Гісторыя Чэхіі
Гістарычная Чэхія (Багемія) — вобласць у Цэнтральнай Еўропе, якая ляжыць паміж Сілезіяй, Саксоніяй, Баварыяй, Аўстрыяй і Маравіяй, у міжрэччы Одэра і Дуная, на паўночны ўсход ад Альп.
Дагістарычны перыяд
[правіць | правіць зыходнік]Каменны век
[правіць | правіць зыходнік]У эпоху верхняга палеаліту тэрыторыя Чэхіі была заселена краманьёнцамі (бруны), якія належалі да гравецкай культуры. З тых часоў захаваўся артэфакт Вестаніцкая Венера.
У эпоху неаліту сюды з Балкан прыйшлі носьбіты земляробчай культуры лейкападобных кубкаў, якіх пазней змянілі індаеўрапейскія жывёлагадоўчыя народы культуры шнуравой керамікі.
Бронзавы век
[правіць | правіць зыходнік]У бронзавым веку на тэрыторыі Чэхіі існавалі ўнеціцкая, кновізская і шэраг іншых археалагічных культур, носьбіты якіх меркавана належалі да заходняй (кентум) галіны індаеўрапейскіх моў.
Ранняе жалезнае стагоддзе (кельты)
[правіць | правіць зыходнік]Позняе жалезнае стагоддзе (германцы і рымляне)
[правіць | правіць зыходнік]Рассяленне славян
[правіць | правіць зыходнік]Грунтуючыся на народных паданнях, напачатку XII стагоддзя ў «Чэшскай хроніцы» Казьма Пражскі «вынайшаў» для народаў, якія засялялі ў той час Багемію (Beheim, Bohemia, Beheimi, Behemani, Boemare) гераічнага эпоніма. У выкладзе Казьмы Пражскага, Багем (лац.: Bohemus)[1] быў правадыром славян, якія прыйшлі ў зямлі бонў і маркаманаў і спыніліся першапачаткова каля гары Ржып, каля зліцця Молдавы (Влтавы), Эльбы (Лабы) і Огрэ — па імі якога нашчадкі славян, якія пасяліліся на новую тэрыторыю, і сталі звацца багемцамі. У рэчаіснасці славяне пранікалі ў краіну паступова, асядаючы радамі і плямёнамі.
Этымалогія пазнейшага этноніма «чэх» дагэтуль складае праблему, не вырашаную гісторыкамі і філолагамі. Спалучэнне česky muži адзін раз сустракаецца ў легендзе пра Св. Вацлава (Венцэслава; крыніца датуецца 930-970 гг.), але там яна выкарыстоўваецца для пазначэння дружыны і асабістай аховы князя. Разам з тым, самы ранні выпадак ужывання як асновы імя ўласнага адзначаны ў Далімалавай хроніцы (пачатак XIV стагоддзя): выкарыстоўваючы «Chronica Boemorum» Казьмы Пражскага як адну са сваіх першакрыніц, аўтар замяніў у ёй Bohemus (Багем) на Čech (Чэх)[1].
Пра племянны падзел чэшскіх славян захавалася мала звестак. Цэнтральную частку краіны насялялі чэхі, самае магутнае племя, якое паступова падпарадкоўвала сваёй уладзе ўсе іншыя плямёны і давала ім сваё імя. Усе астатнія плямёны — лучане, седлічане, літамерычы, дзечане, лемузы, пшоване, харваты, злічане, дулебы і інш. — займалі землі вакол тэрыторыі ўласна чэхаў. З гэтых плямёнаў найбольш моцнымі былі, пасля чэхаў, лучане, злічане і харваты. Лучане жылі па рацэ Огрэ і яе прытоках, на прасторы ад Рудных гор да гор Шумавы. Яшчэ напачатку XII стагоддзя захоўваўся ўспамін пра племянную дзяржаву лучан і падзеле яго на 5 акруг. Харваты і злічане займалі сваімі паселішчамі ўсходнюю частку краіны і заставаліся незалежнымі яшчэ ў X стагоддзі.
