Варшаўскае гета

Варшаўскае гета
польск.: Getto warszawskie
Межы гета ў лістападзе 1940 г
Месцазнаходжанне	Варшава, Генерал-губернатарства
Перыяд існавання	16 кастрычніка 1940 — 16 мая 1943
Колькасць вязняў	больш за 450 000
Колькасць загінулых	80 000
Старшыня юдэнрата	Адам Чарнякоў

Варшаўскае гета (польск.: Getto warszawskie) — найбуйнейшае яўрэйскае гета з усіх, якія былі створаны нацыстамі на акупаваных тэрыторыях. У пік на тэрыторыі гета знаходзілася больш за 450 тысяч вязняў.

Варшаўскае гета было створана ў 1940 годзе пасля акупацыі Польшчы Германіяй. Першапачаткова вязнямі гета стала 375 тысяч чалавек, аднак у 1941 годзе колькасць вязняў вырасла да 450 тысяч. У 1942 годзе пачалася дэпартацыя яўрэяў з гета ў лагер смерці ў Трэблінцы.

18 красавіка 1943 года Яўрэйскі воінскі саюз і Яўрэйская баявая арганізацыя пачалі паўстанне ў Варшаўскім гета. Паўстанне было жорстка задушана, каля 10 тсяч вязняў гета было забіта, каля 50 тысяч вязняў было адпраўлена ў лагеры смерці. У выніку паўстання гета было ліквідавана акупацыйным урадам.

Перадумовы

У 1938 годзе ў Варшаве пражывала 368 394 яўрэя, што складала 29,1 % насельніцтва сталіцы. У 1939 г. Варшава была самай вялікай канцэнтрацыяй яўрэяў у Еўропе і другой пасля Нью-Йорка ў свеце.

Падчас абароны горада ў верасні 1939 г. яўрэйскі квартал падвяргаўся асаблівай лютасці немцаў.

Паводле перапісу яўрэйскага насельніцтва, праведзенага 28 кастрычніка 1939 г. па просьбе нямецкіх акупацыйных уладаў, у Варшаве на той час пражывала 359 827 яўрэяў. Яўрэйскае насельніцтва пачало расці ў наступныя месяцы ў выніку перасялення ў сталіцу з лістапада 1939 г. па кастрычнік 1940 г. каля 90 000 яўрэяў. Яўрэі, вывезеныя з акупаваных тэрыторый Польшчы, уключаных непасрэдна ў склад Трэцяга Рэйху (перш за ўсё з Лодзі і раёна Цеханаў).

13 лістапада 1939 г. у адказ за расстрэл Пінкусам Зыльбернгам польскага паліцэйскага на гэтым участку немцы арыштавалі 53 жыхароў дамоў па вул. Налеўкі 9. Нягледзячы на выплату 300 тысяч. укладу ўсе арыштаваныя 21 лістапада 1939 г. былі забіты. Гэта быў першы масавы расстрэл яўрэяў у Варшаве.

Дыскрымінацыя

Плакат з пастановай губернатара Варшаўскага дыстрыкта Людвіга Фішара ад 24 лістапада 1939 г. аб увядзенні маркіроўкі яўрэяў.

Пераслед яўрэйскага насельніцтва пачаўся адразу пасля ўваходжання нямецкіх войскаў у горад 1 кастрычніка 1939 г. Абавязваліся кланяцца, яўрэйскіх жанчын зневажалі, старых і дзяцей збівалі і жорстка абыходзіліся, скідвалі галаўныя ўборы, запрагалі ў калёсы, адразалі бароды і г.д.

Пасля стварэння Генэрал-губернатарства (26 кастрычніка) нямецкія ўлады пачалі выдаваць чарговыя пастановы, якія дыскрымінавалі яўрэйскіх жыхароў сталіцы і санкцыянавалі першыя рэпрэсіі. У кастрычніку 1939 г. «арыйскім» крамам і кавярням было забаронена абслугоўваць яўрэяў. Банкаўскія рахункі і дэпазіты, якія належалі яўрэям, былі заблакіраваны, зняцце грошай абмежавана 250 злотымі ў тыдзень і забаронена захоўваць наяўныя грошы больш за 2000 злотых. Гарадское праўленне забараняла дапамагаць яўрэйскаму насельніцтву і загадала звальняць служачых-яўрэяў.

