Канвой PQ-17

Канвой PQ-17
Асноўны канфлікт: Другая сусветная вайна Бітва за Атлантыку
Караблі канвою PQ-17 незадоўга перад адпраўкай з Хваль-фіёрд, Ісландыя. Злева брытанскі эсмінец HMS Icarus, за ім савецкі танкер «Азербайджан»
Дата	27 чэрвеня — 28 ліпеня 1942
Месца	Баранцава мора
Вынік	Перамога Германіі
Праціўнікі
Вялікабрытанія ЗША СССР Трэці рэйх
Камандуючыя
Джон Тові Луіс Гамільтан Джон Брум Джон Даўнінг Эрых Рэдэр Карл Дзёніц Ганс-Юрген Штумпф Хуберт Шмунт Ота Шнівінд Рольф Карльс
Сілы бакоў
6 эсмінцаў, 2 караблі СПА, 4 ахоўныя караблі, 3 тральшчыкі, 2 падводныя лодкі, 4 дапаможныя судны, 35 транспартаў 11 падводных лодак, 57 тарпеданосцаў, 115 бамбардзіроўшчыкаў (202 самалёта-вылеты)
Страты
22 транспарты, 2 дапаможныя судны, 153 чалавекі загінулі 6 самалётаў
Медыяфайлы на Вікісховішчы

PQ-17 — арктычны канвой часоў Другой сусветнай вайны, сумна вядомы вялікімі стратамі. PQ-17 быў адпраўлены ў СССР 27 чэрвеня 1942 года са стратэгічнымі грузамі і ваеннай тэхнікай з ЗША, Канады і Вялікабрытаніі. У яго склад уваходзілі 35 грузавых суднаў. Прыкрыццё канвою ажыццяўлялася некалькімі групамі вайсковага суправаджэння караблёў саюзнікаў, а непасрэдна брытанскімі эсмінцамі, караблямі СПА, тральшчыкамі і ўзброенымі траўлерамі, якія знаходзіліся пад камандаваннем Джона Брума. Паблізу канвою знаходзілася таксама злучэнне брытанскіх і амерыканскіх крэйсераў. Далёкае прыкрыццё канвою ажыццяўляла злучэнне цяжкіх брытанскіх і амерыканскіх караблёў, у склад якога ўваходзілі авіяносец і два лінкары. Германскія ВМС правялі аперацыю «Ход канём» (ням.: Rösselsprung), мэтай якой было знішчэнне канвою. Планавалася нанесці па канвоі PQ-17 сумесны ўдар сіламі надводных караблёў, падводных лодак і авіяцыі.

У выніку атрыманых разведданых 4 ліпеня 1942 года з Адміралцейства паступіў загад першага марскога лорда Дадлі Паўнда: «Канвою рассеяцца!». Крэйсерская група атрымала загад адысці на захад з-за асцярогі атакі нямецкага злучэння на чале з лінкарам «Тырпіц», як высветлілася пазней, недакладнай. Судны паасобку прарываліся ў Архангельск пад суправаджэннем пакінутых караблёў канвою, якія ва ўмовах палярнага дня сталі лёгкай здабычай нямецкіх падлодак і авіяцыі. У выніку 22 транспарты і 2 дапаможныя судны са складу канвою былі патоплены.

Перадгісторыя

Ленд-ліз і арктычныя канвоі

Асноўныя артыкулы: Ленд-ліз і Арктычныя канвоі

На Маскоўскай канферэнцыі 29 верасня — 1 кастрычніка 1941 года СССР, Вялікабрытанія і ЗША дасягнулі пагаднення аб узаемных пастаўках. Самыя кароткія шляхі паставак у СССР праз Чорнае і Балтыйскае мора былі блакаваныя ворагам. Заставаліся толькі тры шляхі: паўночны, ціхаакіянскі і іранскі. Адносна бяспечным быў толькі ціхаакіянскі, аднак пераход па ім займаў 18-20 сутак, пасля чаго грузы па чыгунцы трэба было везці праз усю тэрыторыю СССР. Акрамя таго, пасля ўступлення ў вайну Японіі, дастаўкай грузаў па гэтым шляху маглі займацца толькі савецкія караблі, якія, нягледзячы на ​​нейтралітэт СССР, падвяргаліся нападам японцаў. Яшчэ даўжэйшым быў шлях праз Іран: караблі з Нью-Ёрка праз мыс Добрай Надзеі ішлі 75 сутак, затым грузы даводзілася везці па тэрыторыі Ірана і праз поўдзень СССР. Самым кароткім з даступных быў шлях з Вялікабрытаніі вакол акупаванай немцамі Нарвегіі, які складаў 1800—2000 міль, на пераадоленне якіх патрабавалася 10—14 сутак.

Паводле дагавора ў месяц павінны былі перавозіцца каля 500 тыс. тон грузаў. З іх Савецкі Саюз мог перавезці толькі ¹⁄₅. Да таго ж Паўночны флот СССР, які складаўся на пачатак вайны з 51 карабля, уключаючы восем эсмінцаў і пятнаццаць падлодак, меў абмежаваныя магчымасці па ахове гэтых суднаў. Адказнасць за арганізацыю канвояў і іх непасрэднае ахоўванне на ўсім працягу маршруту з Ісландыі ў СССР і назад ускладалася на брытанскае Адміралцейства. Паміж брытанскім і савецкім Паўночным флотам былі падзелены зоны адказнасці, мяжа якіх праходзіла ў Баранцавым моры па мерыдыяне 20° усходняй даўгаты. У сваёй зоне адказнасці флот СССР павінен быў весці разведку базы арктычнага лёду, ажыццяўляць блакіраванне сваімі падводнымі лодкамі выхаду надводных караблёў, разведку аэрадромаў, пошук і знішчэнне падводных лодак праціўніка і забяспечваць сустрэчу канвою.

Лінія фронту праходзіла ў 40 км ад незамярзаючага порта ў Мурманску, а сам горад падвяргаўся сталым бамбардзіроўкам і абсталяванне порта было эвакуявана. Таму першыя пастаўкі ішлі ў порт Архангельск. 31 жніўня ў яго прыбыў першы канвой «Дэрвіш» (пазней ён атрымаў індэкс PQ-0) з шасці транспартаў. Магчымасці Архангельскага порта былі абмежаваныя, і з кастрычніка 1941 года былі праведзены маштабныя работы і будаўніцтва новых прычалаў, чыгуначных шляхоў і ўстаноўка кранаў. 11 кастрычніка ў Архангельск прыбыў першы караван PQ-1. Да зімы 1941 года стала зразумела, што замярзаючы Архангельск не зможа прымаць канвоі і з лістапада 1941 года пачалося аднаўленне порта ў Мурманску і працы па падаўжэнні прычалаў і пірсаў. 11 студзеня 1942 года ў Мурманск прыбыў першы саюзны канвой PQ-7.

Па паўночным маршруце з ліпеня па снежань 1941 года ў СССР былі дастаўлены 154 000 тон грузаў з агульнай колькасці 360 778 тон, што склала больш за 40 %. Першы час маршрут быў параўнальна бяспечным. З верасня па снежань 1941 года ў складзе 7 канвояў серыі PQ без страт былі праведзены 53 судны, якія даставілі 750 танкаў, 800 самалётаў, 2300 аўтамабіляў і больш за 100 000 тон іншых грузаў. Першым канвоем, якія падвергліся нападам падводных лодак, стаў PQ-7A. 2 студзеня 1942 года падводнай лодкай U-134 быў патоплены брытанскі транспарт «Вазірыстан». Усе наступныя арктычныя канвоі падвяргаліся нападам нямецкіх падводных лодак і авіяцыі. Да лютага 1942 года ў складзе 12 канвояў былі праведзены 93 судны і адно страчана. Першыя страты ў Арктыцы панеслі і ВМС Вялікабрытаніі. 17 студзеня 1942 года пры праводцы канвою PQ-8 у выніку атакі падводнай лодкі U-454 быў патоплены эсмінец HMS «Matabele».

Узрослая актыўнасць брытанскага флота на поўначы не засталася незаўважанай у Германіі. Алею ў агонь падлілі і дыверсійныя рэйды брытанскіх караблёў да ўзбярэжжа Нарвегіі 26 і 27 снежня. Баючыся магчымай высадкі саюзнікаў у Нарвегіі, Гітлер заявіў:

Нямецкі флот павінен выкарыстаць усе свае сілы для абароны Нарвегіі.

— Wolfram Wette, Wilhelm Deist, Manfred Messerschmidt. Germany and the Second World War: Volume I The Build-Up of German Aggression. — New York: Oxford University Press, 1991. — P. 444. — 832 p. — ISBN 019822866X.

Для гэтай мэты ў Нарвегію перакідваліся і цяжкія нямецкія караблі, якія да таго ж можна было выкарыстоўваць для атакі паўночных канвояў. 16 студзеня 1942 года ў Тронхейме кінуў якар лінкар «Тырпіц», аднатыпны са знакамітым «Бісмаркам». 21—23 лютага ў Тронхейм прыйшлі «кішэнны лінкар» «Адмірал Шэер» і цяжкі крэйсер «Прынц Ойген», пераведзеныя з Балтыкі. Прысутнасць гэтых караблёў у Нарвегіі запатрабавала ад Адміралцейства прыкрыцця канвояў цяжкімі караблямі — лінкарамі і авіяносцамі. З-за пагрозы з боку нямецкай авіяцыі цяжкія караблі маглі знаходзіцца толькі ў далёкім ахоўванні на лініі Ісландыя — востраў Ян-Маен. Паводле прапановы англійскага адмірала Джона Тові было вырашана сумясціць па часе праводку канвою ў СССР са зваротным канвоем парожніх суднаў, каб забяспечыць прыкрыццё іх цяжкімі караблямі і ўзмацніць непасрэднае суправаджэнне. Першымі канвоямі, праведзенымі па такой схеме, сталі PQ-12 і QP-8.

Канвой PQ-12 выйшаў у мора 1 сакавіка 1942 года. У складзе сіл далёкага прыкрыцця знаходзіліся лінейныя караблі «Кінг Джордж V», «Дзюк оф Ёрк», лінейны крэйсер «Рынаўн» і авіяносец «Вікторыес». 6 сакавіка на перахоп канвою выйшаў «Тырпіц». Бачнасць была дрэннай, таму нямецкія караблі не змаглі знайсці канвой. А 9 сакавіка 12 тарпеданосцаў з «Выкторыеса» выйшлі ў атаку на выяўлены «Тырпіц». Атака была безвыніковай, але не на жарт напужала немцаў. З палявання на «Бісмарк» ўрокі вынялі ўсе. Гэтак жа як англічане асцерагаліся моцы «Тырпіца», таксама і немцы асцерагаліся нападаў англійскай палубнай авіяцыі.

Палярны дзень падаваў больш магчымасцей немцам для нападаў авіяцыяй. Канвоі, вымушаныя абыходзіць льды, праходзілі ў небяспечнай блізкасці ад баз нямецкай авіяцыі ў Нарвегіі. Страты ўзрасталі, і Адміралцейства неаднаразова прапаноўвала спыніць праводку канвояў, але гэтыя прапановы адхіляліся паводле палітычных прычын. Пры праводцы канвояў PQ-13 і QP-9 быў пашкоджаны лёгкі крэйсер «Трынідад». У пачатку мая пры праводцы канвояў PQ-15 і QP-11 быў страчаны лёгкі крэйсер «Эдзінбург» з грузам савецкага золата, адпраўленага ў рахунак аплаты паставак па ленд-лізу. Малыя рамонтныя магчымасці савецкіх паўночных верфяў вымусілі адправіць «Трынідад» на рамонт у Вялікабрытанію. На зваротным шляху крэйсер быў патоплены германскай авіяцыяй у Баранцавым моры.

Аперацыя «Rösselsprung»

У канцы вясны 1942 года германскія ВМС пачалі планаванне аперацыі «Rösselsprung» (бел.: Ход канём), мэтай якой было знішчэнне аднаго з канвояў PQ. Планавалася нанесці засяроджаны ўдар па канвою сіламі надводных караблёў, падводных лодак і авіяцыі. 15 чэрвеня Рэдэр далажыў Гітлеру план аперацыі. Умовай правядзення аперацыі называлася адсутнасць рызыкі сустрэчы з праўзыходнымі сіламі англійскага флоту і забеспячэнне люфтвафэ паветранага прыкрыцця «Тырпіца». Нямецкі адмірал Шнівінд, камандуючы нямецкімі надводнымі сіламі на Поўначы, планаваў атакаваць канвой на ўсход ад вострава Мядзведжы, паміж 20 і 30 градусамі ўсходняй даўгаты.

Схема кіравання была дастаткова складанай. Тактычнае кіраўніцтва злучэннем надводных караблёў даручалася Ота Шнівінду, які трымаў сцяг на «Тырпіцы». Падводнымі сіламі камандаваў адмірал Хуберт Шмундт, які знаходзіўся ў Нарвіку на борце камандна-штабнога карабля «Танга». Аператыўнае кіраўніцтва было ўскладзена на генерал-адмірала Карльса, які павінен быў ажыццяўляць кіраванне надводнымі і падводнымі сіламі са штаба ВМС групы «Поўнач», якая размяшчалася ў Кілі. Нямецкім ВПС было загадана весці разведку ў інтарэсах ВМС. ВПС ставілася задача па выяўленні канвою і цяжкіх караблёў прыкрыцця. Пасля выяўлення авіяцыя павінна была сачыць за іх перасоўваннямі, паведамляючы пра іх ВМС. ВПС таксама павінны былі ажыццяўляць знішчальнае прыкрыццё лінейных сіл нямецкага флоту і вывад іх на караблі ахоўвання канвою. Цяжкім надводным караблям адводзілася задача знішчэння ахоўвання канвою. Асноўнай задачай эсмінцаў было прыкрыццё сваіх лінейных сіл ад тарпедных нападаў эсмінцаў праціўніка. Пасля нейтралізацыі ахоўвання канвою авіяцыя і падводныя лодкі павінны былі заняцца знішчэннем транспартаў.

Нямецкія ВМС мелі ў Нарвегіі дзве групы цяжкіх караблёў. На якары ў Тронхейме стаялі лінкар «Тырпіц» і цяжкі крэйсер «Адмірал Хіпер». Іх ахоўванне павінны былі скласці пяць эсмінцаў і два мінаносцы. Менш хуткаходныя «кішэнныя лінкары» «Лютцаў» і «Адмірал Шэер» павінны былі выйсці з Нарвіка ў суправаджэнні пяці эсмінцаў. Пасля атрымання загаду аб пачатку аперацыі першая група павінна была выйсці з Тронхеймсфіёрда ў Вестфіёрд. Другая група з Нарвіка павінна была выйсці ў Алтафіёрд. Пасля запраўкі з танкераў эсмінцы і астатнія караблі павінны былі чакаць загаду з Кіля. Атрымаўшы дадзеныя пра месцазнаходжанне канвою, караблям трэба было сустрэцца ў ста мілях на паўночны захад ад мыса Нордкап і рухацца на перахоп канвою на ўсход ад вострава Мядзведжы.

Да сярэдзіны чэрвеня ў мора выйшлі U-657, U-88, U-355, U-334. 18 чэрвеня з Тронхейма выйшла U-457, а 23 чэрвеня U-255 з Нарвіка і U-456 з Бергена. Да сярэдзіны чэрвеня колькасць лодак арктычнай «ваўчынай зграі» была даведзена да дзесяці.

