Балгарыя

Рэспубліка Балгарыя
балг.: Република България

Сцяг Балгарыі Герб Балгарыі
Дэвіз: «Съединението прави силата»
Гімн: «Мила Родино»
Заснавана	681
Дата незалежнасці	5 верасня 1908 (ад Асманскай імперыі)
Афіцыйная мова	Балгарская
Сталіца	Сафія
Найбуйнейшыя гарады	Сафія, Плоўдзіў, Варна, Бургас, Русэ, Стара-Загора, Плевен, Добрыч, Слівен, Шумен
Форма кіравання	Парламенцкая рэспубліка
Прэзідэнт Віцэ-прэзідэнт Прэм'ер-міністр	Румен Радзеў Іляна Ётава Мікалай Дэнкаў
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	105-я ў свеце 110.994 км² 0,3
Насельніцтва • Ацэнка (2017) • Шчыльнасць	▼7.050.034 чал. (98-я) 66,2 чал./км²  (139-я)
ВУП (ППЗ)   • Разам (2012)   • На душу насельніцтва	$103,816 млрд  (66-ы) $14.312  (69-ы)
ВУП (намінал)   • Разам (2012)   • На душу насельніцтва	$51,020 млрд  (72-ы) $7.033  (76-ы)
ІРЧП (2013)	0,782 (высокі) (57-ы)
Этнахаронім	Балгары
Валюта	Балгарскі леў
Інтэрнэт-дамен	.bg
Код ISO (Alpha-2)	BG
Код ISO (Alpha-3)	BGR
Код МАК	BUL
Тэлефонны код	+359
Часавыя паясы	+2

Балга́рыя (балг.: България), Рэспу́бліка Балга́рыя (балг.: Република България), альтэрн.: Баўга́рыя — краіна, якая знаходзіцца ва ўсходняй частцы Балканскага паўвострава ў паўднёва-ўсходняй Еўропе.

Насельніцтва Балгарыі 7,4 мільёна жыхароў пераважна ўрбанізавана і, збольшага, сканцэнтравана ў адміністрацыйных цэнтрах 28-мі абласцей. Большасць камерцыйных і культурных мерапрыемстваў краіны праходзяць у сталіцы і найбуйнейшым горадзе Сафіі, насельніцтва якой перавышае 1,2 мільёна чалавек. Балгарыя мае сухапутныя межы з Румыніяй на поўначы, Турцыяй і Грэцыяй на поўдні, а таксама Сербіяй і Паўночнай Македоніяй на захадзе. На ўсходзе краіна абмываецца Чорным морам.

Арганізаваныя дагістарычныя культуры пачалі развівацца на цяперашніх балгарскіх землях у перыяд неаліту. Старажытная гісторыя краіны бачыла прысутнасць фракійцаў, грэкаў і рымлян. У 681 годзе была створана адзіная балгарская дзяржава, Першае Балгарскае царства, якое дамінавала на большай частцы Балканаў і з'яўлялася культурным цэнтрам славян у Сярэднявеччы. Пасля падзення Другога Балгарскага царства ў 1396 годзе тэрыторыя краіны на пяць стагоддзяў апынулася пад уладай Асманскай імперыі. Расійска-турэцкая вайна 1877—1878 гадоў прывяла да стварэння трэцяй балгарскай дзяржавы — Княства Балгарыя. У наступныя гады дзяржава мела шэраг канфліктаў з краінамі-суседкамі, у выніку чаго Балгарыя супрацоўнічала з Германіяй у абедзвюх сусветных войнах. У 1946 годзе Балгарыя стала аднапартыйнай сацыялістычнай дзяржавай у складзе Усходняга блока, падкантрольнага СССР. У снежні 1989 года кіруючая камуністычная партыя дазволіла правядзенне шматпартыйных выбараў, якія прывялі да пераходу Балгарыі да дэмакратычнага ладу і рынкавай эканомікі.

Сучасная палітычная структура Балгарыі адносіцца да прыняцця дэмакратычнай канстытуцыі ў 1991 годзе. Балгарыя з'яўляецца унітарнай парламенцкай рэспублікай з высокай ступенню палітычнай, адміністрацыйнай і эканамічнай цэнтралізацыі. Дзяржава з'яўляецца членам многіх міжнародных арганізацый, уключаючы Еўрапейскі саюз, НАТА і Савет Еўропы, адной з заснавальніц Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (АБСЕ), а таксама тры разы займала месца ў Савеце бяспекі ААН.