У лістападзе 1939 г. яўрэйскія прадпрыемствы былі ўведзены ў прымусовы кантроль, а ў снежні ламбардам забаранілі вяртаць яўрэям закладзеныя рэчы. У тым жа месяцы быў уведзены абавязак рэгістрацыі яўрэйскай маёмасці і абавязковая праца для мужчын-яўрэяў ва ўзросце ад 14 да 60 гадоў. Да стварэння гета яўрэі працавалі прыкладна ў 130 месцах Варшавы (так званых фарпостах), напр. аб’ектах, якія належаць паліцыі, арміі, чыгунцы і пошце, а таксама пры расчыстцы завалаў і ўборцы горада. Абавязковая праца была два дні на тыдзень, і праца, часта спалучаная з пабоямі і здзекамі, працягвалася да 12 гадзін у суткі. У жніўні 1940 г. на прымусовых работах было адпраўлена 105 тыс. яўрэяў.

Нарукаўная павязка, якую насілі яўрэі ў Варшаве

У 1940—1943 гадах немцы прымусова наймалі яўрэяў на будаўніцтва супрацьпаводкавых валаў на правым беразе Віслы ад Слівіцкага форта да Райшэва; многія з іх загінулі і пахаваны там. Адзін з працоўных лагераў, дзе яны жылі, быў у Пекелку.

Па распараджэнні губернатара Варшаўскага дыстрыкта Людвіга Фішара ад 24 лістапада 1939 г. яўрэі ва ўзросце ад 12 гадоў павінны былі насіць на правым «перадплеччы» белую павязку з «намаляванай яўрэйскай блакітнай зоркай». Для мэт гэтага патрабавання яўрэй вызначаецца як асоба «яўрэйскай веры», а таксама асоба, у якой хаця б адзін з бацькоў быў або з’яўляецца яўрэем. Аднак у той жа час актам вышэйшага парадку, гэта значыць орданансам генерал-губернатара, ва ўсім генерал-губернатарстве быў уведзены абавязак насіць белую павязку з сіняй «Зоркай Сіёна» (Зоркай Давіда) на правы рукаў верхняй вопраткі ўсім яўрэям старэйшым за 10 гадоў. Увядзенне павязак пагоршыла становішча яўрэяў, бо спрыяла затрыманню на прымусовых работах, рабаванні маёмасці і дамаганням.

Сімвалам зоркі Давіда таксама абазначалі яўрэйскія крамы і майстэрні. Іх уладальнікі, аднак, былі вызваленыя ад уведзенага ў канцы 1939 г. абавязку вывешваць нямецкія шыльды — верагодна, акупацыйныя ўлады не хацелі, каб надпісы на ідыш і іўрыце суседнічалі з надпісамі на нямецкай мове.

Пазнейшым указам генерал-губернатара было ўдакладнена вызначэнне яўрэя ў сэнсе акупацыйнага палажэння. Згодна з адпаведным актам ад 24 ліпеня 1940 г., яўрэям лічыўся кожны былы польскі грамадзянін або асоба без нацыянальнасці, калі ў іх было не менш за трох дзядоў і бабуль «чыста яўрэйскага паходжання» (яўрэй «чыста яўрэйскага паходжання» быў абсалютна вызначаецца як кожны з дзядоў, якія належалі да яўрэйскай рэлігійнай суполкі). Асоба, чые двое бабуль і дзядуляў мелі «чыста яўрэйскае паходжанне», таксама лічылася яўрэем, калі яны адпавядалі адной з дадатковых умоваў, указаных у пастанове, гэта значыць, калі яны належалі да яўрэйскай рэлігійнай суполкі на 1 верасня 1939 г. або пасля гэтай даты або былі жанатыя на яўрэі, або нарадзіўся пасля 31 мая 1941 г. у выніку пазашлюбных сувязяў з яўрэем. Акрамя таго, яўрэем лічыўся кожны, хто быў яўрэем у адпаведнасці з дзеючымі ў Рэйху прававымі нормамі.

У студзені 1940 г. былі зачынены сінагогі, забароненыя сумесныя малітвы ў прыватных дамах. У тым жа месяцы яўрэям забаранілі публічныя бібліятэкі. 26 студзеня 1940 г. ім было забаронена карыстацца чыгункай, а ў лютым прадпрымальнікам было загадана звольніць супрацоўнікаў-габрэяў. У сярэдзіне 1940 г. захоп жылых дамоў, якія належалі яўрэям, а таксама аб’ектаў і прадпрыемстваў аховы здароўя: аптэкі і стаматалагічныя кабінеты. Зачыняліся таксама яўрэйскія кнігарні і бібліятэкі. Былі адменены льготы яўрэяў-фіяробшчыкаў, яўрэям-урачам забаранялася лячыць «арыйскіх» хворых, а яўрэі-хворыя выдаляліся з гарадскіх бальніц. Яўрэі таксама былі выключаны з сістэмы сацыяльнага забеспячэння. Была прыпынена выплата дапамог яўрэям — дзяржаўным пенсіянерам, інвалідам вайны, а таксама ўдовам і сіротам загінуўшых воінаў.