Абстаноўка напярэдадні і план праводкі канвою PQ-17

Да вясны 1942 года тэмп адпраўкі арктычных канвояў знізіўся. Надыходзячы палярны дзень дазваляў сілам 5-га паветранага флоту люфтвафэ кругласутачна наносіць удары па караблям. Аналізуючы цяжкасці з праводкай канвояў у сакавіку і красавіку, адмірал Тові перадаў у адміралцейства: «Калі канвоі павінны ісці па палітычных меркаваннях, трэба чакаць вельмі цяжкіх страт». Яго меркаванне падтрымаў і першы марскі лорд Дадлі Паўнд. Да канца красавіка ў партах ЗША і Вялікабрытаніі знаходзіліся 107 суднаў з грузамі, якія чакалі адпраўкі. Аднак пратакол аб пастаўках выразна агаворваў, што і калі павінна быць пастаўлена. Сталін патрабаваў ад Чэрчыля «прыняць усе неабходныя меры, каб забяспечыць прыбыццё названых грузаў у СССР на працягу мая, бо гэта выключна важна для нашага фронту». З ім быў згодны і прэзідэнт ЗША Рузвельт, які ў сваім пасланні 27 красавіка 1942 года пісаў Чэрчылю: «Злучаныя Штаты зрабілі настолькі вялікія высілкі з мэтай забеспячэння Расіі пастаўкамі матэрыялаў, што, на яго думку, блакіраваць гэтыя матэрыялы было б сур’ёзнай памылкай, калі гэта не апраўдваецца непераадольнымі перашкодамі». У гэтай абстаноўцы брытанскім прэм’ер-міністрам было прынята рашэнне аб працягу праводкі арктычных канвояў. У сваім звароце да Адміралцейства ён пісаў:

Не толькі прэм’ер Сталін, але і прэзідэнт Рузвельт будуць вельмі расчараваныя, калі мы спынім зараз адпраўку канвояў. Рускія вядуць цяжкія баі і чакаюць, што мы пойдзем на рызыку і, калі спатрэбіцца, панясём страты ў адпаведнасці з нашымі абавязацельствамі. Амерыканскія караблі чакаюць сваёй чаргі да адпраўкі. Усведамляючы вялікую і рэальную небяспеку, я асабіста лічу, што канвой (PQ-16) павінен выйсці ў мора 18 мая. Аперацыя будзе апраўданая, калі да месца прызначэння дойдзе хоць бы палова суднаў.

21 сакавіка ў склад ВПС Паўночнага флота быў уключаны 95-ты знішчальны авіяцыйны полк (ЗАП), які меў на ўзбраенні 2 эскадрыллі далёкіх знішчальнікаў Пе-3. Яго асноўнай задачай было прыкрыццё канвояў на дыстанцыі да 200 км ад уваходу ў Кольскі заліў.

Канвой PQ-16 выйшаў з Рэйк’явіка 21 мая ў складзе 35 суднаў, стаўшы самым вялікім з адпраўленых у СССР да гэтага часу. Зваротны канвой QP-12 складаўся з 15 суднаў. Для ўзмацнення блізкага прыкрыцця былі выдзелены чатыры крэйсеры. Улічваючы сумны досвед «Эдзінбурга» і «Трынідада», крэйсеры, якія да гэтага ажыццяўляўлі СПА канвою, згодна інструкцый Адміралцейства пакінулі яго ў 250 мілях на паўднёвы захад ад (WSW) вострава Мядзведжы. Нягледзячы на ​​няспынныя масіраваныя паветраныя атакі з адначасовым ужываннем тарпеданосцаў і пікіруючых бамбардзіроўшчыкаў, канвой дайшоў да Мурманска і Архангельска, страціўшы толькі 7 суднаў, што было прызнана поспехам. Зваротны канвой прайшоў без страт.

У адпаведнасці з абяцаннямі Чэрчыля Рузвельту аб інтэрвале паміж канвоямі ў 3 тыдні наступны павінен быў выйсці ў мора 11 чэрвеня. Але Адміралцейства сутыкнулася з недахопам эскортных караблёў. З-за неабходнасці праводкі канвою на Мальту, выхад PQ-17 быў спачатку перанесены на 17 чэрвеня, а затым на 27. Гэта прывяло да таго, што PQ-17 стаў мэтай нямецкай аперацыі «Ход канём». У цэлым план праводкі гэтага канвою быў такім жа, як і для PQ-16. Вылучыць эскортны авіяносец не ўдалося. Блізкае прыкрыццё павінна было ажыццяўляцца эскортнымі сіламі пад камандаваннем камандара Брума. Крэйсерскае злучэнне, якое складалася з чатырох крэйсераў, павінна было ажыццяўляць прыкрыццё канвою ад надводных сіл праціўніка на захад ад вострава Мядзведжы, да 25° у. д. Яму ў любым выпадку забаранялася ўступаць у бой з злучэннем, у складзе якога будзе «Тырпіц». Задачу нейтралізацыі «Тырпіца» павінна была вырашыць група далёкага прыкрыцця ў складзе авіяносца і двух лінкараў. На ўсход ад вострава Мядзведжы абарону ад надводных караблёў маглі забяспечыць толькі падводныя лодкі. Дзве з іх павінны былі ісці з канвоем, а астатнія адзінаццаць былі папярэдне разгорнутыя на шляху магчымага руху нямецкіх караблёў.

З мэтай дэзарыентацыі праціўніка быў запланаваны выхад у мора фальшывага канвою — злучэння «X» (англ.: Force X, Operation ES). У яго склад павінны былі ўвайсці некалькі транспартаў пад аховай эсмінцаў і крэйсераў. Канвой павінен быў імітаваць дыверсійнае злучэнне, прызначанае для высадкі ў паўднёвай Нарвегіі. Курс сіл далёкага прыкрыцця канвою PQ-17 быў падабраны так, каб у немцаў склалася ўражанне, што лінкары і авіяносец затуляюць дыверсійнае падраздзяленне. Меркавалася, што інфармацыя аб ілжывым канвоі прымусіць немцаў выкарыстоўваць цяжкія караблі для абароны Нарвегіі і адцягне іх ад канвою PQ-17.

Увесну і ўлетку 1942 года аднавілася проціборства люфтвафэ і савецкай авіяцыі над Кольскім паўвостравам. Германія нарошчвала сваю авіяцыйную групоўку. На працягу вясны 1942 года колькасць баявых самалётаў узрасла амаль у два разы. У маі — чэрвені 1942 года люфтвафэ фактычна захапілі панаванне ў паветры і падвяргалі пастаянным налётам Мурманск, у выніку якіх горад, у якім было шмат драўляных пабудоў, згарэў, а порт быў разбураны і фактычна не мог прымаць караблі.

Канвой PQ-17

Сілы бакоў

Саюзнікі

Склад канвою

Знішчальнік «Харыкейн» на адным з CAM-суднаў.

Канвой складаўся з 35 транспартаў, уключаючы 22 амерыканскія, 8 брытанскіх, 2 панамскія, 1 галандскі і 2 савецкія (танкеры «Данбас» і «Азербайджан»). З канвоем ішлі тры брытанскія выратавальныя судны (пераабсталяваныя пасажырскія судны) «Зафаран», «Замалек», «Рэтлін» і эскадраны танкер для запраўкі эскортных караблёў (першапачаткова гэта быў RFA «Grey Ranger», але з-за яго пашкоджання ён быў заменены на RFA «Aldersdale» з злучэння «Q»). У некаторых крыніцах згадваецца, што з канвоем быў запланаваны выхад 36-га транспарту «Вэст Готамска», але з Рэйк’явіка ён не выходзіў, па ўсёй бачнасці, з-за праблем з рухавіком.

З Ісландыі разам з PQ-17 выйшла злучэнне «Q», якое павінна было ў раёне вострава Ян-Маен адлучыцца і чакаць зваротны канвой QP-13. У яго склад уваходзілі эсмінец HMS «Douglas» (D 90) і эскадраны танкер RFA «Aldersdale».

Груз канвою ўключаў 297 самалётаў, 594 танкі, 4246 грузавікоў, а таксама авіяцыйны бензін і іншыя матэрыялы масай 156492 тоны. Кошт грузу складала каля 700 млн долараў у цэнах 1942 года. Гэтых грузаў магло хапіць для забеспячэння арміі колькасцю 55 000 чалавек.

Адно з суднаў («Эмпайр Тайд») было абсталявана катапультай з знішчальнікам Sea Hurricane IA (англ.: CAM ship — Catapult Aircraft Merchantman). Катапульта дазваляла запусціць знішчальнік на перахоп праціўніка, аднак пасля выканання задання лётчык не мог здзейсніць пасадку на транспарт з прычыны адсутнасці на апошнім палётнай палубы. Самалёт фактычна быў аднаразовым, а пілот мог разлічваць на выратаванне толькі пры ўдалай пасадцы на ваду паблізу аднаго з сваіх суднаў.

Усе судны канвою былі абсталяваны аэрастатамі загароды. На палубах суднаў для абароны ўсталёўваліся зенітныя гарматы, абслугоўваннем якіх займаліся спецыяльныя ваенныя каманды. У агульнай складанасці на судах былі ўсталяваныя 33 гарматы калібрам ад 40 да 102-мм, 33 20-мм аўтаматы «Эрлікон» і больш 207 розных кулямётаў.

Судны канвою
№ п/п	Нумар у канвоі	Назва судна	Англійская	Сцяг	Тып	Экіпаж	Танаж, БРТ	Год	Лёс
1	53	Алькоа Рэйнджар	Alcoa Ranger	ЗША	транспарт	53	5116	1919	Патоплены падводнай лодкай. 7 ліпеня, U-255
2	74	Олдэрсдэйл	RFA Aldersdale (X34)	Вялікабрытанія	танкер з палівам для караблёў ахоўвання	74	8402	1937	Патоплены падводнай лодкай. 7 ліпеня, 16:00, U-457
3	64	Азербайджан	Azerbaidjan	СССР	транспарт	64	6114	1932	Прыбыў у Архангельск
4	42	Белінгем	Bellingham	ЗША	транспарт	43	5345	1920	Прыбыў у Архангельск
5	72	Бенджамін Харысан	SS Benjamin Harrison	ЗША	транспарт	72	7191	1942	Прыбыў у Архангельск
6	23	Болтан Касл	Bolton Castle	Вялікабрытанія	транспарт	23	5203	1939	Патоплены авіяцыяй. 5 ліпеня.
7	92	Карлтан	Carlton	ЗША	транспарт	92	5127	1920	Патоплены падводнай лодкай. 5 ліпеня, U-88
8	81	Крыстафер Ньюпарт	Christopher Newport	ЗША	транспарт	81	7191	1942	Патоплены падводнай лодкай. 4 ліпеня, U-457
9	93	Дэніэл Морган	Daniel Morgan	ЗША	транспарт	93	7177	1942	Патоплены падводнай лодкай. 5 ліпеня, U-88
10	34	Данбас	Donbass	СССР	транспарт	34	7925	1935	Прыбыў у Архангельск
11	62	Эрлстан	Earlston	Вялікабрытанія	транспарт	62	7195	1941	Патоплены падводнай лодкай. 5 ліпеня, U-334
12	22	Эль Капітан	El Capitan	Панама	транспарт	22	5255	1917	Патоплены падводнай лодкай. 10 ліпеня, U-251
13	71	Эмпайр Байран	SS Empire Byron	Вялікабрытанія	транспарт	71	6645	1941	Патоплены падводнай лодкай. 5 ліпеня, U-703
14	63	Эмпайр Тайд	Empire Tide	Вялікабрытанія	транспарт	63	6978	1941	Прыбыў у Архангельск
15		Эксфард	Exford	ЗША	транспарт		4969	1919	Аддзяліўся ад канвою 29 чэрвеня пасля атрымання пашкоджання ад лёду. Вярнуўся ў Рэйк’явік.
16	88	Фэйрфілд Сіці	Fairfield City	ЗША	транспарт	82	5686	1921	Патоплены авіяцыяй. 5 ліпеня.
17	52	Грэй Рэйнджар	Gray Ranger	Вялікабрытанія	танкер з палівам для караблёў ахоўвання	52	3313	1941	Аддзяліўся ад канвою пасля атрымання пашкоджання 29 чэрвеня ад плаваючага лёду. Замест Олдэрсдэйла застаўся ля вострава Ян-Маен ў чаканні канвою QP-13 (Ірвінг)
18	31	Хартлберы	Hartlebury	Вялікабрытанія	транспарт	31	5082	1934	Патоплены падводнай лодкай. 7 ліпеня 20:00 U-355
19	83	Хонаму	Honomu	ЗША	транспарт	83	6977	1919	Патоплены падводнай лодкай. 5 ліпеня, U-456.
20	12	Хузіер	Hoosier	ЗША	транспарт	12	5060	1920	Патоплены падводнай лодкай. 10 ліпеня, U-376
21	13	Айранклэд	Ironclad	ЗША	транспарт	13	5685	1919	Прыбыў у Архангельск
22	84	Джон Уайтэрспун	John Witherspoon	ЗША	транспарт	84	7191	1942	Патоплены падводнай лодкай. 6 ліпеня, U-255
23	42	Нэйварына	Navarino	Вялікабрытанія	транспарт	42	4841	1937	Патоплены авіяцыяй. 5 ліпеня
24	73	Оўшэн Фрыдам	Ocean Freedom	Вялікабрытанія	транспарт	73	7173	1942	Прыбыў у Архангельск
25	33	Алапана	Olopana	ЗША	транспарт	33	6069	1920	Патоплены падводнай лодкай. 8 ліпеня, U-255
26	41	Пан Атлантык	Pan Atlantic	ЗША	транспарт	41	5411	1919	Патоплены авіяцыяй. 6 ліпеня
27	32	Пан Крафт	SS Pan Kraft	ЗША	транспарт	32	5644	1919	Патоплены авіяцыяй. 7 ліпеня, 06:00
28	11	Паўлюс Потэр	Paulus Potter	Нідэрланды	транспарт	11	7168	1942	Патоплены падводнай лодкай. 13 ліпеня, U-255. Знойдзены кінуты экіпажам пасля бамбардзіроўкі 5 ліпеня. Абследаваны на прадмет магчымасці дайсці да Нарвегіі. З-за пашкоджанняў прынята рашэнне затапіць судна.
29	61	Пітэр Кер	Peter Kerr	ЗША	транспарт	61	6476	1920	Патоплены авіяцыяй. 5 ліпеня.
30	35	Рэтлін	Rathlin	Вялікабрытанія	выратавальнае судна	35	1600	1936	Прыбыў у Архангельск 7 ліпеня
31		Рычард Блэнд	Richard Bland	ЗША	транспарт		7191	1942	Аддзяліўся ад канвою 27 чэрвеня. Вярнуўся ў Рэйк’явік, пасля таго як атрымаў прабоіну, наскочыўшы на падводную скалу (Ірвінг)
32	51	Рывер Афтан	SS River Afton	Вялікабрытанія	транспарт	51	5479	1935	Патоплены падводнай лодкай. 5 ліпеня, U-703
33	91	Сэмюэль Чэйз	Samuel Chase	ЗША	транспарт	91	7191	1942	Прыбыў у Архангельск
34	44	Сільвер Сод	Silver Sword	ЗША	транспарт	44	4937	1919	Прыбыў у Архангельск
35	24	Трубэдуэ	Troubador	Панама	транспарт	24	6428	1920	Прыбыў у Архангельск
36	21	Вашынгтон	Washington	ЗША	транспарт	21	5564	1919	Патоплены авіяцыяй. 5 ліпеня.
37		Вэст Готамска	SS West Gotomska	ЗША	транспарт		5728	1918	Аддзяліўся ад канвою. Вярнуўся ў Рэйк’явік
38	14	Уільям Хупер	William Hooper	ЗША	транспарт	14	7177	1942	Патоплены падводнай лодкай. 4 ліпеня, U-334
39	54	Уінстан Сэйлем	Winston-Salem	ЗША	транспарт	54	6223	1920	Прыбыў у Архангельск
40	55	Зафаран	Zaafaran	Вялікабрытанія	выратавальнае судна	55	1559	1921	Патоплены авіяцыяй. 5 ліпеня.
41	94	Замалек	Zamalek	Вялікабрытанія	выратавальнае судна	94	1567	1921	Прыбыў у Архангельск
Размяшчэнне гандлёвых суднаў у канвоі PQ-17 да 4 ліпеня 1942 года

Пералік грузаў канвою PQ-17
Тып груза	Дастаўлена	Страчана	Усяго
Аўтамабілі, шт.	896	3350	4246
Танкі, шт.	164	430	594
Самалёты, шт.	87	210	297
Іншыя грузы, тон	57 176	99 316	156 492

Склад эскорту

Непасрэднае ахоўванне канвою ажыццяўляла першая група суправаджэння (EG1) ВМС Вялікабрытаніі пад камандаваннем Джона Брума, якая ўключала ў сябе 6 эсмінцаў, 4 супрацьлодкавыя траўлеры, 4 вартавыя караблі, 3 тральшчыкі, 2 караблі СПА, 2 падлодкі, тры выратавальныя судны і танкер.