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Геаграфічнае становішча

Румынія Сербія Македонія Грэцыя Турцыя БАЛГАРЫЯ Эгейскае мора Мрамарнае мора Чорнае мора р.Дунай САФІЯ Відзін Лом Плевен Русэ Благоеўград Плоўдзіў Стара-Загора Кырджалі Варна Нясебыр Бургас Слівен Добрыч Шумен г.Мусала

Балгарыя знаходзіцца ў Паўднёвай Еўропе на ўзбярэжжы Чорнага мора, ва ўсходняй частцы Балканскага паўвострава. На поўначы мяжуе з Румыніяй, на захадзе з Сербіяй і Паўночнай Македоніяй, а на поўдні з Грэцыяй і Турцыяй. Сталіцай краіны Сафія мае насельніцтва 1,1 млн чалавек. Іншыя буйныя гарады — Плоўдзіў, Варна, Бургас, Русэ, Стара-Загора, Плевен і Враца.

Агульная працягласць мяжы 1808 км, даўжыня ўзбярэжжа 379 км. Працягласць межаў з суседнімі краінамі: Румынія — 608 км, Грэцыя — 494 км, Сербія — 318 км, Турцыя — 240 км, Паўночная Македонія — 148 км.

Рэльеф

Каля 60 % плошчы Балгарыі займаюць горы і ўзвышшы, сярэдняя вышыня паверхні краіны складае каля 470 м над узроўнем мора.

Уздоўж паўночнай мяжы краіны цягнецца Прыдунайская нізіна, якая займае ўсю поўнач Балгарыі. У цэнтральнай частцы краіны знаходзіцца асноўны горны масіў Балгарыі — Балканскія горы. У паўднёва-заходняй Балгарыі, на мяжы з Грэцыяй знаходзяцца горы Радопы, Рыла і Пірын, тут жа знаходзіцца самы высокі пункт Балканскага паўвострава гара Мусала (2925 м). Паўднёва-ўсходнюю частку Балгарыі займае Горнафракійская нізіна, а на поўдзень ад яе, на мяжы з Турцыяй, невысокія горы Сакар і Странджа. Самымі высокімі пунктамі Балгарыі з'яўляюцца Мусала (2825 м), Віхрэн (2915 м) і Ботэў (2376 м).

Клімат

Клімат Балгарыі ўмераны, цёплы, кантынентальны, сухі, на ўзбярэжжы мора — субтрапічны, вільготны. У гарах існуе кліматычная пояснасць. Сярэдняя тэмпература паветра ў студзені складае ад −6 °C у гарах, −3 °C у цэнтральнай частцы краіны і да 2 °C у паўднёвай частцы. У ліпені адпаведна ад 18 °C, 23 °C i 25 °C. Сярэднегадавая колькасць ападкаў ад 450 мм на поўначы да 1200 мм у гарах.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Балгарыі

Балгарская дзяржава, так званае Першае Балгарскае царства, паўстала ў 681 (з 1018 па 1186 — пад уладай Візантыі).

Другое Балгарскае царства існавала з 1187 па 1396 год.

У канцы XIV стагоддзя Балгарыя была заваявана Асманскай імперыяй. Вызваленая пасля паражэння Турцыі ў вайне з Расіяй 1877—1878.

З 1879 — княства на чале з нямецкім прынцам Аляксандрам, якога змяніў Фердынанд, з 1908 — незалежнае царства.

У 1912—1913 удзельнічала ў Балканскіх войнах, у выніку якіх атрымала тэрыторыі ў Македоніі і Фракіі, што раней належалі Асманскай імперыі, і выхад да Эгейскага мора.

У Першай сусветнай вайне выступіла на баку Германіі. Пацярпеўшы паражэнне, пазбавілася значнай часткі сваёй тэрыторыі і выхаду да Эгейскага мора.

Пасля перавароту 1923 года да ўлады прыйшоў фашысцкі ўрад.