Нямецкія ўлады загадалі выключыць са спісу адвакатаў асоб яўрэйскага паходжання (яўрэі складалі каля 40 % членаў варшаўскай калегіі). Каб надаць гэтаму рашэнню выгляд законнасці, камісарскі дэкан Акруговай рады адвакатаў у Варшаве, распушчанай у снежні 1939 г., фольксдойч Эдвард Вільгельм фон Вендорф загадаў правесці галасаванне па гэтай справе сярод 15 найбольш вядомых варшаўскіх адвакатаў, якія ўваходзілі ў склад т. зв Тайная рада. На здзіўленне немцаў, 14 з іх выступілі супраць пазбаўлення яўрэяў права займацца сваёй прафесіяй, спасылаючыся на адпаведныя артыкулы Гаагскай канвенцыі. Як было абвешчана, тыя, хто прагаласаваў «супраць», былі выключаны са спісу адвакатаў. Паколькі палякі працягвалі даказваць, што выключэнне яўрэяў з прафесіі было незаконным з пункту гледжання права, «у выніку гэтага нападу супраць распараджэнняў нямецкай судовай адміністрацыі» былі праведзены арышты сярод членаў варшаўскай адвакатуры.

Надпіс «Nur für Juden — толькі для яўрэяў» на варшаўскім трамваі (кастрычнік 1940 г.)

У ліпені 1940 г. яўрэям забаранілі выходзіць у гарадскія паркі, сядзець на лаўках у грамадскіх месцах і хадзіць па галоўных вуліцах горада. У верасні яўрэям забаранілі выходзіць на плошчу Пілсудскага (тады ж перайменаваную ў Adolf-Hitler-Platz).

У верасні 1940 г. таксама была ўведзена сегрэгацыя польскага насельніцтва ў трамваях (асобныя часткі вагонаў Nur für Deutsche былі ўведзены ў кастрычніку 1939 г.). З верасня 1940 года яўрэі маглі карыстацца толькі спецыяльнымі трамвайнымі вагонамі з бела-жоўтымі або жоўтымі нумарамі, дадаткова пазначанымі таблічкай з зоркай Давіда за лабавым шклом і таблічкай «Nur für Juden — Толькі для яўрэяў». Таксама яўрэйскаму насельніцтву цалкам забаранялася карыстацца 15 трамвайнымі і адной аўтобуснай лініямі.

З чэрвеня 1940 г. яўрэі пачалі падвяргацца дыскрымінацыі адносна працягласці каменданцкай гадзіны. Потым яна была перанесена — але толькі для «арыйскага» насельніцтва — з 21-га на 22-га. Пасля чарговага пераносу ў кастрычніку 1940 г. (з нагоды першай гадавіны ўтварэння Генерал-губернатарства) з 22-га на 23-е, габрэям было дазволена знаходзіцца на вуліцах за сценамі гета да 19 гадзін, а ў яго сценах — да 21.

Юдэнрат

Будынак яўрэйскай абшчыны па вул. Гжыбоўска 26/28, да жніўня 1942 г. сядзіба варшаўскага юдэнрата.

4 кастрычніка (паводле іншай крыніцы — 7 кастрычніка) 1939 г. нямецкія ўлады стварылі ў Варшаве Яўрэйскую раду (Юдэнрат). Першым старшынёй Рады, якая складалася з 24 радцаў, быў Адам Чарнякоў, якога 23 верасня мэр Варшавы Стэфан Старжынскі прызначыў выканаўчым прэзідэнтам Юдэйскай рэлігійнай абшчыны ў Варшаве. Пасаду віцэ-старшыні Рады заняў Марэк Ліхтэнбаўм.

Юдэнрат складаўся з 26 аддзелаў і налічваў каля 2000 чыноўнікаў. Да жніўня 1942 г. яе галоўная сядзіба знаходзілася ў даваеннай сядзібе яўрэйскай абшчыны па вул. Гжыбоўская 26/28.

Пагромы 1940 года

У апошняй дэкадзе сакавіка 1940 г., за некалькі дзён да і падчас Вялікадня, у Варшаве адбыліся буйнамаштабныя антыяўрэйскія пагромы. Групы хуліганаў білі вітрыны, рабавалі яўрэйскія крамы і кватэры, збівалі людзей на вуліцах з павязкамі з зоркай Давіда. Жыхары Варшавы ў цэлым заставаліся пасіўнымі перад абліччам актыўных нападаў на яўрэяў. Падзеі, верагодна, інспіраваныя немцамі, здымаліся імі як сведчанне антысеміцкіх настрояў польскага грамадства. Яны таксама дапамаглі апраўдаць стварэнне гета неабходнасцю абароны яўрэяў ад нападаў палякаў.