Сілы непасрэднага ахоўвання
№ п/п	Абазначэнне	Назва	Тип	Капитан
1	HMS Keppel (L84)	Кепел	эскадраны мінаносец тыпа «Шэкспир» («Торнікофт»)	камандар Дж. Э. Брум
2	HMS Fury (H76)	Ф’юры	эскадраны мінаносец тыпу «F»	лейтэнант Ч. Г. Кэмбэл
3	HMS Offa (G29)	Офа	эскадраны мінаносец тыпу «O»	камандар Р. А. Юінг
4	HMS Wilton (L128)	Уілтан	эскадраны мінаносец тыпа «Хант», 2-я серыя	лейтэнант Эдрыян Нортлі
5	HMS Ledbury (L90)	Ледберы	эскортны мінаносец тыпу «Хант», 2-я серыя	лейтэнант Роджар П. Хіл
6	HMS Leamington (G19)	Лімінгтан	эскортны мінаносец тыпу «Таўн» (былыя амер. тыпу «Вікс»)	лейтэнант Б. М. Д. Дж. Энтан
7	HMS Lotus (K130)	Лотус	карвет тыпу «Флаўэр»	лейтэнант Генры Хол
8	HMS La Malouine (K46)	Ла Малуін	карвет тыпу «Флаўэр»	лейтэнант Бідуэл
9	HMS Poppy (K213)	Попі	карвет тыпу «Флаўэр»	лейтэнант Ніл Кенет Бойд
10	HMS Dianella (K07)	Дыянэла	карвет тыпу «Флаўэр»	лейтэнант Г. С. Г. Рэнкін
11	HMS Halcyon (J42)	Хэлсіён	тральшчык тыпу «Хэлсіён»	капітан-лейтэнант Корбет-Сінглтан
12	HMS Britomart (J22)	Брытамарт	тральшчык тыпу «Хэлсіён»	лейтэнант С. С. Стамвіц
13	HMS Salamander (J86)	Саламандэр	тральшчык тыпу «Хэлсіён»	лейтэнант У. Р. Мотрэм
14	HMT Lord Middleton (FY219)	Лорд Мідлтан	узброены траўлер	лейтэнант Р. Н. Джэймісан
15	HMT Lord Austin (FY220)	Лорд Осцін	узброены траўлер	лейтэнант Г. Бегар
16	HMT Ayrshire (FY225)	Айршыр	узброены траўлер	лейтэнант Леа Грэдуэл
17	HMT Northern Gem (FY194)	Ноферн Гем	узброены траўлер	лейтэнант У. Г. Малендэр
18	HMS Palomares	Паламарэс	карабель СПА
19	HMS Pozarica	Пазарыка	карабель СПА
20	Р-614	Р-614	падводная лодка тыпу «Р-611»	лейтэнант Д. Дж. Бекли
21	Р-615	Р-615	падводная лодка тыпу «Р-611»	лейтэнант П. Э. Ньюсцід
Размяшчэнне караблёў ахоўвання ў ордэры

Далёкае прыкрыццё ажыццяўлялася крэйсерскім злучэннем (англ.: First Cruiser Squadron — CS1) пад камандаваннем брытанскага адмірала Луіса Гамільтана. Яно складалася з двух брытанскіх крэйсераў «Лондан» (флагманскі карабель) і «Норфалк», двух амерыканскіх крэйсераў «Тускалуза» і «Уічыта» і трох эсмінцаў (з іх два амерыканскія).

Крэйсерскае злучэнне
№ п/п	Назва	Транскрыпцыя	Тып
1	HMS London (1927)	«Лондан»	цяжкі крэйсер тыпу «Лондан»
2	HMS Norfolk (78)	«Норфалк»	цяжкі крэйсер тыпу «Норфалк»
3	USS Tuscaloosa (CA-37)	«Тускалуза»	цяжкі крэйсер тыпу «Нью-Арлеан»
4	USS Wichita (CA-45)	«Уічыта»	цяжкі крэйсер тыпу «Уічыта»
5	USS Wainwright (DD-419)	«Уэйнрайт»	эскадраны мінаносец «Сімс»
6	USS Rowan (DD-405)	«Роўэн»	эскадраны мінаносец «Бенхэм»
7	HMS Somali (F33)	«Самалі»	эскадраны мінаносец тыпу «Трайбл»

Цяжкае прыкрыццё ажыццяўлялася эскадрай пад камандаваннем адмірала Джона Тові. У яе склад уваходзілі лінкары «Дзюк оф Ёрк» і «Вашынгтон», авіяносец «Вікторыес», крэйсеры «Камберлэнд» і «Нігерыя», а таксама дванаццаць эсмінцаў.

Сілы далёкага прычынення
№ п/п	Назва	Транскрыпцыя	Тып
1	HMS Victorious (R38)	«Вікторыес»	авіяносец тыпу «Іластрыес»
2	HMS Duke of York (17)	«Дзюк оф Ёрк»	лінейны карабель тыпу «Кінг Джордж V»
3	USS Washington, BB-56	«Вашынгтон»	лінейны карабель тыпа «Норт Кэралайн»
4	HMS Cumberland (57)	«Камберлэнд»	цяжкі крэйсер тыпу «Кент»
5	HMS Nigeria (60)	«Нігерыя»	лёгкі крэйсер тыпу «Фіджы»
6	HMS Ashanti (F51)	«Ашанці»	эскадраны мінаносец тыпу «Трайбл»
7	HMS Blankney (L30)	«Блэнкні»	эскортны мінаносец тыпу «Хант» (2-я серыя)
8	HMS Escapade (H17)	«Эскапад»	эскадраны мінаносец тыпу «E»
9	HMS Faulknor (H62)	«Фэлкнар»	эскадраны мінаносец тыпу «F»
10	HMS Marne (G35)	«Марн»	эскадраны мінаносец тыпу «M»
11	HMS Martin (G44)	«Марцін»	эскадраны мінаносец тыпу «M»
12	USS Mayrant (DD-402)	«Мэйрант»	эскадраны мінаносец тыпу «Бенхэм»
13	HMS Middleton (L74)	«Мідлтан»	эскортны мінаносец тыпу «Хант» (2-я серыя)
14	HMS Onslaught (G04)	«Онслат»	эскадраны мінаносец тыпу «O»
15	HMS Onslow (G17)	«Онслаў»	эскадраны мінаносец тыпу «O»
16	USS Rhind (DD-404)	«Рындаў»	эскадраны мінаносец тыпу «Бенхэм»
17	HMS Wheatland (L122)	«Уітленд»	эскортны мінаносец тыпу «Хант» (2-я серыя)

Для блакіравання выхаду ў мора германскіх надводных караблёў уздоўж узбярэжжа Паўночнай Нарвегіі былі разгорнутыя дзве заслоны з падводных лодак. Бліжэй да берага ля выхадаў з фіёрдаў размяшчаліся пазіцыі чатырох савецкіх падводных лодак, далей размяшчаліся яшчэ дзевяць падводных лодак — восем брытанскіх і адна французская. 5 ліпеня да іх далучыліся брытанскія падлодкі P-614 і P-615 са складу канвою PQ-17, а 6 ліпеня савецкая Щ-422.

Заслона падводных лодак
№ п/п	Назва	Тып
1	К-2	«Крэйсерская»
2	К-21	«Крэйсерская»
3	К-22	«Крэйсерская»
4	Щ-403	«Шчука»
5	HMS Ursula (N59)	тып «U»
6	HMS Tribune (N76)	тып «T»
7	HMS Seawolf (47S)	тып «S»
8	HMS Trident (N52)	тып «T»
9	HMS Sahib (P212)	тып «S»
10	HMS Sturgeon (73S)	тып «S»
11	HMS Unrivalled (P45)	тып «U»
12	HMS Unshaken (P54)	тып «U»
13	Minerve (Q185)	тып «Мінерва»

Нямецкія сілы

У зоне праходжання канвою PQ-17 дзейнічала «ваўчыная зграя» падводных лодак пад кодавай назвай «Eisteufel» («Ледзяны чорт»). З 7 па 29 чэрвеня ў Арктыцы дзейнічалі 11 субмарын.

Падводныя лодкі
Лодка	Тып	Капітан	Колькасць патопленых суднаў	Заўвага
U-88	VIIC	Хейна Боман	2
U-251	VIIC	Генрых Тым	1
U-255	VIIC	Рэйнхарт Рэхе	4
U-334	VIIC	Хілмар Сімон	2
U-355	VIIC	Гюнтэр Ла-Баўме	1
U-376	VIIC	Фрыдрых-Карл Маркс	1
U-408	VIIC	Райнгард фон Хімен
U-456	VIIC	Макс-Марцін Тайхерт	1
U-457	VIIC	Карл Брандэнбург	2
U-657	VIIC	Генрых Гёльніц		Знаходзілася ў раёне, але не атрымала ніводнай перамогі
U-703	VIIC	Хайнц Більфельд	2

Караблі
Назва	Транскрыпцыя	Тып	Заўвага
Першая баявая група (Тронхейм)
Tirpitz	«Тырпіц»	лінкар тыпу «Бісмарк»
Admiral Hipper	«Адмірал Хіпер»	цяжкі крэйсер тыпу «Адмірал Хіпер»
Z-4 Richard Beitzen	«Рыхард Байтцэн»	эскадраны мінаносец тыпу «1934»
Z-6 Theodor Riedel	«Тэадор Рыдэль»	эскадраны мінаносец тыпу «1934»
Z-10 Hans Lody	«Ганс Лодзі»	эскадраны мінаносец тыпу «1934A»
Z-14 Friedrich Ihn	«Фридрих Инн»	эскадраны мінаносец тыпу «1934A»
Z-20 Karl Galster	«Карл Галстер»	эскадраны мінаносец тыпу «1936»
T7		флоцкі мінаносец
T15		флоцкі мінаносец
Другая баявая група (Нарвік)
Admiral Scheer	«Адмірал Шэер»	цяжкі крэйсер тыпу «Дойчланд»
Lützow	«Лютцаў»	цяжкі крэйсер тыпу «Дойчланд»
Z24		эскадраны мінаносец тыпу «1936A»
Z27		эскадраны мінаносец тыпу «1936A»
Z28		эскадраны мінаносец тыпу «1936A»
Z29		эскадраны мінаносец тыпу «1936A»
Z30		эскадраны мінаносец тыпу «1936A»
Dithmarschen		судна забеспячэння

Авіяцыя
Авіябазы люфтвафэ ў Нарвегіі	Злучэнне	Самалёты	Колькасць	Месца дыслакацыі
Банак Бардуфос Біле-фіёрд Тромсё	1-я эскадрылля 406-й групы марской авіяцыі (ням.: 1./KüGr.406)	He.115-C1	7	Тромсё
	1-я эскадрылля 906-й групы марской авіяцыі (ням.: 1./KüGr.906)	He.115-C1	8	Біле-фіёрд
	26-я бамбардзіровачная эскадра «Леў» (ням.: Kampfgeschwader 26 «Löwen»)
	1-я група (ням.: I./KG.26)	He 111H-6	42	Бардуфос
	30-я бомбардировочная эскадра «Орёл» (ням.: Kampfgeschwader 30 «Adler»)
	1-я група (ням.: I./KG30)	Ju.88A-4	31	Банак
	2-я група (ням.: II./KG30)	Ju.88A-4	36	Банак
	3-я група (ням.: III./KG30)	Ju.88A-4	36	Бардуфос
	вучэбна-баявая эскадрылля (ням.: Erprobungsstaffel/KG30)	Ju.88A-4	12	Банак

Праводка канвою

Падзеі 27 чэрвеня — 3 ліпеня

Маршрут PQ-17 да пункту роспуску (4 ліпеня 1942 года). Паказаны радыус дзеяння нямецкай авіяцыі з баз у Нарвегіі.

27 чэрвеня з Мурманска выйшаў зваротны канвой QP-13 у складзе 25 суднаў. Судны канвою PQ-17 пачалі выхад з Хвальфіёрда ў 16:00 GMT 27 чэрвеня 1942 года. Канвой на гэты момант складаўся з 35 гандлёвых, 3 выратавальных суднаў і 1 эскадранага танкера, у суправаджэнні часовых сіл ахоўвання — 3 тральшчыкаў і 4 узброеных траўлераў. Адно з суднаў («Эмпайр Тайд») было абсталявана катапультай з самалётам «Харыкейн», які мог выкарыстоўвацца толькі аднаразова. Танкерам быў «Грэй Рэйнджар», які павінен быў суправаджаць канвой да канцовага пункта, і з якога павінны былі ажыццяўляць запраўку ў моры караблі ахоўвання. З канвоем выйшла і злучэнне «Q» у складзе яшчэ аднаго танкера «Олдэрсдэйл» і састарэлага эсмінца «Дуглас» (англ.: HMS Douglas (D 90)), якое 2 ліпеня павінна было аддзяліцца ад канвою і чакаць у раёне вострава Ян-Маен зваротны канвой QP-13.

Судны сталі ў дзве кільватарныя калоны і, ва ўмовах дрэннай бачнасці, накіраваліся вакол Ісландыі на поўнач. Неўзабаве пасля выхаду адзін з транспартаў, «Рычард Бленд», у густым тумане наскочыў на падводную скалу, атрымаўшы вялікую прабоіну. У 21:00 з Рэйк’явіка быў высланы буксір, з дапамогай якога транспарт вярнуўся ў Рэйк’явік. Мінуўшы мыс Стромнес, судны былі пабудаваныя ў паходны ордэр — дзевяць калон па чатыры судны ў кожнай. Канвой накіраваўся ў бок вострава Ян-Майен, на сустрэчу з асноўнымі сіламі ахоўвання, якім камандаваў камандар Брум. Сустрэча была запланаваная на 30 чэрвеня.

У 05:00 29 чэрвеня канвой, знаходзячыся ў густым тумане (бачнасць да 50 метраў), увайшоў у зону цяжкіх плаваючых льдоў. Чатыры судны атрымалі пашкоджанні. Амерыканскі транспарт «Эксфард», паведаміўшы аб пашкоджанні, атрымаў дазвол вярнуцца. Танкер «Грэй Рэйнджар» атрымаў вялікую прабоіну ў насавой частцы і не мог развіць ход больш 8 вузлоў. Было прынята рашэнне замяніць «Грэй Рэйнджар» танкерам «Олдэрсдэйл» так, каб «Грэй Рэйнджар» заняў месца «Олдэрсдэйла» у складзе злучэння «Q», які чакаў ля вострава Ян-Маен канвой QP-13. У 08:00 таго ж дня дзве англійскія падводныя лодкі Р-614 і Р-615 выйшлі з Ісландыі ў суправаджэнні карвета HMS Dianella (K07), а ў 13:30, заправіўшыся з танкера ў Сейдзіс-фіёрдзе, у мора выйшлі караблі блізкага ахоўвання Брума.

Пасля выхаду ў мора сіл ахоўвання адбылася тэлефонная размова паміж адміралам Тові і першым марскім лордам Паўндам. Паводле ўспамінаў Тові, менавіта ў гэтай размове Паўнд упершыню згадаў пра магчымасць разгрупавання канвою ў выпадку атакі «Тырпіца». Падобная тактыка ўжывалася брытанскім флотам раней, напрыклад, 5 лістапада 1940 года падчас нападу нямецкім рэйдэрам «Адмірал Шэер» атлантычны канвой HX-84. Тады коштам уласнай гібелі дапаможны крэйсер «Джэрвіс Бэй» дазволіў выратавацца 32 з 37 суднаў канвою, якія рассяродзіліся.

У 17:00, пасля тэлефоннай размовы з Паўндам, злучэнне Тові выйшла са Скапа-Флоу на Аркнейскіх астравах. У склад злучэння ўваходзілі лінейныя караблі «Дзюк оф Ёрк» і «Вашынгтон», авіяносец «Вікторыес», два крэйсеры і восем эскадраных мінаносцаў. Маршрут караблёў быў падабраны такім чынам, каб яны маглі ажыццяўляць як ахоўванне PQ-17, так і імітаваць сілы прыкрыцця фальшывага канвою. 29 чэрвеня са Скапа-Флоу выйшаў і сам канвой-прыманка — злучэнне «X» — у складзе 5 мінных загараджальнікаў і 4 вугальшчыкаў у суправаджэнні крэйсераў «Сірыус» і «Кюрасо», 5 эсмінцаў і 4 узброеных траўлераў.