У сакавіку 1941 года ўключаная ў Берлінскі пакт 1940, на яе тэрыторыю былі ўведзены нямецкія войскі. Балгарыя атрымала часткі тэрыторый Югаславіі і Грэцыі. У верасні 1944 урад цара Барыса III быў скінуты ў выніку ўварвання савецкай арміі; Балгарыя абвясціла вайну Германіі.

15 верасня 1946 абвешчаная Народная Рэспубліка Балгарыя, якая развівалася па сацыялістычным шляху.

У 1989 у Балгарыі пачаліся глыбокія эканамічныя і палітычныя рэформы.

З 15 лістапада 1990 краіна называецца Рэспублікай Балгарыя.

З 1 студзеня 2007 года Балгарыя ўваходзіць у Еўрасаюз.

Дзяржаўны лад і палітыка

Згодна з канстытуцыяй прынятай 12 ліпеня 1991 года Балгарыя з'яўляецца рэспублікай, кіраўніком якой з'яўляецца прэзідэнт, які выбіраецца разам з віцэ-прэзідэнтам, у прамых выбарах на пяцігадовы тэрмін. Кіраўніком ураду з'яўляецца прэм'ер-міністр, які назначаецца прэзідэнтам.

Заканадаўчая ўлада

Будынак Народнага Сходу.

Асноўныя артыкулы: Народны Сход Балгарыі і Прэм'ер-міністр Балгарыі

Заканадаўчая ўлада прадстаўлена Народным сходам (Народно събрание), які складаецца з 240 дэпутатаў. Дэпутаты выбіраюцца на чатырохгадовы тэрмін.

Адміністрацыйны падзел

Асноўныя артыкулы: Адміністрацыйны падзел Балгарыі і Рэгіёны планавання Балгарыі

З 1999 года Балгарыя дзеліцца на 28 абласцей (област), якія, сваімі межамі супадаюць з 28 акругамі, што існавалі да 1987 года. З 1987 да 1999 года краіна была падзелена на дзесяць вялікіх абласцей.

Назва кожнай вобласці супадае з назвай яго сталіцы. Сафія з'яўляецца адначасова і сталіцай вобласці і асобным горадам.

Вобласці дзеляцца на драбнейшыя адміністрацыйныя адзінкі — раёны (община).

Рэгіёны планавання:      Паўднёва-заходні      Паўднёва-усходні      Паўднёва-цэнтральны      Паўночна-заходні      Паўночна-усходні      Паўночна-цэнтральны
№	Вобласць	Сталіца	Плошча, км²	Насельніцтва	№	Вобласць	Сталіца	Плошча, км²	Насельніцтва
1	Благаеўградская	Благоеўград	6449	323,552	15	Плоўдзіўская	Плоўдзіў	5972	683,027
2	Бургаская	Бургас	7748	415,817	16	Разградская	Разград	2639	125,190
3	Варнаўская	Варна	3819	475,074	17	Русэнская	Русэ	2803	235,252
4	Відынская	Відын	3032	101,018	18	Сафійская	Сафія	7062	247,489
5	Вялікатырноўская	Вяліка-Тырнава	4661	258,494	19	Горад Сафія		1348	1,291,591
6	Габроўская	Габрава	2023	122,702	20	Сілістранская	Сілістра	2846	119,474
7	Дабрыцкая	Добрыч	4719	189,677	21	Слівенская	Слівен	3544	197,473
8	Кырджалійская	Кырджалі	3209	152,808	22	Смалянская	Смолян	3192	121,752
9	Кюстэндзілская	Кюстэндзіл	3051	136,686	23	Старазагорская	Стара-Загора	5151	333,265
10	Ловецкая	Ловеч	4128	141,422	24	Тырговішцкая	Тырговіштэ	2558	120,818
11	Мантанская	Мантана	3635	148,098	25	Врацкая	Враца	3619	186,848
12	Пазарджыкская	Пазарджык	4456	275,548	26	Хаскаўская	Хаскава	5533	246,238
13	Пернікская	Пернік	2394	133,530	27	Шуменская	Шумен	3389	180,528
14	Плевенская	Плевен	4653	269,752	28	Ямбальская	Ямбал	3355	131,447