Антыяўрэйскія выступленні асуджаліся польскай падпольнай прэсай. Аднак у наступныя месяцы яны працягваліся, хоць і ў значна меншым памеры.

Падрыхтоўка гета

У студзені 1940 г. у канцылярыі губернатара Варшаўскага дыстрыкта быў створаны Аддзел перасялення (Umsiedlung) на чале са штандартэнфюрэрам СА Вальдэмарам Шэнам. Гэты аддзел каардынаваў дзейнасць па стварэнні гета.

Будаўніцтва сцен гета на вуліцы Свентакшыскай (жнівень 1940 г.)

У сакавіку 1940 г. нямецкая адміністрацыя разглядала праект канцэнтрацыі ўсіх яўрэяў у Генерал-губернатарстве ў Люблінскім дыстрыкце, але ад яго хутка адмовіліся. У гэтай сытуацыі пачаліся працы па размяшчэньні габрэйскага раёну ў Варшаве. Згодна з першым праектам, гета павінна было размешчана ў Празе, таксама разглядалася стварэнне двух асобных перыферыйных гета — у Кола і Грохаве. Аднак яны не былі рэалізаваныя ў сувязі з неабходнасцю адсялення каля 600 тысяч чалавек. У наступныя тыдні праца над планамі стварэння гета ў Варшаве была прыпыненая з-за планаў перасялення ўсіх еўрапейскіх яўрэяў на Мадагаскар пасля заканчэння вайны. Аднак у сувязі з ваенным становішчам Трэцяга рэйха ў жніўні работы па стварэнні гета былі адноўлены. Нарэшце было вырашана стварыць у паўночна-заходняй частцы цэнтра горада закрыты раён, які з XIX ст. быў населены пераважна яўрэямі.

Працэс ізаляцыі гэтай часткі Варшавы з-за пагрозы нібыта эпідэміі пачаўся зімой 1939/1940 г., калі на памежных вуліцах раёна былі размешчаны белыя дошкі з надпісамі на польскай і нямецкай мовах, якія засцерагалі ад знаходжання ў раёне заселена яўрэйскім насельніцтвам з-за небяспекі тыфу.

Вясной 1940 г. было прынята рашэнне пабудаваць сцены вакол «зоны эпідэміі», населенай пераважна яўрэямі, каб абараніць жыхароў астатняй часткі горада. 27 сакавіка 1940 г., падчас антыгабрэйскіх выступаў у горадзе, Габрэйскі савет атрымаў ад немцаў карту, якая вызначала межы «зоны, закрытай з-за чумы» (Seuchen-Sperrgebiet), разам з загадам пачаць будаўніцтва сцен у пазначаных на ім месцах. Немцы заявілі прадстаўнікам Рады, што «сцены існуюць, каб ахоўваць габрэяў ад эксцэсаў».

Будаўнічыя работы, якія праводзіў Савет па ўзвядзенні сцен, пачаліся 1 красавіка 1940 года

Стварэнне гета

Сцяна гета, якая падзяляе плошчу Жалезная Брама

Гета («яўрэйскі квартал») у Варшаве быў створаны 2 кастрычніка 1940 г. распараджэннем губернатара Варшаўскага дыстрыкта Людвіга Фішара, выдадзеным на падставе пастановы аб абмежаванні знаходжання ў Генерал-губернатарстве ад 13 верасня 1940 г. Гэтая інфармацыя была агучана ў вулічныя мегафоны 12 кастрычніка.

Згодна з загадам Фішара, усе яўрэі, якія пражывалі або перасяляліся ў Варшаву, павінны былі жыць у яўрэйскім квартале, а палякі, якія там пражывалі, павінны былі перасяліцца ў астатнюю частку горада. Перасяленне яўрэяў у яўрэйскі квартал і высяленне з яго палякаў павінна было завяршыцца да 31 кастрычніка 1940 г., але пазней гэты тэрмін быў падоўжаны да 15 лістапада. Адказнымі за кіраўніцтва былі: старшыня яўрэйскай рады Адам Чарнякоў і кіраўнік гарадской управы Юліян Кульскі.

У пастанове ад 2 кастрычніка 1940 г. быў пералік вуліц, якія аддзялялі гета ад астатняга горада. 15 кастрычніка 1940 г. план гета апублікаваў «Nowy Kurier Warszawski». Пасля невялікіх карэкціровак, унесеных у наступныя тыдні, у дзень закрыцця гета яго межы праходзілі па вуліцах: Вялікая, Багна, плошча Гжыбоўская, Рынковая, Зімная, Электаральная, плошча Банкавая, Тломацкая, Пшэязд, Налеўкі, мяжа ўздоўж сада Красіньскіх, Свентаерская, Фрэта, Сапежынская, Канвікторская, Стаўкі, Дзіка, Акопава, Таваровая, Срэбраная і Злотая.