У другой палове дня 30 чэрвеня сілы ахоўвання пад камандай Брума дагналі PQ-17 і да 15:45 занялі свае месцы ў ордэры. Канвой, не заўважаны праціўнікам, працягваў рух на ўсход. У той жа дзень была атрымана радыёграма кіраўніка англійскай ваенна-марской місіі ў Мурманску. Ён паведамляў, што канвой QP-13 выяўлены нямецкім самалётам-разведчыкам на наступны дзень пасля выхаду. Такім чынам, немцы павінны былі меркаваць і наяўнасць канвою PQ-17.

1 ліпеня ў 02:00 з Сейдзіс-фіёрда ў мора выйшла крэйсерскае злучэнне (англ.: First Cruiser Squadron — CS1) пад камандаваннем Гамільтана. У яго склад уваходзілі брытанскія крэйсеры «Лондан» і «Нарфолк», амерыканскія крэйсеры «Тускалуза» і «Уічыта», а таксама эсмінцы «Уэйнрайт», «Самалі» і «Роўэн». Канвой-прыманка дасягнуў 1° усходняй даўгаты. Ва ўмовах дрэннай бачнасці ён так і не быў знойдзены праціўнікам. Аперацыя была перапыненая, і злучэнне «X» вярнулася ў Скапа-Флоу.

1 ліпеня было атрымана і паведамленне з Мурманска. З-за бесперапынных авіяцыйных бамбардзіровак кіраўнік англійскай ваенна-марской місіі лічыў, што караблі і судны канвою не павінны ісці ў Мурманск. Адміралцейства вырашыла, што ўсе судны PQ-17, якім дазваляе асадка, павінны ісці ў Архангельск.

У апоўдні 1 ліпень канвой быў знойдзены праціўнікам. Над караблямі з’явіўся самалёт-разведчык Fw-200. З гэтага моманту канвой знаходзіўся пад практычна няспынным наглядам самалётаў, а ў далейшым і падводных лодак, першая з якіх заўважыла судны бліжэй да вечара. Яна была адагнаная глыбіннымі бомбамі з караблёў ахоўвання, але пазней дала радыёграму пра месцазнаходжанне канвою. Гэтая радыёграма першай дайшла да штаба ВМС у Кілі (паведамленне з самалёта-разведчыка было атрымана з затрымкай на 10 гадзін). Цяпер радыёмаўчанне можна было парушыць, і Брум правёў сеанс сувязі з Адміралцействам. Надвор’е і караблі ахоўвання перашкаджалі лодкам атакаваць, таму ім даводзілася сачыць за канвоем у чаканні лепшай магчымасці.

У другой палове 1 ліпеня нямецкі самалёт-разведчык Fw-200 выявіў лінейныя сілы Тові. Гэтая інфармацыя дазволіла 2 ліпеня нямецкаму камандаванню зрабіць выснову пра тое, што англічане прытрымліваюцца стандартнай тактыкі — праводка прамога і зваротнага канвою адначасова з далёкім прыкрыццём з цяжкіх караблёў. Паколькі ўсё ішло згодна з планам, было прынята рашэнне аб пачатку першага этапу аперацыі «Ход канём».

2 ліпеня надвор’е не спрыяла паветраным нападам. Туман вымусіў немцаў паберагчы асноўныя сілы 5-га паветранага флоту і прымяніць паплаўковыя гідрасамалёты-тарпеданосцы Heinkel He-115. Сем самалётаў эскадрыллі 1./406 атакавалі канвой увечары 2 ліпеня. Аднак моцны зенітны агонь рассеяў самалёты эскадрыллі. Самалёт камандзіра эскадрыллі капітана Ватэра быў збіты, але экіпаж быў выратаваны самалётам фельдфебеля Арабіна, які пад абстрэлам караблёў эскорту змог сесці на ваду і ўзляцець са сваім камандзірам.

Увечары 2 ліпеня немцы пачалі вылучэнне надводных сіл на перадавыя базы ў Вэст-фіёрде і Альта-фіёрдзе. Першая баявая група, якая складалася з лінкара «Тырпіц» і цяжкага крэйсера «Адмірал Хіпер» у суправаджэнні эсмінцаў «Ганс Лодзі», «Karl Galster», «Тэадор Рыдэл» і мінаносцаў T7 і T15, выйшла ў Альта-фіёрд. Пазней да іх далучыўся эсмінец «Рыхард Байтцэн». Аднак у моцным тумане «Ганс Лодзі», «Карл Гарстэр» і «Тэадор Рыдэл» наскочылі на мель і вымушаныя былі вярнуцца назад. Другая баявая група выйшла з Нарвіка ў складзе цяжкіх крэйсераў «Лютцаў» і «Адмірал Шэер» у суправаджэнні эсмінцаў Z24, Z27, Z28, Z29, Z30 і судна забеспячэння «Dithmarschen». Неўзабаве пасля выхаду, ноччу 3 ліпеня, «Лютцаў» наскочыў на падводную скалу і, атрымаўшы прабоіну, перапыніў свой удзел у аперацыі.

3 ліпеня прайшло ў адносным спакоі. Крэйсерская група Гамільтана ішла ў 20-30 мілях на поўнач ад канвою. Амаль увесь дзень канвой і крэйсерская група ішлі ў густым тумане. Нягледзячы на тое, што над канвоем пастаянна віселі разведчыкі Bv-138, нападаў авіяцыі не было. Падводныя лодкі перыядычна спрабавалі выйсці ў атаку, але іх паспяхова адганялі караблі ахоўвання. Паколькі лядовая абстаноўка дазваляла, канвой прайшоў прыблізна ў 50 мілях на поўнач ад вострава Мядзведжы, стаўшы першым канвоем PQ, які прайшоў на поўнач ад яго.

У гэты дзень прыйшла і трывожная навіна. Пасля некалькіх дзён беспаспяховых спроб разведкі нямецкіх баз брытанскі самалёт-разведчык паведаміў аб тым, што гавань Тронхейма пустая. Але, ведаючы паводле разведдадзеных, што выхад нямецкіх караблёў з гавані планаваўся прыблізна за 36 гадзін да атакі, Адміралцейства лічыла, што пакуль непасрэднай пагрозы атакі канвою нямецкімі надводнымі караблямі няма.

Падзеі 4 ліпеня

Атака нямецкіх тарпеданосцаў увечары 4 ліпеня.

4 ліпеня амерыканцы адзначалі Дзень незалежнасці і з пачаткам новага дня сталі атрымліваць віншаванні з іншых караблёў і суднаў канвою. Да раніцы туман пачаў рассейвацца. У 04:52 GMT+2 (02:52 паводле Грынвіча) скрозь разрыў у аблоках праскочыў адзіночны He-115 і тарпедаваў амерыканскі транспарт «Крыстафер Ньюпарт». Судна страціла ход і 47 чалавек яго каманды былі зняты «Замалекам», а Брум загадаў падводнай лодцы Р-614 дабіць судна. Тарпеда Р-614 не прычыніла вялікай шкоды транспарту, спробы «Дыянэлы» затапіць яго таксама не ўвянчаліся поспехам. Судна было кінута ў дрэйф і, пазней, у 08:23, патопленае нямецкай падлодкай U-457.

Неўзабаве туман канчаткова разышоўся. Крэйсерскае злучэнне наблізілася да канвою і шло ў некалькіх мілях наперадзе. За кармой канвою вісела пара Bv-138. Паступова да іх сталі далучацца бамбардзіроўшчыкі Ju-88, якія круціліся над канвоем у чаканні зручнага моманту для нападу. Да поўдня канвой падабраўся да 25-га мерыдыяна ўсходняй даўгаты — месца, дзе яго павінна было пакінуць крэйсерскае злучэнне. У 00:30 Гамільтан атрымаў ад Адміралцейства дазвол ісці з канвоем далей на ўсход і сыходзіць, калі той палічыць патрэбным. Гамільтан, нягледзячы на ​​пярэчанні адмірала Тові, радыраваў, што будзе з канвоем да высвятлення сітуацыі, але не пазней чым да 14:00 5 ліпеня.

Пасля поўдня канвой падвергнуўся метадычнай бамбардзіроўцы з Ju-88. Атакі былі нешматлікімі, але трымалі зенітчыкаў у пастаянным напружанні. Незадоўга да 17:00 у атаку на канвой паспрабавалі выйсці гідрасамалёты He-115 406-й эскадрыллі. Але іх спробы наблізіцца да канвою на дыстанцыю скіду тарпед паспяхова перарываліся зенітным агнём караблёў ахоўвання. У 20:22 GMT+2 пачалася атака 25 тарпеданосцаў He-111 26-й эскадрыллі. Яны заходзілі ў атаку з двух кірункаў — правых кармавога і насавога вуглоў, перпендыкулярна адзін аднаму. Атака з насавых вуглоў была сустрэтая моцным зенітным агнём амерыканскага эсмінца «Уэйнрайт», які запраўляўся ў гэты момант з «Олдэрсдэйла». Эсмінец павярнуўся і на поўным хаду накіраваўся ў бок самалётаў, ведучы агонь з усіх гармат. Паводле ўспамінаў відавочцаў, «Уэйнрайт» ператварыўся ў агнядышны вулкан, а яго эфектыўны агонь прымусіў тарпеданосцаў заўчасна скінуць тарпеды і рассеяцца. Эсмінцам быў збіты самалёт лідара гэтай атакі, лейтэнанта Георга Каумеера.

Атака з кармавых вуглоў апынулася для «хейнкеляў» больш паспяховай. Нягледзячы на ​​шчыльны зенітны агонь, лідар атакі лейтэнант Хенеман не звярнуў з курсу і быў збіты, паспеўшы скінуць свае тарпеды, якія трапілі ў «Нэйварына». Іншымі самалётамі яго групы былі пашкоджаныя «Азербайджан» і «Уільям Хупер». Выратавальныя судны знялі экіпажы з «Нэйварына» і «Уільяма Хупера». Танкер «Азербайджан» змог аднавіць ход і праз гадзіну пасля пачатку атакі дагнаў канвой. Нягледзячы на ​​страту яшчэ двух караблёў, канвой адбіў масіраваную атаку тарпеданосцаў і захаваў лад. Аптымізм маракоў канвою добра ілюструе фраза, запісаная ў сваім дзённіку камандзірам эскорту Брумам:

Маё ўражанне ад рашучасці, выражанай канвоем і эскортам, такое, што калі не скончацца боепрыпасы, PQ-17 можа прайсці куды заўгодна.

—

Рух суднаў канвою пасля роспуску (4—29 ліпеня 1942) і дзеянні савецкіх ВМФ і авіяцыі. Нумары суднаў адпавядаюць іх нумарам у ордэры канвою.

У 21:00 крэйсерская група знаходзілася ў 5 мілях наперадзе канвою. А на працягу наступнай паўгадзіны з Адміралцейства прыйшлі тры радыёграмы, якія вырашылі лёс канвою.

• 21:11 Крэйсерскаму злучэнню адысці на захад поўным ходам.
• 21:23 З прычыны пагрозы надводных караблёў канвою рассяродзіцца і ісці ў рускія парты.
• 21:36 Згодна з маёй ад 21:23 канвою рассеяцца.

Адпраўцы гэтых радыёграм папярэднічала пасяджэнне ў Адміралітэце пад старшынствам першага марскога лорда Дадлі Паўнда. Раннім вечарам былі атрыманы разведдадзеныя аб тым, што цяжкія нямецкія караблі сканцэнтраваны ў Альта-фіёрдзе. Адміралцейства вырашыла, што напад «Тырпіца» на канвой запланаваны прыблізна на 02:00 5 ліпеня. Было відавочна, што крэйсерскае злучэнне павінна быць адклікана з прычыны няздольнасці аказаць супраціўленне нямецкаму лінкару. На нарадзе былі разгледжаны тры варыянты дзеянняў: 1) водгук крэйсерскай групы і працяг руху канвою, 2) разварот канвою насустрач эскадры Тові і спроба перахапіць немцаў, 3) разгрупаванне канвою. Першыя два былі прызнаныя неэфектыўнымі. Нягледзячы на ​​адсутнасць інфармацыі аб выхадзе нямецкіх караблёў з Альта-фіёрда, лордам Паўндам было прынята практычна аднаасобнае рашэнне (яго падтрымаў толькі намеснік начальніка марскога штаба адмірал Мур) аб рассейванні канвою.

Былі адпраўленыя радыёграмы аб адклiканнi крэйсерскай групы і рассейванні суднаў канвою. Аднак у другой адпраўленай радыёграме была ўжытая фармулёўка «рассяродзіцца», а гэта, паводле інструкцый, мела на ўвазе, што судны пакідаюць строй канвою і самастойна на поўнай хуткасці дабіраюцца да партоў прызначэння. Гэта магло прывесці да таго, што судны б ішлі шчыльным ладам. Таму была адпраўлена ўдакладняючая радыёграма з фармулёўкай «рассеяцца». І таму судны канвою павінны былі разысціся ў розныя бакі веерападобна і паасобку рухацца ў парты.

Перадача радыёграм у такой паслядоўнасці і з такімі фармулёўкамі прывяла да таго, што Гамільтан і Брум прыйшлі да высновы, што нямецкія караблі на падыходзе да канвою. Таму, калі Брум прапанаваў Гамільтану далучыць эсмінцы эскорту да крэйсерскага злучэння, той пагадзіўся. Брум асабіста перадаў загад Адміралцейства аб разгрупаванні канвою здзіўленаму камодару канвою Даўдзінгу, які знаходзіўся на «Рывер Афтане». А затым выдаў загад караблям і судам, якія засталіся:

Канвою рассеяцца і ісці ў рускія парты. Эскортным караблям, акрамя эсмінцаў, самастойна ісці ў Архангельск.

—

Падводныя лодкі атрымалі загад дзейнічаць самастойна. Пасля сыходу Брума старэйшым афіцэрам сіл ахоўвання станавіўся камандзір «Пазарыкі» капітан 1 рангу Джэк Джонсі. Крэйсеры і эсмінцы развярнуліся і на поўным хаду прайшлі ўздоўж суднаў канвою на захад. Гэта дзеянне зрабіла дэмаралізуючае ўздзеянне на экіпажы суднаў. Маракі транспартаў адчулі сябе кінутымі на волю лёсу. Да таго ж «Нарфолку» прыйшлося кінуць толькі што ўзляцелы для разведкі «Валрус», таму што яго не ўдалося адклікаць назад. Пазней гэты самалёт вярнуўся з разведкі, сеў на ваду і быў узяты на буксір «Паламарэсам».

У сваіх успамінах Брум згадвае, што ў тыя дні загад «дзейнічаць самастойна» азначаў «дзейнічаць асобна ад „Кепела“». Аднак тыя караблі ахоўвання, што засталіся, літаральна выканалі загад і на максімальна магчымай хуткасці пакінулі ахоўныя судны. У 23:00 Джонсі, які застаўся старэйшым афіцэрам, прасігналіў караблям ахоўвання: «рассяродзіцца і ісці самастойна». Далучыўшы да сябе ў мэтах супрацьлодкавага ахоўвання тральшчыкі «Брытамарт» і «Хэлсіён», «Пазарыка» адправілася на ўсход. Яшчэ адзін карабель СПА «Паламарэс» запытаў дазвол сфарміраваць малы канвой з сямі суднаў і пяці караблёў ахоўвання, якія ішлі на поўнач. Але, атрымаўшы адмову ад старэйшага афіцэра, далучыў да сябе корветы «Лотус» і «Ла Малуін» і сышоў на паўночны ўсход да абзы пакавых ільдоў. Бліжэй да раніцы 5 ліпеня да іх далучылася выратавальнае судна «Рэтлін».