Аварскае нашэсце
[правіць | правіць зыходнік]Кожнае племя кіравалася сваімі старастамі ці князямі. Падзеленыя на дробныя плямёны, чэшскія славяне ў другой палове VI стагоддзя і напачатку наступнага стагоддзя знаходзіліся пад уладай авараў, якія пасяліліся каля 562 года ў Паноніі. Няўдалы паход на Канстанцінопаль (626) і напады хазараў і булгараў пахіснулі магутнасць авараў. Славянскія народы паспяшаліся пазбавіцца ад прыгнёту дзікай арды. Барацьба за незалежнасць прывяла да стварэння часовага саюза розных плямёнаў чэшскіх славян. Да гэтага саюза далучыліся і іншыя суседнія славянскія народы. Узнікшы такім чынам саюз апынуўся настолькі моцным, што спроба франкскага караля Дагаберта заваяваць землі чэшскіх славян скончылася поўнай няўдачай: франкскае войска было разбіта ў трохдзённай бітве пры Вагастысбургу (630).
Дзяржава Само (623—658)
[правіць | правіць зыходнік]Весткі пра ліквідавання аварскага прыгнёту і перамозе над франкамі захаваны ў той частцы хронікі так званага Фрэдэгара, якая напісана была каля 658 года невядомай асобай, якая пражывала, як мяркуюць, у Мецы. Паводле яго апавядання, на 40-м годзе валадаранні Хлотара II (623) адзін франкскі купец, па імі Само, явіўся ў зямлю славян, прыняў удзел у барацьбе супраць авараў, быў абраны славянамі вярхоўным правадыром ці каралём і шчасліва кіраваў імі на працягу 35 гадоў. Саюз чэшскіх і іншых славян, які ўзнік у сілу неабходнасці, распаўся са знікненнем небяспекі.
8-10 ст.
[правіць | правіць зыходнік]Да 796 г. на тэрыторыі сучаснай Чэхіі ўтварылася дзяржава Вялікая Маравія, якая ўключала ў сябе тэрыторыі Славакіі, Багеміі, а таксама асобныя раёны Польшчы і Венгрыі. Першым кіраўніком імперыі ў пачатку IX ст. стаў Маймір I.
Наступны кіраўнік Вялікай Маравіі Расціслаў (846—870) запрасіў двух місіянераў Кірылу і Мяфодзія. Дзякуючы працы легендарных братоў Візантыя неўзабаве падала маравянам прывілей набажэнства на стараславянскай мове і выкарыстання глагалічнага пісьма, распрацаванага Кірылам. Стараславянская мова стала трэцяй сусветнай мовай у Еўропе, разам з лацінскай і грэчаскай.
11-12 ст.
[правіць | правіць зыходнік]У XI-XII стст. Чэхія перажывае перыяд феадальнай раздробленасці.
13-14 ст.
[правіць | правіць зыходнік]У XIII ст. у кіруючай дынастыі Пршэмысловічаў склалася надзвычай спрыяльная палітычная сітуацыя для аднаўлення сваёй дзяржаўнай незалежнасці. У 1212 Пржамысл I (1198—1230) атрымаў Залатую буллу, у адпаведнасці з якой Чэшскае княства станавілася самастойным і набывала статус каралеўства.
У канцы XIII - пачатку XIV ст. чэшскія каралі Пржамысл II (1253 — 1278) і Вацлаў II (1278-1305) вялі актыўную заваявальную палітыку.
У XIV ст. чэшская карона перайшла да дынастыі Люксембургаў; яе першым прадстаўніком на чэшскім троне ў 1310 г. стаў Ян I. Народжаны ў германскіх землях і атрымаўшы адукацыю ў Францыі, новы кароль вялікую частку часу праводзіў у замежных паходах, не надаючы належнай увагі свайму каралеўству. Ён загінуў у бітве пры Крэсі ў 1346.
Падчас праўлення Карла IV (1346—1378) краіна перажыла свой залаты век. Галоўнай мэтай новага караля было ўмацаванне сілы і моцы чэшскай дзяржавы. У 1346 г. Карл стаў імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі. Неўзабаве сталіца гэтай магутнай дзяржавы па яго загадзе была перанесена ў Прагу. Чэшская мова была прыроўнена да афіцыйных у той час лацінскай і нямецкай, і ў 1348 г. у горадзе быў адкрыты ўніверсітэт.
15-17 ст.