З гета былі выключаны: градскі суд, турма Павяк, раён г.зв евангелічны анклаў з касцёлам і евангелічным шпіталем, а таксама маёмасць, якая належыць піваварнаму заводу Haberbusch і Schiele на вуліцы Цэглана.

Роварная рота яўрэйскай паліцыі ў гета

Стварэнне гета прымусіла чвэрць мільёна жыхароў Варшавы (каля 138 тысяч яўрэяў і 113 тысяч палякаў) на працягу некалькіх тыдняў змяніць месца жыхарства. Гэта было беспрэцэдэнтнае перамяшчэнне людзей у адміністрацыйных межах горада. Каля 700 фольксдойчэ таксама мусілі перасяліцца з закрытага яўрэйскага квартала ў арыйскі. 11 567 «арыйскіх» кватэр у створаным гета і каля 13 000 яўрэйскіх кватэр у Варшаве змянілі сваіх уладальнікаў.

Гета было закрыта 16 лістапада 1940 г. Знаходжанне яўрэяў на «арыйскім баку» было забаронена, і дазвалялася выязджаць толькі людзям з пропускамі або членам працоўных калон, занятым па-за межамі гета. У той жа дзень быў пачаты пошук яўрэяў, якія засталіся на «арыйскім» баку, у выніку чаго было схоплена і адпраўлена ў гета 11 130 чалавек. Адначасова было захоплена і спустошана 3770 яўрэйскіх крам.

Эмануэль Рынгельблюм у сваіх нататках з гета прыводзіць прыклады стыхійнай дапамогі палякаў яўрэям пасля закрыцця гета: «У першы дзень шмат хрысціян прыносілі хлеб сваім сябрам і знаёмым яўрэям, гэта была масавая з’ява. (…) Сёння, 19 лістапада 1940 г., хрысціянін быў застрэлены, перакінуўшы праз сцяну мяшок з хлебам».

Адміністрацыйныя функцыі ў гета нямецкія акупацыйныя ўлады ўсклалі на юдэнрат. Функцыі аховы ў закрытым раёне выконвала Яўрэйская служба парадку.

Паводле розных ацэнак, на момант закрыцця гета ў лістападзе 1940 года ў ім было каля 2000 яўрэяў. Прыкладна да 5 тысяч католікаў. У студзені 1941 г. у яўрэйскім квартале налічвалася 1540 католікаў і 221 чалавек, якія належалі да іншых хрысціянскіх цэркваў. Шмат з іх лічылі сябе палякамі (хрысціянамі), але з-за нацысцкіх расавых крытэраў нямецкія ўлады іх аднеслі да яўрэяў. У межах гета існавалі 3 царквы: Усіх Святых, Св. Аўгустына і касцёл Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі. Да дапамогі яўрэям падключыўся пробашч парафіі Усіх Святых у Варшаве Марцэлі Гадлеўскі.

Функцыянаванне гета

Нагляд нямецкіх уладаў

Са студзеня 1940 г. яўрэйскія справы і гета, якое стваралася, кантраляваліся аддзелам перасялення (Umsiedlung) у канцылярыі акруговага начальніка на чале з Вальдэмарам Шэнам. У сярэдзіне сакавіка 1941 г. перасяленчы аддзел быў расфарміраваны і заменены Упраўленнем камісара Яўрэйскага раёна ў Варшаве. У маі 1941 г. камісарам быў прызначаны Хайнц Аўэрсвальд. Нагляд за гаспадарчымі пытаннямі, у тым ліку тавараабменам з закрытай акругай, ажыццяўляла Разліковая кантора (Transferstelle), якую ўзначальваў Макс Бішаф.

На практыцы гета таксама кантралявалі варшаўскія СС і паліцыя, стварыўшы ў закрытым раёне сваю неафіцыйную ўстанову — Упраўленне па барацьбе з ліхвярствам і спекуляцыяй пад кіраўніцтвам Абрагама Ганцвайха, якое жыхары гета называлі па адрасе (вул. Лешна 13), «трынацатка».

Да красавіка 1942 г. варшаўскае гестапа не праводзіла сур’ёзных тэрарыстычных актаў супраць яго жыхароў у гета. У ноч з 17 на 18 красавіка 1942 г. на падставе пайменных спісаў немцы ў закрытым раёне забілі 52 чалавекі, як падпольшчыкаў, так і людзей, звязаных з гестапа.