Капітан траўлера «Айршыр» палічыў шлях да Архангельска занадта небяспечным, таму далучыўшы да сябе транспарты «Айранклэд» і «Трубэдуэ», рушыў на паўночны захад, да вострава Надзеі. Раніцай 5 ліпеня да гэтай групы далучылася амерыканскае судна «Сільвер Сод». Караблі і судны разыходзіліся ў розныя напрамкі — на поўнач, усход і поўдзень, ідучы як паасобку, так і групамі па некалькі суднаў

Падзеі 5 ліпеня

5 ліпеня нямецкія падлодкі і авіяцыя заняліся пошукам і знішчэннем суднаў канвою PQ-17, якія засталіся без аховы. Першай ахвярай стаў «Эмпайр Байран». Яго ў падводным становішчы дагнала U-703 капітан-лейтэнанта Байлфельда. У 07:15 GMT+1 Байлфельд абраў пазіцыю для атакі і выпусціў па англійскаму транспарту дзве тарпеды, якія не патрапілі ў цэль. Выпушчаныя крыху пазней яшчэ дзве тарпеды таксама не дасягнулі мэты. У «Эмпайр Байран» трапіла толькі пятая тарпеда, выпушчаная ў 08:27. На двух шлюпках змаглі выратавацца 42 чалавекі, 18 загінулі. U-88 капітан-лейтэнанта Бомана дагнала «Карлтан». У 10:15 GMT+2 дзве тарпеды патрапілі ў судна. Маракі змаглі выратавацца на адзінай ацалелай шлюпцы і выратавальных плытах.

У 09:00 для нямецкіх караблёў у Альта-фіёрдзе была абвешчаная чатырохгадзінная гатоўнасць да выхаду. 1-я і 2-я баявыя групы зняліся з якара каля 11:00. Нямецкі штаб бярог свае караблі, таму Шнівінд атрымаў ад Карльса загад дзейнічаць з максімальнай асцярожнасцю:

Кароткачасовыя хуткаплынныя дзеянні з частковым поспехам важней, чым татальная перамога, дасягнутая на працягу доўгага часу. Неадкладна данясіце, калі караблі будуць выяўленыя авіяцыяй праціўніка. Калі абстаноўка сумніўная — без ваганняў спыняйце аперацыю. Ні ў якім разе не дапускайце поспеху праціўніка ў дзеяннях супраць нашых караблёў.

—

Да 15:00 нямецкія караблі выйшлі з шхер у адкрытае мора. Да гэтага часу да нападаў супраць раззасяроджаных суднаў PQ-17 падключыліся бамбардзіроўшчыкі 30-й бамбардзіровачнай эскадры. Першую палову дня на аэрадромах стаяў туман. Да абеду ён разышоўся, і ўсю другую палову дня бамбардзіроўшчыкі займаліся паляваннем на судны канвою. Падводныя лодкі часам адначасова спрабавалі выйсці ў атаку на адну і тую ж цэль. Каля 14:30 GMT+2 U-456 выпусціла дзве тарпеды і паталіла «Хонаму». Усплываючы для допыту маракоў на плытах, лодка выявіла, што побач з ёй усплылі U-334 і U-88, якія таксама палявалі за амерыканскім суднам.

«Фэйрфілд Сіці» і «Дэніэл Морган», якія рухаліся разам, каля 14:00 паспрабавалі схавацца ў паласе туману, але за некалькі хвілін да ўваходу ў яе былі выяўленыя Bv-138. Калі каля 15:00 судны выйшлі з туману, яны былі атакаваныя Ju-88. Тры самалёты хутка расправіліся з «Фэйрфілд Сіці», дабіўшыся некалькіх трапленняў. «Дэніэл Морган», узброены 76-мм зеніткай, некалькі гадзін паспяхова адбіваў атакі. Аднак бліжэй да вечара Ju-88 здолелі пашкодзіць судна. Падводная лодка U-88, якая назірала за амерыканскім суднам, скарыстаўшыся гэтым, дабіла яго, выпусціўшы ў 22:52 GMT+2 дзве тарпеды. На шчасце для маракоў, яны неўзабаве былі падабраныя савецкім танкерам «Данбас».

Нервовае напружанне ў каманд суднаў было настолькі вялікім, што некаторыя экіпажы пакідалі свае судны пры самай нязначнай небяспецы. Так, убачыўшы на гарызонце падводную лодку, каманда пакінула «Сэмюэль Чэйз» на шлюпках. Пустое судна дрэйфавала 2 гадзіны, перш чым экіпаж рызыкнуў зноў падняцца на борт. Падобная ж гісторыя адбылася і з «Алькоа Рэйнджар», які быў пакінуты камандай, калі над суднам завіс разведвальны «Фоке-Вульф». Каманда вярнулася на транспарт толькі пасля таго, як разведчык паляцеў.

«Пітэр Кер», які ішоў у адзіночку, каля 15:00 падвергнуўся нападу гідрасамалётаў-тарпеданосцаў He-115 1-й эскадрыллі 906-й эскадры, але змог ухіліцца ад усіх тарпед. Праз дзве гадзіны транспарт, які ішоў на поўдзень, падвергнуўся нападу трох Ju-88. «Пітэр Кер» атрымаў некалькі трапленняў і быў пакінуты экіпажам. Пасля 17:00 авіяцыяй былі патоплены або пашкоджаны яшчэ некалькі суднаў. Атацы бамбардзіроўшчыкаў падвергнулася група, якая ішла на ўсход і складалася з тральшчыка «Саламандэр», танкера «Олдэрсдэйл», транспарту «Оўшэн Фрыдам» і выратавальнага «Зафаран». Караблі ішлі ў межах бачнасці адзін аднаго, а на паўднёвы ўсход ад іх ішоў «Замалек». Каля 17:30 бомбамі быў пашкоджаны «Олдэрсдэйл». З ім застаўся «Саламандэр», каб зняць экіпаж. Прыблізна ў гэты ж час бомбамі быў пашкоджаны «Зафаран». Недалёка ад гэтага месца знаходзілася група «Паламарэса». Ад яе аддзіліўся «Брытамарт». Таксама на дапамогу прыйшоў «Замалек», якія знялі з «Зафарана» людзей. Маленькі канвой у складзе «Замалека» і «Оўшэн Фрыдама» пад аховай «Паламарэса», «Брытамарта» і «Хэлсіёна» працягнуў шлях на ўсход. А пазней да іх далучыўся «Саламандэр», які зняў з «Олдэрсдэйла» экіпаж.

Група з двух транспартаў «Болтан Касл», «Вашынгтон» і «Паўлюс Потэр» пасля рассейвання канвою ішла на поўнач. Дасягнуўшы абзы пакавых ільдоў, яны павярнулі на ўсход і ішлі ўздоўж яе да Новай Зямлі. Да вечара 5 ліпеня іх знайшлі бамбардзіроўшчыкі. Першай ахвярай стаў «Вашынгтон». Судна не атрымала прамых трапленняў, але ў выніку шматлікіх блізкіх разрываў пазбавілася кіравання і пачало прымаць ваду. Экіпаж пакінуў судна на шлюпках. Наступным стаў «Болтан Касл». Адна з бомбаў трапіла ў трум з кардытам. Карабель ператварыўся ў палаючую свечку. На шчасце для экіпажа, порах не здэтанаваў, а выгарэў. У труме праплавілася дзірка, і карабель стаў хутка набіраць ваду. Экіпаж пакінуў карабель на шлюпках. «Паўлюс Потэр» у выніку некалькіх трапленняў таксама страціў кіраванне і быў пакінуты экіпажам. Усё гэта адбылося на працягу некалькіх хвілін, пры гэтым ніхто з маракоў не пацярпеў. «Вашынгтон» гарэў, «Болтан Касл» хутка пайшоў на дно, а «Паўлюс Потэр» выглядаў цэлым. Не жадаючы апынуцца яшчэ раз на борце атакаванага судна, некаторыя маракі адмаўляліся падымацца на борт іншых суднаў, якія спрабавалі аказаць ім дапамогу. «Алапана», якая таксама ішла на поўнач, але з-за меншай хуткасці ходу адстала, падышла да караблёў, якія танулі. Але маракі ўсіх суднаў адмовіліся падымацца на яе борт. Яны аддалі перавагу застацца на шлюпках і працягваць плаванне на іх, лічачы, што гэта будзе бяспечней. Забяспечыўшы іх харчаваннем, «Алапана» сышла. Шлюпкі з «Болтан Касла» пайшлі да савецкага берага, які знаходзіўся ў 400 мілях на паўднёвы ўсход. Шлюпкі з «Вашынгтона» і «Паўлюс Потэра» не пабаяліся нізкіх тэмператур вады і пайшлі на ўсход да больш блізкай Новай Зямлі.

Каля 17:00 група Ju-88 атакавала «Панкрафт», які ішоў у ледзяной мешаніне. Судна загарэлася і было пакінута экіпажам, так як у адным з яго трумаў быў груз выбухоўкі. Судна гарэла ўвесь наступны дзень і ўзляцела на паветра раніцай 7 ліпеня. Яшчэ адно звяно бамбардзіроўшчыкаў атакавала адзіночны «Эрлстан» і некалькімі трапленнямі пазбавіла яго ходу. Гэтым скарысталася U-334, якая пераследвала яго. Да 17:47 «Эрлстан» затануў, атрымаўшы ад яе дзве з трох выпушчаных тарпед. Крыху пазней U-334 была памылкова атакаваная нямецкім самалётам. Пашкоджаная лодка ўвечары 5 ліпеня вымушана была перапыніць аперацыю і ў суправаджэнні U-456 вярнулася ў Нарвегію.

Сігнал бедства з «Панкрафта» быў прыняты на караблях групы «Пазарыкі». Незадоўга да гэтага было атрымана паведамленне Адміралцейства аб тым, што нямецкія караблі выяўленыя і ідуць на перахоп канвою. Капітан «Пазарыкі» палічыў затрымку караблёў для правядзення выратавальнай аперацыі занадта рызыкоўнай. Капітан «Лотуса» палічыў, што задачай яго карабля з’яўляецца ахова суднаў канвою, а не добра ўзброенага карабля СПА, таму развярнуўся і адправіўся на дапамогу. Карвет знайшоў шлюпкі з «Панкрафта» каля 20:00 і, зняўшы з іх усіх людзей, накіраваўся на злучэнне з групай «Пазарыкі» ў раён праліва Матачкін Шар на Новай Зямлі.

Судна камодара канвою Даўдзінга «Рывер Афтан» ішло на паўночны ўсход, пакуль не дасягнула абзы льдоў. Потым яно рушыла на ўсход, у бок Новай Зямлі. Дайсці да яе яму не ўдалося. З 21:02 па 22:22 GMT+1 U-703 выпусціла па «Рывер Афтану» тры тарпеды, пусціўшы яго на дно

Каля 16:00 GMT+2 на гарызонце групу нямецкіх караблёў выявіла К-21 капітана 3-га рангу Луніна. Нямецкая эскадра ішла прама на К-21. Але ў 16:30 караблі змянілі курс, і К-21 давялося выкарыстоўваць кармавыя апараты. У 17:01 GMT+2 лодка выйшла на пазіцыю для атакі і выпусціла па «Тырпіцу» 4 тарпеды, пасля чаго пачала адрыў ад эскадры на глыбіні 30 метраў. У 17:04 GMT+2 падводнікі пачулі два выбухі. Пасля ўсплывання караблі выяўленыя не былі. Лунін перадаў паведамленне аб выяўленні нямецкай эскадры і двух трапленнях у «Тырпіц». У 19:16 нямецкая эскадра была выяўленая савецкім разведвальным самалётам ДБ-3Ф. І, нарэшце, каля 20:30 іх выявіла англійская падводная лодка. Паведамленні пра выяўленне выхаду нямецкай эскадры былі перахопленыя нямецкай службай радыёперахопу. Паводле вынікаў паведамленняў падлодак і авіяцыі стала зразумела, што рассейванне канвою ўжо адбылося. З-за ранняга выяўлення выхаду «Тырпіца» далейшы пераслед суднаў канвою нямецкае камандаванне палічыла занадта рызыкоўным, так як стаў магчымым пачатак палявання на эскадру «Тырпіца» з ужываннем англійскай палубнай авіяцыі і наступным прыцягненнем лінейных сіл. У 21:30, пасля атрымання загаду аб спыненні аперацыі, германскія караблі разгарнуліся на зваротны курс і накіраваліся на свае базы ў Нарвегіі.

5 ліпеня 1942 года з Кольскага заліва для ўзмацнення абароны суднаў канвою выйшлі эсмінцы «Грымотны», «Грозны» і «Зруйнавальны». Савецкае камандаванне на той момант не мела звестак аб роспуску канвою, таму 7 ліпеня эсмінцы выдаткавалі паліва і, так і не выявіўшы суднаў канвою, вярнуліся на базу.

Падзеі пасля 5 ліпеня

Вяртанне U-255 на базу пасля затаплення 4 суднаў канвою PQ-17.

Група суднаў у складзе «Сільвер Сода», «Трубэдуэ» і «Айранклэда» пад суправаджэннем «Айршыра» дайшла да пакавых ільдоў і да вечара 5 ліпеня выявіла, што дайсці да вострава Надзеі немагчыма. Капітан траўлера паведаміў, што мае намер застацца ў ільдах. Караблі на працягу ночы і ўсяго наступнага дня павольна прасоўваліся ў ільдах, пакуль не аказаліся сярод шчыльнага лёду, прыблізна ў 20 мілях ад свабоднай вады. Караблі спыніліся, а іх палубы і барты, звернутыя на поўдзень, былі выфарбаваныя ў белы колер. Маскіроўка была настолькі паспяховай, што судны так і не былі выяўленыя пралятаючымі самалётамі.

У 11:00 група караблёў, якая складалася з «Паламарэса», тральшчыкаў «Брытамарт», «Хэлсіён», «Саламандэр» і выратавальнага судна «Замалек», убачыла бераг Новай Зямлі. На невялікай адлегласці ззаду гэтай групы ішоў «Оўшэн Фрыдам». Да 14:30 гэтая група ўвайшла ў праліў Матачкін Шар і стала на якары. З дапамогай падабранага два дні таму «Валруса» правялі разведку і ўсталявалі, што выхад у Карскае мора закрыты лёдам. Таму застаўся толькі адзін шлях — на поўдзень па Баранцавым моры. Да 18:00 у заліў увайшлі «Пазарыка», «Ла Малуін» і «Попі». У 19:00 «Ла Малуін» быў адпраўлены ў мора на пошук суднаў канвою. Да 22:00 пад яго суправаджэннем увайшлі ў праліў і сталі на якар транспарты «Хузіер», «Эль Капітан», «Сэмюэль Чэйз» і «Бенджамін Харысан». Да канца дня ў Матачкін Шар зайшлі траўлеры «Ноферн Гем», «Лорд Осцін» і «Лорд Мідлтан», а за імі «Лотус» з экіпажамі «Панкрафта» і «Рывер Афтана» на борце.

З поўначы да Новай Зямлі, расцягнуўшыся, паасобку ішлі сем суднаў — «Джон Уайтэрспун», «Алькоа Рэйнджар», «Эмпайр Тайд», «Белінгем», «Хартлберы», «Алапана» і «Уінстан Сэйлем». Адстаўшы ад групы «Паламарэса» «Джон Уайтэрспун» каля 00:30 вырашыў змяніць курс на поўдзень і ісці не да Новай Зямлі, а паспрабаваць прарвацца да горла Белага мора. Але ў 16:40 ён быў нагнаны U-255. Падводная лодка выпусціла па ім тры тарпеды. Судна страціла ход і стала тануць. Экіпаж перайшоў на шлюпкі. Пасля таго, як U-255 выпусціла па ім чацвёртую тарпеду, транспарт хутка разламаўся напалам і затануў. Каля 18:20 адзіночны Ju-88 спікіраваў на «Пан Атлантык», які ішоў на поўдзень. Судна атрымала два трапленні, адно з іх у трум з кардытам. Пачуўся выбух, і ў судна адарвала нос. Транспарт пайшоў на дно на працягу некалькіх хвілін, а з ім 26 чалавек з яго экіпажа. Усё гэта здарылася да вялізнага незадавальнення капітанаў U-88 і U-703, якія ўвесь дзень пераследвалі судна, спрабуючы выйсці ў атаку.

U-255 ішла на поўнач уздоўж Новай Зямлі, калі выявіла «Белінгем». Падлодка выпусціла дзве тарпеды па «Белінгему», але, на прыкрасць Рэйнхарта Рэхе, адна з тарпед прайшла міма, а другая трапіла ў борт, але не ўзарвалася. Судна схавалася за гарызонтам. Крыху пазней, каля 09:30 U-255 знайшла «Алькоа Рэйнджар». Адной тарпеды хапіла, каб спыніць судна. У Рэхе засталося толькі тры тарпеды, таму ён вырашыў паберагчы іх і дабіў транспарт артылерыйскім агнём. Далёка на поўначы «Эмпайр Тайд», які выйшаў з туману, убачыў гібель «Алькоа Рэйнджар» і таму развярнуўся і пайшоў у заліў Молер, дзе стаў на якар і вырашыў пачакаць прыходу канвойных суднаў.