[правіць | правіць зыходнік]Падчас праўлення сына Карла, караля Вацлава IV, Чэхія ўступае ў эпоху Рэфармацыі. Лідарам новага рэлігійнага руху стаў Ян Гус — рэктар Пражскага ўніверсітэта, у якім ён выкладаў тэалогію. У 1401 г. ён пачаў чытаць пропаведзі ў Віфлеемскай царкве ў Празе, дзе ў адрозненні ад большасці іншых цэркваў імшы праходзілі не на лацінскай, а на чэшскай мове. У сваіх прамовах Гус асуджаў празмернае багацце каталіцкай царквы, заклікаў да ўраўнення правоў свецкіх і духавенства, а таксама аспрэчваў некаторыя тэалагічныя пастулаты. У 1408 Гус быў выгнаны з універсітэта, але працягваў публічна адстойваць правасць сваіх перакананняў. У 1414 г. Гус быў абвінавачаны ў ерасі і прысуджаны да смяротнага пакарання: яго спалілі 6 ліпеня 1415 года на Старамесцкай плошчы ў Празе. У краіне пачаліся масавыя хваляванні, якія не сціхалі на працягу многіх гадоў. У 1419 прыхільнікі вучэння Гуса ўварваліся ў будынак гарадской ратушы і выкінулі з акна на дзіды некалькіх каталіцкіх службовых асоб. Імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Жыгімонт I (1419—1437) з блаславення папы ўзначаліў крыжовы паход супраць гусітаў, якія адмовіліся прызнаць яго на троне Чэхіі. Сярод апазіцыйных да каралеўскай і папскай улады сіл, якія выступалі сумесна на першых этапах гусіцкіх войнаў, не было адзінства. Апошняя бітва гусіцкіх войнаў адбылася ў 1434 г., калі імператар Жыгімонт I атрымаў канчатковую перамогу над паўстанцамі.
Час кіравання Рудольфа II (1576—1612) лічыцца ў гісторыі Чэхіі другім залатым векам. Сталіца Свяшчэннай Рымскай імперыі была зноў перанесена ў Прагу. У краіне была абвешчаная верацярпімасць, за якой рушыў услед эканамічны ўздым.
18-19 ст.
[правіць | правіць зыходнік]Падчас кіравання Марыі Тэрэзіі (1740—1780), у краіне пачалася эпоха Асветы. Сын імператрыцы Іосіф II (1780 — 1790) правёў у краіне шэраг сур'ёзных рэформ. У 1781 г. ён выпусціў эдыктам аб верацярпімасці, які паклаў канец манаполіі каталіцызму, якая доўжылася на працягу амаль 150 гадоў. Таксама імператар у 1791 надаў сялянам асабістую свабоду ад феадалаў.
З пачатку XIX ст. краіна ўступае ў эпоху прамысловага перавароту. У 1867 г. імператар Франц-Іосіф абвясціў аўтаномію Венгрыі, той час як дзяржаўны статус Чэхіі застаўся нязменным. Народны рух актывізаваўся з новай сілай. Яго лідарам становіцца прафесар Пражскага ўніверсітэта Томаш Масарык.
20 ст.
[правіць | правіць зыходнік]Першая сусветная вайна
[правіць | правіць зыходнік]Падчас Першай сусветнай вайны чэхі супраціўляліся свайму ўваходжанню ў войска Аўстра-Венгрыі, якая ваявала супраць славянскіх краін: Расіі і Сербіі. Вялікая колькасць чэшскіх салдат аб'яўлялі сябе добраахвотнымі ваеннапалоннымі і ў 1918 г. атрымалі ад Савецкай Расіі дазвол дабрацца да Уладзівастока, каб затым далучыцца да французскай арміі. Яны павінны былі перасекчы краіну не як баявое фарміраванне, а як група грамадзян, якая мела зброю. Аднак падчас іх прасоўвання пачасціліся канфлікты з мясцовымі ўладамі, і па распараджэнні Троцкага ў чэшскіх салдат спрабавалі канфіскаваць зброю, што выклікала актыўнае супраціўленне з іх боку. У выніку пад кантроль чэхаў патрапілі многія гарады ўздоўж Транссібірскай магістралі.[2]
Чэхаславакія
[правіць | правіць зыходнік]Улетку 1918 г. у Чэхіі быў створаны часовы ўрад на чале з Томашам Масарыкам. У кастрычніку таго ж года адбыўся канчатковы распад Габсбургскай імперыі, і 28 кастрычніка 1918 г. было абвешчана стварэнне новай незалежнай дзяржавы - Чэхаславакіі.