На працягу ўсяго існавання закрытага раёна важнай прычынай прысутнасці нямецкіх паліцэйскіх сіл на некаторых вуліцах гета была турма Павяк, якая была анклавам на яго тэрыторыі, куды звозілі арыштаваных у Варшаве і акрузе, адкуль вязняў рэгулярна дастаўлялі на допыты ў штаб-кватэру гестапа і СД на Алея Яна Хрысціяна Шуха 25.

Мяжа

Гета было створана на плошчы каля 3 км², аддзеленай сцяной ад астатняга горада. Агульная працягласць муроў складала каля 18 км. На пачатак 1941 г. плошча гета складала каля 307 га. Сцяна гета была каля 3 метраў у вышыню і была паднятая яшчэ на метр з дапамогай калючага дроту.

Гета было створана ў адным з самых густанабудаваных раёнаў даваеннай Варшавы. Ён быў амаль цалкам пазбаўлены зеляніны — паркаў і садоў. Адзінай большай зялёнай зонай быў стадыён «Скра» (выключаны з гета ў снежні 1941 г.).

Драўляны мост праз вуліцу Хлодную, адзін з чатырох такіх збудаванняў, узведзеных у Варшаўскім гета

Пасля 1940 г. межы гета падвяргаліся шматразовым карэкціроўкам, прычым плошча выключаных тэрыторый была большай, чым тэрыторый, уключаных у гета. У лістападзе 1940 г. на яе межах было 22 брамы. У красавіку 1941 г. іх колькасць зменшылася да 14, што было вынікам нямецкай палітыкі ізаляцыі яўрэйскага квартала. Брамы ахоўваліся сумесна нямецкай паліцыяй, блакітнай паліцыяй і яўрэйскай паліцыяй.

Вуліца Хлодна дзяліла гета на т.зв малое гета (меншая тэрыторыя на поўдні) і вялікае гета (большая тэрыторыя на поўнач ад гэтай вуліцы). Умовы жыцця ў малым гета былі значна лепшыя, там жылі больш заможныя яўрэі. Аўтамабільны рух паміж дзвюма часткамі гета адбываўся па вуліцы Жалезна. Сувязь на скрыжаванні з Хлоднай рэгулявалася з дапамогай папераменна адчыненых варот. Скрыжаванне ахоўвалася яўрэйскай, нямецкай паліцыяй і эсэсаўцамі, размешчанымі ў Нордвахе, размешчаным у вуглавым доме Ігнацыя Партовіча.

Каб паменшыць маштабы кантрабанды прадуктаў у гета, нямецкія ўлады пачалі пераносіць яго межы на сярэдзіну вуліц. У снежні 1941 г. з гета быў выключаны ўчастак вуліцы Хлоднай паміж вуліцамі Вроня і Жалезна. Адзінай сувяззю паміж дзвюма часткамі замкнёнага раёна быў вузкі перашыек на скрыжаванні вуліц Жалезна і Хлодна. У студзені 1942 г. паміж 23 і 26 камяніцамі Хлодна быў узведзены драўляны мост. Двухпавярховая канструкцыя з пяцідзесяціпрыступкавымі лесвіцамі, якія вялі ў кожны бок, была самым вялікім з чатырох пешаходных мастоў, пабудаваных у гета. Мост, спраектаваны нямецкай фірмай Schmied and Muentzermann, быў прафінансаваны Яўрэйскай радай.

Адзіным месцам, якое ўяўляла сабой спалучэнне закрытага раёна і «арыйскага» боку, быў будынак Гарадскога суда. Яўрэі мелі доступ у будынак з вуліцы Лешна, а палякі з вул. Агродава.

Дэмаграфія

Галадаючыя яўрэйскія дзеці. Адзін з нямногіх каляровых фотаздымкаў, зробленых у гета

У студзені 1941 г. у гета налічвалася каля 396 тыс. яўрэяў. Са студзеня па сакавік у гета было пераселена каля 50 тысяч чалавек. Яўрэі з заходняй часткі Варшаўскага дыстрыкта (уключаючы раёны Сахачаў, Блонне, Жырардаў, Гродзіск Мазавецкі, Груец і Ловіч). Вясной 1942 г. у гета было адпраўлена каля 3 тыс. чалавек. Яўрэі з усходняй часткі раёна, у т.л Марак, Вавер, Радзымін і Тлушч. У красавіку 1942 года ў Варшаву было прывезена каля 4 тысяч яўрэяў. Нямецкія яўрэі (між іншым з Берліна, Франкфурта і Гановера).