Каля 15:30 U-457 выявіла кінуты экіпажам «Олдэрсдэйл» і дабіла яго. Прыблізна з 14:50 U-355 гналася за «Хартлберы», які спрабаваў прайсці ўздоўж Новай Зямлі на поўдзень. Каля 19:40 капітан-лейтэнант Гюнтэр Ла-Бом выйшаў на пазіцыю для нападу і выпусціў па транспарту чатыры тарпеды, дзве з якіх патрапілі ў цэль. Прыблізна праз 10 хвілін U-355 выпусціла па «Хартлберы» пятую тарпеду. Судна разламалася напалову і хутка затанула. На вадзе засталіся толькі два выратавальныя плыцікі і напаўзатапленая шлюпка. Многія маракі патанулі або змерзлі пазней у ледзяной вадзе. Да берага ўдалося дабрацца толькі 20 членам экіпажа.

ВПС Паўночнага флота спрабавалі ажыццявіць прыкрыццё суднаў канвою сіламі далёкіх знішчальнікаў Пе-3 95-га знішчальнага палка (ЗАП). У пачатку ліпеня полк перабазаваўся на палявую пляцоўку. 6 ліпеня з першага вылету па разведцы надвор’я не вярнулася машына капітана Н. Ф. Кірыкава. Наступныя тры дні вылетам Пе-3 замінала дрэннае надвор’е і яны змаглі аказаць дапамогу судам канвою толькі раніцай 10 ліпеня.

У 19:00 7 ліпеня з Матачкіна Шара выйшаў канвой з 17 караблёў — пяць транспартаў і выратавальнае судна пад аховай двух караблёў СПА, трох карветаў, трох тральшчыкаў і трох траўлераў. Яны накіраваліся на поўдзень у напрамку Каніна Носа, плануючы затым па дасягненні яго павярнуць да ўваходу ў Белае мора. Да вечара падняўся густы туман, у якім «Бенджамін Харысан» згубіўся і вярнуўся назад у праліў Матачкін Шар.

Раніцай 7 ліпеня ў Архангельск прыбыў карвет «Дыянэла». Пасля папаўнення запасаў паліва ён выйшаў назад у мора 8 ліпеня для пошуку выратавальных шлюпак з патопленых суднаў.

Яшчэ ў другой палове 7 ліпеня пасля страты «Эмпайр Тайд» U-255 выявіла яшчэ адзін транспарт, які ішоў на поўдзень, і пачала пераслед. Да ночы 8 ліпені яна дагнала судна, якім аказалася «Алапана». Адзіная выпушчаная тарпеда патрапіла ў яе каля 1:05. Затым падлодка ўсплыла і дабіла транспарт артылерыйскім агнём. Ва ўмовах дрэннай бачнасці «Уінстан Сэйлем» сеў на мель паўднёва-ўсход ад мыса Паўночны Гусіны Нос.

8 ліпеня ў 02:30 разведвальны Fw-200 выявіў «Белінгем» і «Рэтлін», якія шлі на поўдзень прыблізна ў 160 кіламетрах ад Каніна Носа. Далей адбылася даволі неардынарная падзея. Разведчык, замест таго, каб выклікаць бамбардзіроўшчыікі, знізіўся і на брыючым палёце стаў абстрэльваць «Белінгем». Зенітным агнём самалёт быў збіты і зваліўся ў мора. З «Рэтліна» спусцілі на ваду катэр, але самалёт затануў да таго, як з яго змог выбрацца хаця б хто-небудзь з экіпажа. На ўваходзе ў Паўночную Дзвіну «Белінгем» і «Рэтлін» знайшлі савецкі танкер «Данбас», які чакаў лоцмана. Тры судны ўвайшлі ў порт Архангельска 9 ліпеня, стаўшы першымі судамі PQ-17, якія дабраліся да пункту прызначэння.

Грузавы параход «Эль-Капітан» у 1917 годзе.

Канвой, які выйшаў з Матачкіна Шара, рухаўся на поўдзень уздоўж Новай Зямлі. Па шляху руху ім сустракаліся шлюпкі з патопленых раней суднаў. Былі падабраныя маракі з «Джона Уайтэрспуна» і «Пан Атлантыка». Вечарам 8 ліпеня канвой з 16 караблёў трапіў ля паўднёвага ўскрайку Новай Зямлі ў цяжкія льды. У тумане караблі страцілі адзін аднаго. Ім прыйшлося разгортвацца і ісці на захад уздоўж абзы льдоў. Да раніцы 9 ліпеня караблі апынуліся разбітыя на дзве групы. У першую ўвайшлі «Хузіер», «Эль Капітан» і «Замалек» пад аховай караблёў СПА «Пазарыка» і «Паламарэс», вартавік «Ла Малуін», «Попі», «Лотус» і траўлера «Лорд Осцін». Група, якая адстала ад іх прыблізна на 40 міль, складалася з «Оўшэн Фрыдама» і «Сэмюэля Чэйза» пад аховай трох тральшчыкаў і траўлераў «Лорд Мідлтан» і «Ноферн Гем».

У напад на гэтыя дзве групы караблёў спрабавалі выйсці падводныя лодкі U-376, U-408 і U-703, але іх своечасова выяўлялі і адганялі глыбіннымі бомбамі судны ахоўвання. Вечарам 9 ліпеня першая група выйшла з туману. У 20:15 яна была выяўленая Bv-138, які навёў на яе бамбардзіроўшчыкі 30-й эскадры. У 22:00 канвой знаходзіўся ў 60 мілях ад мацерыка. Атакі Ju-88 другой і трэцяй груп 30-й эскадры пачаліся незадоўга да поўначы. Атакі ішлі хваля за хваляй з розных напрамкаў. Першай ахвярай стаў «Хузіер». Карабель пазбавіўся ходу, і Даўдзінг загадаў «Попі» і «Ла Малуіну» зняць экіпаж і затапіць судна. «Ла Малуін» падпаліў транспарт 102-мм снарадамі, але не змог яго патапіць. Пазней яго дабіла U-376. У 03:00 10 ліпеня ў выніку пашкоджанняў ходу пазбавіўся «Замалек», але, на яго шчасце, атакі самалётаў спыніліся. Канвой сышоў наперад, але неўзабаве механікам судна ўдалося ліквідаваць усе паломкі і працягнуць шлях. У 05:45 прыйшла чарга «Эль Капітана». Бомбы, скінутыя адзінкавым «юнкерсам», разарваліся ў некалькіх метрах ад левага борта, і гэтага аказалася дастаткова, каб судна страціла ход. Экіпаж быў падабраны «Лордам Осцінам», а кінутае судна праз некалькі гадзін дабіла U-251. Атакі самалётаў спыніліся. Крыху пазней канвой дагнаў «Замалек». Падчас нападаў камодар канвою Даўдзінг спрабаваў выклікаць для прыкрыцця савецкія знішчальнікі, але беспаспяхова. Караблі расстралялі практычна ўвесь боезапас і засталіся без абароны.

У 11:00 пачаліся атакі шаснаццаці «юнкерсаў» 1-й групы і вучэбна-баявой эскадрыллі 30-й эскадры на другую групу канвою. Першым быў пашкоджаны «Сэмюэль Чэйз». Аднак бераг быў блізка, таму было прадпрынята ўсё для яго выратавання. Група падзялілася. Адзін з тральшчыкаў узяў судна на буксір і пацягнуў да Ёканьгі. «Оўшэн Фрыдам» у суправаджэнні «Брытамарта» і «Ноферн Гема» сышоў наперад. У другой палове дня нарэшце з’явіліся знішчальнікі прыкрыцця — Пе-3 і «Харыкейны». Яны адагналі падыходах групу нямецкіх бамбардзіроўшчыкаў. У Ёканьзе дзве групы канвою злучыліся. Да іх далучыліся некалькі савецкіх эсмінцаў і тральшчыкаў, і пад прыкрыццём знішчальнікаў рэшткі канвою каля 16:00 11 ліпеня прыбылі ў Архангельск. Тут іх ужо чакалі «Данбас», «Белінгем» і выратавальнік «Рэтлін», якія прыйшлі раней.

8 ліпеня на дапамогу канвою PQ-17 камандаваннем Паўночнага флоту з Ваенгі былі пасланыя эскадраныя мінаносцы «Грымотны», «Грозны», «Куйбышаў» і «Зруйнавальны». У ноч на 10 ліпеня група савецкіх караблёў, якая ажыццяўляла пошукі адзіночных транспартаў, трапіла ў зону плавучага 4-бальнага лёду і была вымушана знізіць хуткасць да малой (6 вузлоў). У гэты час яна была атакаваная чатырма нямецкімі бамбардзіроўшчыкамі Ju-88, якія скінулі на эсмінцы шаснаццаць бомбаў, але ўсё бомбы прайшлі міма цэлі; толькі эсмінцы «Грымотны» і «Зруйнавальны» атрымалі лёгкія пашкоджанні і дэфармацыю корпуса. Транспартаў са складу PQ-17 караблям выявіць не ўдалося і ўвечары 10 ліпеня яны вярнуліся ў Ваенгу. Папоўніўшы паліва, эсмінцы «Грозны», «Куйбышаў» і «Урыцкі» выйшлі да Новай Зямлі для пошуку суднаў канвою.

11 ліпеня нямецкія падводныя лодкі пачалі вяртацца на свае базы. 13 ліпеня пры вяртанні на базу U-255 выявіла дрэйфуючы «Паўлюс Потэр». Абследаваўшы яго, Рэхе выпусціў па ім апошнюю тарпеду, і праз дзве хвіліны судна затанула. Гэта быў апошні патанулы транспарт з складу PQ-17. 15 ліпеня на базу вярнуліся U-251, U-255, U-376 і U-703. Апошняй 16 ліпеня на базу вярнулася U-457. Яшчэ 12 ліпеня самалёты-разведчыкі абследавалі зону пошуку канвою PQ-17, не знайшоўшы ніводнага самалёта. Нямецкім камандаваннем было заяўлена аб поўным знішчэнні канвою.

13 ліпеня Даўдзінг далажыў камандаванню ў Архангельску:

«У порт прыйшлі тры судны з трыццаці сямі… Нешчаслівы канвой»

Але аперацыя саюзнікаў па выратаванні PQ-17 працягвалася. 9 ліпеня ў праліў Матачкін Шар на Новай Зямлі ўвайшлі траўлер «Айршыр» і транспарты «Айранклэд», «Трубэдуэ» і «Сільвер Сод». Тут яны далучыліся да «Бенджаміна Харысана» і сталі чакаць прыходу караблёў эскорту, каб рухацца ў Архангельск. Сувязь паміж Матачкіным Шарам, «Эмпайр Тайд» і «Уінстанам Сэйлемам», які знаходзіўся ў заліве Молер і сядзеў на мялі, падтрымлівалася з дапамогай «Каталіны» капітана І. П. Мазурука. Да берагоў Новай Зямлі прыставалі шлюпкі з патопленых суднаў. «Айршыр» падабраў недалёка ад уваходу ў Матачкін Шар тры шлюпкі з «Фэйрфілд Сіці». Да «Уінстана Сэйлема» выйшлі шлюпкі з «Алапаны» і «Хартлберы». Савецкае гідраграфічнае судна «Мурманец» даставіла на «Эмпайр Тайд» падабраных на беразе Новай Зямлі маракоў з «Вашынгтона» і «Паўлюс Потэра». Апошнім у Матачкін Шар у суправаджэнні мінзага «Мурман» прыйшоў танкер «Азербайджан», які хаваўся з 7 ліпеня ў бухце Савецкая Гавань.

16 ліпеня ў Архангельск з пошуку вярнулася «Дыянэла» з 61 мараком з «Эмпайр Байрана» на борце. У ноч з 16 на 17 ліпеня камандор канвою выйшаў на борце «Попі» ў суправаджэнні «Лотуса» і «Ла Малуіна». Яны прыбылі ў Матачкін Шар 20 ліпеня. Каля 02:00 21 ліпеня тры карветы разам з «Айршырам» і савецкім траўлерам вывелі з праліва «Айранклэд», «Трубэдуэ», «Сільвер Сод» і «Бенджамін Харысан». Наперадзе канвою ішоў савецкі ледакол «Мурман», на які перайшоў Даўдзінг. Забраўшы па дарозе «Эмпайр Тайд», яны рушылі да Архангельскаref name="Лунд_228"/>. З «Уінстанам Сэйлемам» засталіся два савецкія буксіры, якія спрабавалі сцягнуць яго з водмелі.

22 ліпеня да канвою Даўдзінга далучыліся «Пазарыка», «Паламарэс», «Дыянэла», тральшчыкі «Леда» і «Хазард» і савецкія эсмінцы «Урыцкі» і «Валяр'ян Куйбышаў». Але гэтыя засцярогі ўжо былі залішнімі. Увечары 24 ліпеня, не сустрэўшы супраціву немцаў, канвой Даўдзінга прыйшоў у Архангельск. 28 ліпеня ў Архангельск прыбыло апошняе судна канвою — зняты з мелі «Уінстан Сэйлем».

Вынікі

Страты саюзнікаў

З 35 транспартаў да Архангельска дабраліся толькі 11. 2 судны вярнуліся ў Ісландыю. 22 транспарты агульным танажом больш за 142 тысяч тон былі патоплены нямецкімі падводнымі лодкамі і авіяцыяй. На дно сышлі 210 самалётаў, 430 танкаў, 3350 аўтамабіляў і 99 316 тон іншых генеральных грузаў. Акрамя таго, танкер «Азербайджан», пашкоджаны тарпедай, страціў праз прабоіну частку грузу льнянога алею, а большая частка грузу «Уінстана-Сэйлема» была выкінутая за борт на Новай Зямлі.

Акрамя транспартаў, былі таксама патоплены выратавальнае судна «Зафаран» і эскадраны танкер «Олдэрсдэйл». Такім чынам, агульная колькасць страт PQ-17 склала 24 судны. Страты экіпажаў суднаў склалі 153 чалавекі. З іх толькі 7 загінулі да моманту роспуску канвою.