Насельніцтва

Колькасць, рассяленне

У канцы 2007 года, згодна са звесткамі Нацыянальнага Статыстычнага Інстытута Балгарыі колькасць насельніцтва склала 7 640 240 чалавек, у тым ліку 3 699 690 мужчын (48,4 %) і 3 940 550 жанчын (51,6 %). У 2006 годзе гарадcкое насельніцтва склада 5 403,2 тыс. чалавек ці 70,7 % агульнай колькасць насельніцтва, сельскае — 2 237 тыс. чалавек (29,3 %). З 1990 года колькасць насельніцтва Балгарыі скарацілася прыкладна на 1 млн чалавек як у выніку натуральнага скарачэння (з 1990 г. смяротнасць перавышае нараджальнасць), так і ў выніку міграцыі за межы краіны. Сярэдні ўзрост насельніцтва ў 2006 годзе склаў 41,4 года, павялічыўшыся ў параўнанні з 2000 годам на 1,5 года.

Мовы

На балгарскай мове размаўляе 84,5 % насельніцтва, на турэцкай — 9,6 %, на цыганскай — 4,1 %.

Рэлігійны склад

Праваслаўнымі хрысціянамі з'яўляюцца 82,6 % насельніцтва, мусульманамі — 12,2 %, каталікамі — 0,6 %, пратэстантамі — 0,5 %.

Эканоміка

Эканамічныя рэформы 1989 года знялі цэнтральнае планаванне балгарскай эканомікі, дазволілі існуючым прамысловым прадпрыемствам займацца эканамічнай дзейнасцю самастойна, шмат з іх былі прыватызаваны.

Асноўнымі сельскагаспадарчымі культурамі краіны застаюцца пшаніца і кукуруза, а так сама сланечнік, тытунь, бавоўна, памідоры, агуркі і перац. Значную частку сельскай гаспадаркі Балгарыі займае вырошчванне вінаграду для вытворчасці віна, а так сама садавінных дрэваў (яблыкаў, сліваў і г.д.). Балгарыя з'яўляецца асноўным экспарторам ружавага алею. Жывёлагадоўля заснавана на гадаванні авечак, кароваў і свінняў. Увогуле жывёлагадоўля, разам з лесанарыхтоўкамі займаюць усё большае значэнне ў сельскай гаспадарцы Балгарыі. Акрамя гэтага развіццё атрымала і рыбалоўства. Акрамя актыўнай рыбнай лоўлі ў Чорным моры, балгарскі рыбны флот павялічвае сваю актыўнасць у Атлантычным акіяне і Міжземным моры.

Горная прамысловасць краіны канцэнтруецца ў асноўным вакол здабычы медзі і жалезнай руды, але акрамя гэтага існуюць невялікія радовішчы каменнага вуглю, нафты і прыроднага газу. Гідаэлектрастанцыі забяспечваюць каля 10 % энергетычных запатрабаванняў Балгарыі, 60 % электрычнасці атрымліваецца ад цеплавых электрастанцыяў, астатняя частка электрычнасці атрымліваецца на АЭС.

Значную ролю ў прамысловасці Балгарыі грае вытворчасць сталі, медзі, цынку, волава, а так сама машынаў і абсталявання, хімікаліяў і прадукцыі харчовай галіны прамысловасці. Важнае месца займае і турызм, асабліва на ўзбярэжжы Чорнага мора.

Краіна мае добра развітую дарожную сетку, акрамя гэтага актыўна выкарыстоўваецца марскі і паветраны транспарт. Галоўнымі марскімі портамі з'яўляюцца Варна і Бургас.

Вядомыя асобы

• Анастас Стаянаў
• Барыс Хрыстаў
• Іван Цыбулка
• Яне Санданскі

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Балгарыя
• Travel in Bulgaria — падарожжа ў Балгарыю Архівавана 16 чэрвеня 2014.
• Bulgarian Photo Album
• Essential History of Bulgaria in Seven Pages
• Antarctic Place-names Commission of Bulgaria Архівавана 7 лютага 2006.
• Панорамная галерея Балгарыя Архівавана 14 лютага 2007.
• Балгарыя на беларускім Партале падарожжаў
• Старонка пра падарожжа ў Балгарыю Архівавана 7 лістапада 2013.