Нягледзячы на вялікую колькасць смерцяў ад голаду і хвароб, перасяленне ў Варшаўскае гета з іншых гарадоў прывяло да росту колькасці яго жыхароў. Максімальная колькасць насельніцтва — каля 450 000 чалавек. — закрытая акруга дасягнула ў красавіку 1941 г. У наступныя месяцы назіралася павольнае змяншэнне насельніцтва гета, выкліканае вельмі высокай смяротнасцю (ад 3 мая да 5000 смерцяў у месяц) і ўцёкамі на «арыйскі» бок. У 1941 годзе загінула больш за 43 тысячы людзей. Умовы жыцця ў гета выклікалі значнае падзенне колькасці шлюбаў і нараджэнняў. У маі 1941 г. было зарэгістравана 82 вяселлі, у чэрвені — 56, а ў жніўні — 41. Сярэдняя колькасць нараджэнняў у 1941 г. складала каля 220 у месяц.

У студзені 1942 года ў Варшаўскім гета было каля 35 тысяч дзяцей да 7 гадоў і каля 50 тыс. дзеці 7-14 гадоў.

Транспарт

Вываз на працу за межы гета

Пасля стварэння гета 26 лістапада 1940 г. у закрытым раёне пачалі працаваць тры трамвайныя лініі (№ 15, 28 і 29). У лютым 1941 г. яны былі ліквідаваныя і пушчана адна лінія, пазначаная сіняй зоркай Давіда. Трамваі некалькіх ліній праходзілі праз гета без прыпынкаў.

Умовы жыцця

Умовы жыцця ў гета былі вельмі цяжкімі. Шчыльнасць насельніцтва дасягала 146 тыс. чалавек. чалавек на 1 км². Гісторыкі разыходзяцца ў ацэнках колькасці чалавек на пакой у кватэрах гета. Паводле Паўлсана, іх было каля 3 чалавек, паводле Руты Сакоўскай, якая спасылаецца на справаздачы Шэна, у студзені 1941 г. на пакой было 6-7 чалавек, а ў красавіку таго ж года ўжо 7-8 чалавек.

У студзені 1940 г. у Варшаве была ўведзена картачная сістэма: для польскага насельніцтва — ружовая картка, для яўрэйскага — жоўтая. З сакавіка таго ж года нормы для яўрэйскага насельніцтва паступова зніжаліся. Сярэдні рацыён харчавання дарослага жыхара гета ў 1940—1942 гг. Супрацоўнікі юдэнрата і яўрэйскія паліцэйскія атрымлівалі павышаныя пайкі. Катастрафічнае харчовае становішча ў значнай ступені ратавала нелегальная кантрабанда. Ежу перакідвалі праз сцены, перавозілі па пераходах у камяніцах, што прылягалі да сцен гета, а таксама выкарыстоўвалі трамваі, якія праязджалі праз раён. Значную долю ў кантрабандзе мелі яўрэйскія дзеці, якія нелегальна пераходзілі на «арыйскі бок». У канцы 1941 г. сярэднясутачная каларыйнасць прадуктаў, якія спажываліся ў гета, складала 1125 калорый на чалавека.

З восені 1940 г. па ліпень 1942 г. у гета загінула каля 92 тыс. чалавек. Галоўнымі прычынамі былі голад, холад і хваробы. Там таксама зафіксаваны выпадкі канібалізму.

15 кастрычніка 1941 года губернатар Ганс Франк выдаў пастанову, якая забараняла яўрэям пакідаць прызначаныя для іх раёны пад страхам смяротнага пакарання. Такое ж пакаранне падлягала асобам, якія давалі прытулак яўрэям, а замах караўся як скончаны. У лістападзе губернатар Людвіг Фішэр і камісар Хайнц Аўэрсвальд выдалі падобныя загады. Першыя расстрэлы яўрэяў за «самавольнае пакіданне яўрэйскага квартала» былі праведзены 17 лістапада (8 чалавек) і 15 снежня (16 чалавек). Яўрэяў расстралялі супрацоўнікі польскай блакітнай паліцыі.

Кіно і тэатр

Калі ў арыйскай частцы горада было больш за дзясятак кінатэатраў, дзе паказвалі фільмы для палякаў, нямецкія ўлады не далі дазволу на адкрыццё кінатэатраў у гета. У закрытым раёне ў 1940—1942 гадах дзейнічала пяць стацыянарных тэатраў, у т.л «Эльдарада» і «Феміна». Трое гралі на ідыш, а двое — на польскай.

Дэпартацыя

Вялікая акцыя дэпартацыі

Яўрэі чакаюць транспарт на плошчы Умшлагплац

22 ліпеня 1942 года ў гета пачалася аперацыя па дэпартацыі. На той момант у закрытым раёне было каля 370 тысяч яўрэяў.