Страты канвою PQ-17

№ п/п	Дата патоплення	Судна	Транскрыпцыя	Таннаж	Сцяг	Пашкоджаны авіяцыяй	Хто патапіў	Квадрат	Лік загінулых	Заўвага
1	4 ліпеня 08:23GMT+2	«Christopher Newport»	«Крыстафер Ньюпарт»	7191	ЗША	×	U-457	АВ3685	3
2	4 ліпеня 21:00GMT+2	«William Hooper»	«Уільям Хупер»	7177	ЗША	×	U-334	АС1667	3
3	5 ліпеня	«Navarino»	«Нэйварына»	4841	Вялікабрытанія		Авіяцыя		1
4	5 ліпеня 11:10GMT+2	«Carlton»	«Карлтан»	5127	ЗША		U-88	АС2974	4
5	5 ліпеня 10:15GMT+2	«Empire Byron»	«Эмпайр Байран»	6645	Вялікабрытанія		U-703	АС2629	18
6	5 ліпеня 14:30GMT+2	«Honomu»	«Хонаму»	6977	ЗША		U-456	АС2937	19
7	5 ліпеня	«Fairfield City»	«Фэйрфілд Сіці»	5686	ЗША		Авіяцыя		6
8	5 ліпеня 17:15GMT+2	«Earlston»	«Эрлстан»	7494	Вялікабрытанія	×	U-334	АС2659
9	5 ліпеня	«Bolton Castle»	«Болтан Касл»	5203	Вялікабрытанія		Авіяцыя
10	5 ліпеня	«Washington»	«Вашынгтон»	5564	ЗША		Авіяцыя
11	5 ліпеня	«Peter Kerr»	«Пітэр Кер»	6476	ЗША		Авіяцыя
12	5 ліпеня	«Zaafaran»	«Зафаран»	1559	Вялікабрытанія		Авіяцыя		1
13	5 ліпеня 22:00GMT+2	«River Afton»	«Рывер Афтан»	5423	Вялікабрытанія		U-703	АС3568	23
14	5 ліпеня 23:50GMT+2	«Daniel Morgan»	«Дэніэл Морган»	7177	ЗША	×	U-88	АС3769	3
15	6 ліпеня	«Pan Atlantic»	«Пан Атлантык»	5411	ЗША		Авіяцыя		26
16	6 ліпеня 20:43GMT+2	«John Witherspoon»	«Джон Уайтэрспун»	7180	ЗША		U-255	АТ7136	1
17	7 ліпеня 12:32GMT+2	«Alcoa Ranger»	«Алькоа Рэйнджар»	5116	ЗША		U-255	АТ4876
18	7 ліпеня	«Pankraft»	«Панкрафт»	5644	ЗША		Авіяцыя		2
19	7 ліпеня 15:13GMT+2	«Aldersdale»	«Олдэрсдэйл»	8402	ЗША	×	U-457	АС3834
20	7 ліпеня 19:50GMT+2	«Hartlebury»	«Хартлберф»	5082	Вялікабрытанія		U-355	АТ4589	37
21	8 ліпеня 02:08GMT+2	«Olopana»	«Алапана»	6069	ЗША		U-255	АТ4827	6
22	10 ліпеня 05:45GMT+2	«El Capitan»	«Эль Капітан»	5255	Панама	×	U-251	АС9554
23	10 ліпеня 04:15GMT+2	«Hoosier»	«Хузіер»	5060	ЗША	×	U-376	АС9843
24	13 ліпеня 08:25GMT+2	«Paulus Potter»	«Паўлюс Потэр»	7168	Нідэрланды	×	U-255	АС3437

Страты Германіі

За час правядзення аперацыі супраць канвою PQ-17 крыгсмарынэ не панесла страт сярод надводных караблёў і падводных лодак. З 2 па 10 ліпеня падлодкамі былі выдаткаваны 72 тарпеды, з якіх у цэль трапілі 27. Усяго субмарынамі былі патопленыя 16 суднаў канвою, частка якіх да таго ўжо была пашкоджаная самалётамі.

Для нападаў канвою PQ-17 самалётамі люфтвафэ былі ажыццёўленыя 202 самалёта-вылеты: гідрасамалётамі-тарпеданосцамі He-115 былі здзейсненыя 29 вылетаў, тарпеданосцамі He-111 — 43 і пікіруючымі бамбардзіроўшчыкамі Ju-88 — 130 вылетаў. Тарпеданосцамі скінутая 61 тарпеда і пашкоджаны чатыры судны. Усяго ж самалётамі былі патопленыя 8 суднаў, яшчэ 8 былі пашкоджаныя, а затым дабітыя падлодкамі. Яшчэ тры пашкоджаныя судны змаглі дайсці да Архангельска. За гэты час у аперацыях, так ці інакш звязаных з PQ-17, люфтвафэ былі страчаныя 11 самалётаў (збітыя або разбіліся пры пасадцы і спісаныя). Аднясенне гэтых страт на рахунак PQ-17 у розных крыніцах разглядаецца па-рознаму, таму і лік страчаных люфтвафэ машын вар'іруецца ў іх ад пяці да адзінаццаці.

Страты люфтвафэ

Дата	Тып	Завадскі і тактычны нумары	Злучэнне	Камандзір экіпажа	Заўвага
2 ліпеня	Bv.138C-1	WNr.0310034 «7R+GH»	1./SAGr.125	обер-яфрэйтар Вальтэр Небендаль	Пры вяртанні на базу разбіўся ў тумане на паўднёва-заходнім узбярэжжы Порсангер-фіёрда. Усе пяць чалавек экіпажа загінулі.
4 ліпеня	Bv.138C-1	WNr.0310119 «7R+HH»	1./SAGr.125	унтэр-афіцэр Вальтэр Каль	Займаючыся пошукам PQ-17, прапаў без вестак. Збіты брытанскімі самалётамі ў 300 км на паўночны ўсход ад Ісландыі. Усе 5 членаў экіпажа прапалі без вестак.
4 ліпеня	He.115-C1	WNr.0002759	1./KüGr.406	гаўптман Герберт Фатэр	Збіты падчас атакі PQ-17. Экіпаж выратаваны самалётам фельдфебеля Арабіна з той жа эскадрыллі, які сеў на ваду.
4 ліпеня	He.111H-6	WNr.0007156 «1H+MH»	1./KG.26	лейтэнант Георг Каўмеер	Збіты зенітным агнём «Уэйнрайта». Усе чатыры чалавекі экіпажа падабраныя эсмінцам «Ледберы»
4 ліпеня	He.111H-6	WNr.0007098 «1H+GH»	1./KG.26	лейтэнант Конрад Хенеман	Падчас атакі «Нэйварына» збіты шчыльным зенітным агнём. Экіпаж загінуў.
4 ліпеня	He.111H-6	WNr.0007147 «1H+LK»	1./KG.26	обер-лейтэнант Скёнэр	Пашкоджаны падчас атакі PQ-17. Сеў на ваду каля горада Тромсё. Экіпаж выратаваны рыбакамі.
5 ліпеня	He.111H-6	WNr.0007084	1./KG.26		Цяжка пашкоджаны. На зваротным шляху сеў «на пуза» на ўзбярэжжы Маланген-фіёрда. З экіпажа ніхто не пацярпеў.
5 ліпеня	He.111H-6	WNr.0007011	1./KG.26	фельдфебель Эміль Клара	Цяжка пашкоджаны — разбіўся пры пасадцы з-за баявых пашкоджанняў і спісаны. Загінуў борт-стралок.
8 ліпеня	Fw.200C-4	WNr.0000101 «F8+EH»	1./KG.40	обер-лейтэнант Альбер Грамкаў	Збіты зенітным агнём «Белінгема» і «Рэтліна» ў 160 мілях ад мыса Святы Нос. Увесь экіпаж з васьмі чалавек загінуў.
10 ліпеня	Ju.88A-4	WNr.0002137 «4D+AH»	1./KG.30	гаўптман Эберхард Шродэр	Збіты Пе-3 над Баранцавым морам. Экіпаж з чатырох чалавек прапаў без вестак.
10 ліпеня	Ju.88A-4	WNr.0140043 «4D+QA»	вопытная эскадрылля Erpr.St./KG30		Збіты зенітным агнём і ўпаў у ваду ў раёне Ёканьгі. Як мяркуецца пры атацы савецкіх эсмінцаў, якія вярталіся з пошуку суднаў PQ-17. Экіпаж з чатырох чалавек прапаў без вестак.

Прычыны

Праводка каравана PQ-17 стала адной з самых трагічных гісторый Другой сусветнай вайны. За ўвесь час канвойных аперацый ні адзін з канвояў не нёс гэтак вялікіх страт у транспартных судах. Таму становяцца зразумелыя эпітэты, якія прымяняюцца ў апісаннях яго гісторыі, — разгром, катастрофа, трагедыя, «злашчасны канвой», «канвой асуджаных», «канвой у Пекла». Нягледзячы на адзінства поглядаў на маштабы катастрофы, яе прычыны ў розных гісторыкаў моцна адрозніваюцца.

Версіі

«камень на шыі»

У 1942 годзе першы марскі лорд Дадлі Паўнд пісаў галоўнакамандуючаму ВМФ ЗША адміралу Кінгу аб тым, што «канвоі стаюць каменем на шыі саюзнікаў», так як яны з'яўляюцца пастаяннай крыніцай страт крэйсераў і эсмінцаў. Вялікабрытанія неаднаразова спрабавала пераканаць ЗША і СССР у тым, што праводка канвояў праз Арктыку з'яўляецца занадта рызыкоўным мерапрыемствам. Згадваючы гэтыя жальбы і перапынак у адпраўцы канвояў, які быў пасля разгрома PQ-17, некаторыя гісторыкі (напрыклад, Сяргееў у кнізе «Германскія падводныя лодкі ў Арктыцы 1941—1942».) лічаць, што канвой PQ-17 з самага пачатку быў асуджаны на знішчэнне. Гэты разгром павінен быў паслужыць падставай для спынення адпраўкі канвояў.

Аднак гэтая версія не пацвярджаецца далейшымі падзеямі. Нягледзячы на перапынак у адпраўцы канвояў, пастаўкі ў СССР толькі ўзраслі. Так, у чэрвені 1942 года ў СССР было пастаўлена 155 тыс. т. грузаў, у ліпені 195 тыс. т., а ў жніўні 216 тыс. т.. Поўнае спыненне паставак было нявыгадна Вялікабрытаніі, так як СССР займаў вядучую ролю ў яе «стратэгіі непрамых уздзеянняў». Згодна з гэтай стратэгіі краіны Восі павінны былі быць акружаны «апяразваючым кольцам» армій саюзнікаў. А эканамічнае дамінаванне ЗША і Вялікабрытаніі ў наступнай вайне на знясіленне рэсурсаў дазволіць атрымаць перамогу. І асноўнай задачай для Вялікабрытаніі было ўтрыманне СССР у вайне, для чаго выкарыстоўваліся і пастаўкі па ленд-лізу. Разам з тым варта адзначыць, што павелічэнне паставак праз Іран, якое адбылося за разгромам PQ-17, было выгадна Вялікабрытаніі, так як, па-першае, павялічвала яе прысутнасць у Іране, а па-другое, магло спрыяць паляпшэнню забеспячэння яе армій у Паўночнай Афрыцы.

«прыманка для Тырпіца»

Паводле адной з версій, канвой PQ-17 быў прыманкай для лінкара «Тырпіца». Лічыцца, што канвой павінен быў выбавіць з фіёрдаў нямецкі лінкар, а потым да знішчэння «Тырпіца» павінны былі прыступіць цяжкія англійскія караблі. Гэтай версіі прытрымліваецца адмірал А. Г. Галаўко, які ў 1942 годзе быў камандуючым Паўночным флотам СССР.

Нягледзячы на тое, што магчымасць палявання на «Тырпіц» у зоне на захад ад вострава Мядзведжы не выключалася, у зоне на ўсход ад вострава Мядзведжы Адміралцейства не мела сіл для выканання такой аперацыі. А згодна з планам Джона Тові, каб канвой прывёў «Тырпіц» да англійскіх лінейных сіл, канвой павінен быў не рассейвацца, а разгортвацца і ісці на захад насустрач англійскай эскадры.

Фактары, якія паўплывалі на падзеі

У нейкай ступені ўсе гэтыя версіі маюць пад сабой падставу, бо фактараў, якія ператварылі праводку канвою PQ-17 у разгром, было нямала. Нямецкая авіяцыя панавала ў паветры Запаляр'я, а нямецкія падводныя лодкі гаспадарылі ў Баранцавым моры. Савецкі Паўночны флот і авіяцыйныя часткі былі занадта слабыя, каб самастойна забяспечыць надзейнае прыкрыццё канвояў на ўсход ад 20-га мерыдыяна, як таго хацелі англічане. У гэтых умовах і саюзнікі, і СССР разумелі, што пры праводцы канвояў у Арктыцы страты ў судах і караблях ахоўвання непазбежныя. Гэтая сітуацыя не з'яўлялася экстраардынарнай. З падобнымі праблемамі англічане сутыкнуліся ў Міжземным моры пры праводцы канвояў на Мальту. Улетку 1942 года, як і арктычныя канвоі, яны неслі цяжкія страты. Пры гэтым цяжкія страты неслі таксама і караблі эскорту:

Дата	Прызначэнне	Канвой / аперацыя	Транспартаў у канвоі	З іх патопленыя	Дашлі да порта прызначэння	Страты караблёў ахоўвання
21—30 мая 1942	арктычны канвой	PQ-16	35	7	27	—
11—15 чэрвеня	мальтыйскі канвой	«Harpoon»	6	4	2	2 эсмінцы
11—16 чэрвеня	мальтыйскі канвой	«Vigorous»	11	2	0	1 крэйсер, 3 эсмінцы
27 чэрвеня — 10 ліпеня	арктычны канвой	PQ-17	35	22	11	—
2—15 жніўня	мальтыйскі канвой	«Pedestal»	14	9	5	авіяносец, 2 крэйсеры, 1 эсмінец
2—21 верасня	арктычны канвой	PQ-18	43	13	27	2 эсмінцы

Дадатковымі фактарамі, якія паўплывалі на лёс PQ-17, стала няздольнасць саюзнікаў нейтралізаваць цяжкія надводныя нямецкія караблі, і, у прыватнасці, «Тырпіц». На ўсход ад вострава Мядзведжы Адміралцейства магло спадзявацца толькі на падводныя лодкі. Дадатковым галаўным болем Адміралцейства быў непакой за лёс крэйсерскай групы. Разам са спробай кіраваць дзеяннямі флоту з штаба, які знаходзіцца за 2000 міль ад месца падзей, гэта прывяло да выдачы лордам Паўндам паспешнага загаду аб рассейванні канвою. Памылковасць гэтага рашэння і ператварыла правядзенне цяжкай аперацыі ў катастрофу. Адзначаліся як несвоечасовасць выдачы гэтага загаду (за паўсуткі да рэальнага выхаду «Тырпіца» ў мора), так і сумніўная эфектыўнасць дадзенага рашэння. Камандуючы флотам Метраполіі Джон Тові слушна меркаваў, што нямецкія надводныя караблі не будуць атакаваць злучэнне, калі ў яго складзе будуць эсмінцы.

Дадатковымі фактарамі сталі дзеянні Гамільтана і Брума па атрыманні неадназначных радыёграм ад Адміралцейства. Памылкова вырашыўшы, што крэйсеры ідуць у бой з надыходзячым «Тырпіцам», Брум прапанаваў Гамільтану далучыць яго эсмінцы да крэйсерскага злучэння. Гамільтан, разумеючы, што яны будуць у будучай бітве дапамогай, зрабіў гэта. Калі б Гамільтан, як яму і было загадана, знаходзіўся ў 30 мілях ад канвою, гэтага б, хутчэй за ўсё, не адбылося. Абарона эсмінцаў Брума была б не залішняй для суднаў канвою.

Усе гэтыя памылкі прывялі да таго, што безабаронныя судны сталі лёгкай здабычай нямецкай авіяцыі і падводных лодак. Прааналізаваўшы ўсё гэта, Адміралцейства вырашыла змяніць тактыку пры правядзенні наступнага канвою.

Наступствы

Ужо 17 ліпеня, яшчэ да канчатковага высвятлення ўсіх абставінаў праводкі канвою PQ-17, Чэрчыль пісаў Сталіну:

…У выпадку з апошнім канвоем пад нумарам PQ-17 немцы нарэшце выкарыстоўвалі свае сілы такім спосабам, якога мы заўсёды баяліся. Яны сканцэнтравалі свае падводныя лодкі на захад ад вострава Мядзведжы, а свае надводныя караблі трымалі ў рэзерве для нападу на ўсход ад вострава Мядзведжы…

Я павінен растлумачыць небяспекі і цяжкасці гэтых аперацый з канвоямі, калі эскадра праціўніка знаходзіцца на Крайняй Поўначы. Мы не лічым правільным рызыкаваць нашым флотам метраполіі на ўсход ад вострава Мядзведжы ці там, дзе ён можа падвергнуцца нападу нямецкіх самалётаў, якія базуюцца на ўзбярэжжы. Калі адно або два з нашых вельмі нешматлікіх магутных суднаў загінулі б ці хоць бы былі сур’ёзна пашкоджаны, у той час як «Тырпіц» і суправаджаючыя яго караблі, да якіх хутка павінен далучыцца «Шарнхорст», засталіся б у дзеянні, то ўсё панаванне ў Атлантыцы было б страчана…

У сваім пасланні Чэрчыль спрабаваў данесці да Сталіна неабходнасць прыпыніць адпраўку новых канвояў. На што Сталін у катэгарычнай форме адказаў яму 23 ліпеня:

Загад Англійскага Адміралцейства 17-му канвою пакінуць транспарты і вярнуцца ў Англію, а транспартным судам рассыпацца і дабірацца ў адзіночку да савецкіх партоў без эскорту нашы спецыялісты лічаць незразумелым і невытлумачальным. Я, вядома, не лічу, што рэгулярны падвоз у паўночныя савецкія парты магчымы без рызыкі і страт. Але ў абстаноўцы вайны ні адна вялікая справа не можа быць ажыццёўлена без рызыкі і страт. Вам, вядома, вядома, што Савецкі Саюз нясе непараўнальна больш сур’ёзныя страты.