З пачаткам сусветнага эканамічнага крызісу 1929 Чэхаславакія перажывае моцны эканамічны спад, які адбіўся і на палітычным жыцці краіны. У Славакіі пачаўся антычэшскі рух. У Судэцкай вобласці адрадзіўся нацыяналістычны рух немцаў.
У 1938 г. нямецкія войскі акупавалі Судэты. 15 сакавіка 1939 г. пачалася нямецкая акупацыя ўсёй тэрыторыі краіны, і прыбыўшы ў Прагу Гітлер абвясціў аб устанаўленні рэжыму фашысцкага пратэктарата над Багеміі і Маравіі.
У канцы 1944 аб'яднаныя чэшскія і савецкія войскі пачалі вызваленне краіны ад фашысцкіх захопнікаў. 5 мая 1945 г. пачалося Пражскае паўстанне, і 9 мая горад быў вызвалены савецкімі войскамі.
У 1947 г. у сувязі з пагаршэннем эканамічнай сітуацыі ў краіне камуністы пачалі губляць падтрымку ў шырокіх слаёў насельніцтва. У адказ імі была разгорнута кампанія барацьбы з антырэвалюцыйнымі змовамі, і ў якасці рашэння эканамічных пытанняў яны вылучылі прапанову аб поўнай нацыяналізацыі прамысловасці і правядзенні калгаснай зямельнай рэформы.
У 1968 г. першым сакратаром Кампартыі Чэхаславакіі стаў малады славацкі лідар Аляксандр Дубчак. З яго прыходам да ўлады ў рэспубліцы пачаўся так званы перыяд «пражскай вясны». Першым сур'ёзным крокам новага кіраўніка была адмена цэнзуры. Самыя важныя пытанні эканамічнага і палітычнага жыцця, якія раней былі закрыты для шырокай аўдыторыі, абмяркоўваліся на старонках газет і па тэлебачанні. У красавіку 1968 г. Камуністычная партыя апублікавала сваю партыйную праграму, у аснове якой ляжаў прынцып пабудовы «сацыялізму з чалавечым тварам».
21 жніўня 1968 г. на падставе «братэрскай падтрымкі» ў правядзенні партыйнага форуму ў краіну былі ўведзены аб'яднаныя войскі краін Варшаўскага Дагавора. Новым першым сакратаром Кампартыі Чэхаславакіі стаў Густаў Гусак.
У жніўні 1989 г. дэманстрацыя ў Празе ў памяць 21-й гадавіны савецкай інтэрвенцыі была разагнаная.
Пасля таго, як у ГДР 9 лістапада была разбурана Берлінская сцяна, чэшская апазіцыя пры масавай грамадскай падтрымцы пачала актыўныя дзеянні. 19 лістапада па ініцыятыве Гаўла ад грамадскай арганізацыі «Грамадзянскі форум», якую ён узначальваў, ўраду былі прад'яўленыя наступныя патрабаванні: адстаўка прэзідэнта і амністыя ўсім палітвязням. 27 лістапада камуністычная партыя дала сваю згоду на стварэнне шматпартыйнага кааліцыйнага ўрада. Пасля правядзення ўсенародных выбараў Вацлаў Гавел 29 снежня 1989 года быў абраны прэзідэнтам Чэхаславакіі.
Галоўнай падзеяй 90-х гадоў стаў выхад Славакіі са складу краіны. Пасля правядзення рэферэндуму ў чэрвені 1992 Вацлаў Гавел ў 1993 г. быў абраны першым прэзідэнтам Рэспублікі Чэхія.
Зноскі
- ↑ а б Mikuláš Teich. Bohemia in history
- ↑ PRECLÍK, Vratislav. Masaryk a legie (Масарик и Легии), Ваз. Книга, váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství "Paris" Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná-Mizerov, CZ) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (изданная издательством «Пари Карвина», «Зишкова 2379» 734 01 Карвин, в сотрудничестве с демократическим движением Масаpика, Прага) , 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, str. 35 - 90, 125-131