Асноўны артыкул: Вялікая акцыя дэпартацыі ў Варшаўскім гета

Месцам канцэнтрацыі яўрэяў была плошча Умшлагплац, размешчаная на вуліцы Стаўкі на скрыжаванні вуліцы Дзіка.

Асноўны артыкул: Умшлагплац

Да 21 верасня 1942 года ў лагер смерці ў Трэблінцы было дэпартавана каля 300 тысяч чалавек. (каля 75 %) жыхароў гета.

Пасля аперацыі ў гета (легальна і нелегальна) знаходзілася каля 60 тысяч яўрэяў. Моладзь, прымушалі працаваць на створаных у гета вытворчых прадпрыемствах (так званых хлявах). Тэрыторыя былога гета на поўдзень ад вуліцы Лешна, за выключэннем крамы Вальтэра К. Тэбенса на вуліцы Простай, была ўключана ў «арыйскую» частку Варшавы. На поўнач ад вул. Лешня перапляталася з т. зв дзікія тэрыторыі (дзе ніхто не мог жыць і рухацца) і раскіданыя тэрыторыі рэшткавага гета — аддзеленыя адзін ад аднаго кварталы будынкаў, дзе маглі жыць пакінутыя ў Варшаве яўрэі (іх было каля 50-65 тысяч), працуючы ў хлявах.

Студзеньская акцыя

Асноўны артыкул: Студзеньская акцыя ў Варшаўскім гета

Другая акцыя дэпартацыі адбылася 18-21 студзеня 1943 г. па загадзе Генрыха Гімлера. 9 студзеня 1943 г. ён асабіста агледзеў гета і аддаў загад аб дэпартацыі з Варшавы 8 тыс. яўрэяў.

Студзеньская акцыя выклікала першае ўзброенае супраціўленне ў гета. Група байцоў пад камандаваннем Мардэхая Анелевіча ўцягнулася ў калону яўрэяў, якая вяла да плошчы Умшлагплац, і атакавала нямецкі канвой на рагу вуліц Заменгофа і Ніскай. Большая частка яўрэяў-байцоў загінула, але некалькім дзесяткам яўрэяў удалося ўцячы.

Акцыя была перапыненая немцамі. Каля 5000 чалавек былі перавезеныя ў Трэблінку.

Паўстанне ў гета

Асноўны артыкул: Паўстанне ў Варшаўскім гета

У 6.00 раніцы 19 красавіка 1943 г. нямецкія войскі на чале з начальнікам варшаўскага СС і паліцыі палкоўнікам Фердынанд фон Замерн-Франкенег уваходзіў у гета з двух бакоў: Налеўкі і ад скрыжавання вул. Заменгофа. Мэтай аперацыі было ажыццяўленне канчатковай ліквідацыі гета. Але яўрэі аказалі нечакана моцны супраціў, прымусіўшы нямецкія войскі адступіць. У той жа дзень камандаванне нямецкімі войскамі прыняў генерал СС Юрген Штроп.

8 мая 1943 г. у бункеры па вул. Міла, камандзір паўстання Мардэхай Анялевіч загінуў разам з каля 120 паўстанцамі. Але спарадычныя баі працягваліся да сярэдзіны мая 1943 г. Дзеля прапагандысцкага эфекту было вырашана скончыць падаўленне паўстання падрывам Вялікай сінагогі на вуліцы Тломацкай. Гэта зрабіў асабіста Юрген Штроп 16 мая ў 20:15.

Знішчэнне гета

Пасля зрыву паўстання пабудовы ў гета былі амаль поўнасцю разбураны. Захавалася мала будынкаў.

У «каменна-цаглянай пустыні», у якую немцы ператварылі раён, праводзіліся масавыя расстрэлы жыхароў Варшавы (польскіх палітвязняў і яўрэяў, захопленых на «арыйскім баку»).

Асноўныя артыкулы: Расстрэл на руінах Варшаўскага гета і Варшаў (канцэнтрацыйны лагер)

У выніку ліквідацыі Варшаўскага гета было знішчана каля 12 % забудовы горада.

Архіў гета

У 1940 годзе ў гета пачала дзейнічаць падпольная грамадская арганізацыя Oneg Shabbat, заснаваная гісторыкам Эмануэлем Рынгельблюмам, мэтай якой было даследаванне і дакументаванне розных аспектаў грамадскага жыцця польскіх яўрэяў пад нямецкай акупацыяй.

Матэрыялы, сабраныя Oneg Shabbat, былі схаваныя ў 1943 годзе. Дзве з трох частак архіва былі раскапаныя пасля 1945 года. Яны з’яўляюцца вельмі важным сведчаннем нямецкіх злачынстваў падчас Халакосту.