У жніўні Адміралцейства засяродзіць намаганні на праводцы канвою да асаджаным у Мальце, для чаго зноў прыйшлося, як і ў чэрвені, выкарыстоўваць сілы эскорту, узятыя з флоту Метраполіі. На ахову новага канвою ў СССР не хапала караблёў, таму ён адкладаўся да верасня. Вымушаную паўзу вырашана было выкарыстоўваць для распрацоўкі новага плана. Адміралцейства пастаралася ўлічыць усе памылкі, дзеля чаго давялося ўнесці кардынальныя змены.

Было вырашана ўзмацніць эскорт. Нарэшце-то канвой атрымаў знішчальнае прыкрыццё — у ахоўванне ўвайшоў эскортны авіяносец «Эвенджар», на борце якога знаходзілася 12 знішчальнікаў «Харыкейн» і тры патрульныя «Суордфішы». У склад ахоўвання таксама была ўключана «ўдарная група» ў складзе крэйсера «Сцыла» і 19 эсмінцаў. Тові лічыў, што такой колькасці эсмінцаў будзе дастаткова, каб адбіць у немцаў жаданне выкарыстоўваць цяжкія караблі.

У СССР на час праводкі канвою перапісвалася авіягрупа пад камандаваннем палкоўніка КВПС Ф. Л. Хопса. У яе склад увайшлі 4 фотаразведчыкі «Спітфайр», 144-я і 455-я эскадрыллі тарпеданосцаў «Хэмпдэн» і 210-я эскадрылля патрульных «Каталін». Тарпеданосцы павінны былі нейтралізаваць цяжкія нямецкія караблі ў Баранцавым моры, а патрульныя самалёты заняцца падводнымі лодкамі. Наземны персанал і рыштунак для авіягрупы ў жніўні былі дастаўлены амерыканскім крэйсерам «Тускалуза» і эсмінцамі.

Зменена была і схема праводкі. Судны канвою выходзілі не з Ісландыі, а з Лох Ю ў Шатландыі. Зваротны канвой QP-14 выходзіў не адначасова з PQ-18, а пазней. Гэтыя меры павінны былі заблытаць праціўніка і выкарыстоўваць «ударную групу эсмінцаў» і эскортны авіяносец для праводкі абодвух канвояў. Акрамя таго, Джон Тові не выходзіў у мора з сіламі далёкага прыкрыцця, а заставаўся кіраваць аперацыяй у Скапа-Флоу, знаходзячыся на прамой сувязі з Лонданам. Гэта павінна было развязаць рукі камандзірам злучэнняў на месцах, абараніўшы іх ад непатрэбнага ўмяшання Уайтхола.

Германскае камандаванне памылкова лічыла, што рассейванне канвою — заслуга масіраваных нападаў люфтвафэ. Таму надводных караблям у новай бітве адводзілася толькі дапаможная роля. Яны выстаўлялі мінныя загароды і павінны былі атакаваць зваротны канвой. Лічылася, што для разгрому наступнага канвою дастаткова будзе авіяцыі і падводных лодак.

Канвой PQ-18 адправіўся ў шлях 2 верасня 1942 года. Нягледзячы на моцнае ахоўванне, ён панёс прыкметныя страты: 13 транспартаў з 40. Пры праводцы зваротнага канвою былі страчаныя 3 транспарты, эсмінец і тральшчык. Праціўнік таксама панёс значныя страты: Германія страціла ў абедзвюх аперацыях 3 падводныя лодкі і 41 самалёт.

Планах адпраўкі далейшых канвояў перашкодзіла аперацыя «Торч» — высадка саюзнікаў у Паўночнай Афрыцы. Для высадкі былі прыцягнуты ўсе наяўныя караблі эскорту, таму адпраўка вялікіх канвояў у СССР была спыненая да палярнай зімы. Каб змякчыць гнеў Сталіна, саюзнікі ажыццяўлялі пастаўкі па іншых каналах, а ў Арктыцы былі ўжытыя «капежныя пастаўкі». Яшчэ ў жніўні два савецкія судны паасобку прайшлі паўночным маршрутам. Гэтую тактыку вырашылі ўжыць і саюзнікі. Паасобку да зімы ў СССР былі адпраўленыя 13 суднаў, з якіх да пункту прызначэння дабраліся 5. Наступны паўнавартасны канвой у СССР быў адпраўлены толькі ў снежні 1942 года, ужо з новым індэксам — JW-51.

Пераказ гісторыі канвою

Падчас вайны паведамленні аб разгроме канвою падпарадкоўваліся прапагандысцкаму правілу «завышай страты праціўніка і змаўчы або змяншай свае ўласныя». Міністэрства прапаганды доктара Гебельса не прамінулі скарыстацца апісаннем разгрому каравана ў сваіх мэтах. Лорд Хау-Хау вёў перадачы па радыё, у яркіх фарбах распісваючы патапленне кінутых на волю лёсу транспартаў. У Арктыцы дзейнічалі цэлыя тры здымачныя групы, а кадры кінахронікі, адзнятыя імі, выкарыстоўваліся потым для ўсхвалення перамог Трэцяга рэйха. У нейтральных краінах немцы растыражавалі ў мэтах прапаганды здымкі суднаў і маракоў. Было заяўлена пра «найвялікшую катастрофу» і пра тое, што патоплены амерыканскі крэйсер і 35 суднаў.

Саюзнікі ж наадварот імкнуліся схаваць інфармацыю аб маштабах трагедыі. Англійская «Дэйлі Геральд» толькі праз месяц у невялікі нататцы паведамляла аб «адной з найбуйнейшых канвойных бітваў», але казала пра тое, што канвой прарваўся. Амерыканскі «Лайф» апублікаваў здымкі з «Уэйнрайта» у Дзень незалежнасці і прывёў нямецкую версію, паказаўшы, што канвой панёс страты, але не настолькі вялікія, як паведамляюць немцы. І што «нягледзячы на ​​страты, паводле паведамленняў рускіх канвой шчасна прыбыў у іх арктычны порт». Вясной 1943 года выліўся скандал, калі лорд Уінстэр у палаце лордаў запатрабаваў тлумачэнняў і падрабязнасцей адносна «самага жудаснага паходу ў свеце».

Зарок маўчання быў парушаны амерыканскімі газетамі ўжо ў лютым 1945 года, калі з германскіх лагераў сталі прыбываць палонныя маракі з амерыканскіх суднаў. Гэтыя звесткі выклікалі гучны скандал і брытанскае Адміралцейства вымушана было выпусціць камюніке. Аднак у ім досыць сапраўды апісваліся падзеі толькі па 4 ліпеня, а далейшыя падзеі апісваліся вельмі туманна.

Пасля вайны апісанне трагедыі PQ-17 было цесна звязана з імклівым астуджэннем адносін былых саюзнікаў. У кастрычніку 1948 года ў газеце «Чырвоны флот» былі апублікаваныя два артыкулы капітана 2-га рангу В. Андрэева, у якіх у адрас Адміралцейства прагучала рэзкая крытыка і было заяўлена аб адданне загаду аб расфарміраванні канвою без усялякай на тое неабходнасці і пра тое, што караблі эскорту, якія павінны былі абараняць судны, пакрылі сябе нязмыўнай ганьбой, пакінуўшы на волю лёсу безабаронныя судны. У Англіі пачаўся новы скандал, але пры гэтым ён стаў набываць выгляд «антысавецкай кампаніі». Адміралцейства заявіла аб тым, што роспуск канвою быў непазбежны, і нагадала былому саюзніку аб 40 паспяховых арктычных канвояў і той цане, якую за гэта прыйшлося заплаціць. У газеце «Праўда» нават з'явіўся артыкул у абарону Адміралцейства, у якой гаварылася аб «несумненнай мужнасці» амерыканскага і англійскага флоту пры праводцы канвою.

Наступная порцыя інфармацыі аб канвоі з'явілася ўжо ў самой Вялікабрытаніі. У кастрычніку 1950 года ў дадатку да «Лондан газет» былі апублікаваныя рапарты адмірала Тові, якія тычыліся рускіх канвояў. У іх былі прыведзены ўсе дадзеныя аб праводцы канвояў і агучана рэальная лічба страт PQ-17. Пры гэтым прэса звярнула ўвагу на новыя абставіны — патрабаванні Тові да Адміралцейства аб узмацненні эскорту канвояў, скарачэнні канвояў у летні час, безадказныя просьбы да рускіх аб дапамозе і мноства спасылак на адсутнасць узаемадзеяння з Крамлём.

Але, нягледзячы на тое, што сэр Дадлі Паўнд памёр яшчэ ў 1943 годзе, імя таго, хто аддаў загад, так і не было названа. Толькі ў 1957 годзе, у працы афіцыйнага гісторыка Адміралцейства Стывена У. Роскіла «Вайна на моры» было сказана, што загад аб роспуску канвою быў дадзены Дадлі Паўндам і пра тое, што гэты загад быў вельмі цяжкай памылкай. Утойванне Адміралцействам ужо пасля вайны ўсёй праўды пра PQ-17 выклікала ў маракоў, якія ўдзельнічалі ў праводцы PQ-17, здзіўленне і называлася «другой памылкай Адміралцейства».

У 1968 годзе Дэвід Ірвінг, англійскі пісьменнік, які спецыялізуецца на ваеннай гісторыі Другой сусветнай вайны, выпусціў кнігу «Destruction of Convoy PQ.17» аб PQ-17, у якой у асноўным засяродзіўся на памылках саюзнага камандавання. У прыватнасці, віну за рассейванне канвою Ірвінг усклаў на камандзіра непасрэднага прыкрыцця Дж. Брума. У адказ Брум падаў у суд пазоў аб паклёпе і выйграў справу. Суд не толькі абавязаў Ірвінга выплаціць рэкордную на той час кампенсацыю ў 40 000 фунтаў стэрлінгаў, але і забараніў кнігу да далейшага распаўсюджвання. Джон Брум таксама выдаў «Канвою рассеяцца», у якой на аснове часопіса радыёграм дадзена гісторыя канвою. Тым не менш, у 1971 годзе кніга Ірвінга была выдадзена ў СССР пад назвай «Разгром канвою PQ-17».

У савецкай і расійскай гістарыяграфіі пры апісанні трагедыі канвою часта згадваецца пра тое, што падводная лодка К-21 змагла зрабіць тое, чаго не мог дамагчыся англійскі флот, і нямецкае злучэнне на чале з «Тырпіцам» спыніла сваю аперацыю з-за яе паспяховай тарпеднай атакі, і што пакіданне караблямі ахоўвання канвою было праявай баязлівасці, а трагедыя канвою стала толькі падставай для спынення паставак у самы цяжкі для СССР час (нямецкія арміі рваліся да Каўказа і Сталінграда). Згадваючы пра тое, што СССР правёў маштабную пошукава-выратавальную аперацыю, савецкія гісторыкі звычайна замоўчвалі аб тым, што Паўночны флот аказаўся не ў стане забяспечыць бяспеку праходжання ў сваёй аператыўнай зоне, а савецкая авіяцыя — здушыць авіяцыю люфтвафэ і надзейна абараніць канвоі ад нападаў нямецкіх бамбардзіроўшчыкаў нават ля сваіх берагоў.

Разам з тым аддавалася належнае мужнасці брытанскіх маракоў:

Ні ў каго… няма падстаў сумнявацца ў адвазе, стойкасці і бясстрашнасці маракоў англійскіх караблёў… Было дастаткова часу, выпадкаў і фактаў, каб ацаніць па вартасці сур'ёзнае стаўленне англійскіх маракоў да сваіх абавязкаў і да саюзніцкага абавязку ў барацьбе з агульным ворагам…

Асабістыя якасці брытанскіх маракоў і палітыка англійскага ўрада — рэчы розныя.

— Адмірал А. Р. Галаўко, «Разам з флотам»

Нягледзячы на ​​тое, што ў гэтак складанай тэме цяжка заставацца нейтральным, у друку ўсё часцей з'яўляюцца публікацыі, якія больш узважана падыходзяць да апісання гісторыі канвою. Апублікаваныя і пераклады шэрагу англійскіх кніг. З апісання ўсіх гэтых кніг вымалёўваецца карціна не толькі суднаў, якія трагічна гінулі, але і абурэнне экіпажаў крэйсераў і эсмінцаў, вымушаных паводле загаду Адміралцейства пакінуць ахоўныя караблі, мужнасць пакінутых караблёў эскорту, адвага маракоў, які абаранялі свае судны, і членаў ваенных каманд, дапамога, аказаная маракам авіяцыяй і караблямі Паўночнага флоту. Усе гэтыя намаганні не зніклі дарма і, нягледзячы на ​​разгром PQ-17, пастаўкі арктычнымі канвоямі ўнеслі свой уклад у перамогу саюзнікаў у Другой сусветнай вайне.

У масавай культуры

У 1955 годзе выйшаў раман А. Мак-Ліна «Крэйсер „Уліс“». У рамане, напісаным паводле матываў трагедыі канвою PQ-17, апісвалася гісторыя нейкага арктычнага канвою, які выйшаў у СССР. Гэтак жа, як і PQ-17, канвой быў разгромлены пасля памылковых дзеянняў лордаў Адміралцейства. У 1968 годзе скарочаны пераклад гэтага рамана выйшаў у СССР пад назвай «Карабель яго вялікасці „Уліс“».

У 1966 годзе ў ЗША выйшаў раман «Капітан» галандскага аўтара Яна дэ Хартога. У кнізе, якая разыйшлася амаль мільённым накладам, апавядаў пра лёс аднаго з арктычных канвояў, судны якога былі практычна цалкам патоплены падводнымі лодкамі.

У маі 1970 года ў ленінградскім часопісе «Зорка» быў апублікаваны раман В. Пікуля «Рэквіем каравану PQ-17» пра трагічны лёс канвою PQ-17. У гэтым рамане разам з выявай мужнасці савецкіх, англійскіх і амерыканскіх маракоў аўтар рабіў акцэнт на палітычных прычынах трагедыі.

У 1972 годзе на кінастудыі ім. Даўжэнкі рэжысёрам Уладзімірам Даўганём быў зняты фільм «Сямнаццаты трансатлантычны». У фільме распавядалася пра арктычны канвой, які ішоў у Мурманск у чэрвені 1942 года. Брытанскія караблі эскорту, выконваючы загад свайго камандавання, не ўступілі ў бой з нямецкімі падводнымі лодкамі і авіяцыяй і кінулі транспарты без аховы. Большасць суднаў з каштоўнымі грузамі была патоплена.

У 2004 годзе на экраны выйшаў васьмісерыйны тэлесерыял «Канвой PQ-17», зняты паводле матываў рамана Валянціна Пікуля.

Літаратура

• М. В. Зефиров, Н. Н. Баженов, Д. М. Дёгтев. Тени над Заполярьем: действия люфтваффе против советского Северного флота и союзных конвоев. — М.: АСТ, 2009. — 416 с. — ISBN 978-5-403-00167-0.
• Харальд Хенриксен. Мурманские конвои. Военная драма в Арктике и её участники = Harald Henriksen. Murmansk konvoiene. Mennesker i et arktisk krigsdrama / д. и. н. Супрун М. Н.. — Мурманск—Архангельск: Север, 2008. — 416 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-7536-0316-5.
• S. W. Roskill. History of the Second World War United Kingdom Military Series Edited by J. R. M. Butler War at Sea 1939—1945 Volume II: The Period of Balance. — London: HMSO, 1956.
• Валянцін Пікуль Реквием каравану PQ-17 — «Лиесма», Рига, 1979. Архівавана 13 кастрычніка 2007.

Спасылкі

• Adam Bowman. CONVOY - PQ.17 (англ.). Архівавана з першакрыніцы 9 мая 2012. Праверана 1 жніўня 2011.
• Храналогія PQ-17 ад Цэнтра гісторыі флота ЗША Архівавана 2 лютага 2006. (англ.)
• Нямецкі фотарэпартаж аб вяртанні падлодак з палявання на PQ-17 Архівавана 30 лістапада 2010. (англ.)
• Сканы и переводы некоторых немецких документов по операции «Ход конём». Цусимские форумы