Іран

Іран
перс. جمهوری اسلامی ایران

Сцяг Ірана Герб Ірана
Дэвіз: «Незалежнасць, Свабода, Ісламская рэспубліка» «اﺳﺘﻘﻼﻝ، ﺁﺯﺍﺩﻯ، جمهوری اسلامی» »
Гімн: «سرود ملی اﻳﺭﺍﻥ»
Заснавана	1 кастрычніка 1979 (Ісламская рэвалюцыя)
Афіцыйная мова	персідская
Сталіца	Тэгеран
Найбуйнейшыя гарады	Тэгеран, Мешхед, Керэдж, Тэбрыз, Шыраз, Ісфахан, Ахваз
Форма кіравання	Ісламская рэспубліка
Вышэйшы кіраўнік Прэзідэнт Віцэ-прэзідэнт	Алі Хаменеі Масуд Пязешкіян Махамад Рэза Рахімі
Дзярж. рэлігія	іслам шыіцкага толку
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	17-я ў свеце 1 648 000 км² 0,7
Насельніцтва • Ацэнка (2011) • Шчыльнасць	77 891 220 чал. (17-я) 42 чал./км²
Валюта	Іранскі рыял
Інтэрнэт-дамен	.ir і ایران.[d]
Код ISO (Alpha-2)	IR
Код ISO (Alpha-3)	IRN
Код МАК	IRI
Тэлефонны код	+98
Часавыя паясы	+3:30 (летам — UTC+4:30), IRST

Ісламская Рэспубліка Іран, (Іран) — дзяржава, размешчаная на стыку Блізкага Усходу, Закаўказзя, Цэнтральнай і Паўднёвай Азіі. Плошча тэрыторыі — 1 648 тыс. км². Працягласць берагавой лініі на Каспійскім моры і ў Персідскім заліве — звыш 2440 км. Працягласць сухапутнай граніцы — 5440 км. На поўначы Іран гранічыць з Арменіяй (35 км), Азербайджанам (611 км) і Туркменістанам (992 км); на захадзе — з Турцыяй (499 км) і Іракам (1458 км); на ўсходзе — з Пакістанам (909 км) і Афганістанам (936 км). Звыш паловы паверхні краіны занята горамі (найвышэйшы пункт — патухлы вулкан Дэмавенд вышынёй 5604 м). Ворныя землі складаюць 10 % плошчы Ірана; лясамі пакрыта 7 %. Сталіца (з 1785) — Тэгеран (каля 12 млн жыхароў). Іншыя буйныя гарады: Мешхед (1,7 млн.), Ісфахан (1,5 млн.), Тэбрыз (больш 1 млн.), Шыраз (каля 1 млн.). Афіцыйная мова — персідская. Нацыянальнае свята — угодкі перамогі Ісламскай рэвалюцыі 1979 года — адзначаецца 11 лютага. Афіцыйны выходны дзень — пятніца, аднак вялікая частка дзяржаўных устаноў не працуе таксама ў чацвер. Грашовая адзінка — рыял, рыначны курс на пачатак 2008 складаў каля 9400 рыялаў за 1 дол. ЗША.

Афіцыйнае летазлічэнне вядзецца па мусульманскім каляндары т.зв. «сонечнай хіджры» (с.х.): год пачынаецца 21 сакавіка (у высакосныя гады — з 20 сакавіка) і сканчаецца 20 сакавіка (20 сакавіка 2008 г. наступіў 1387 с.х.). Для шэрагу мусульманскіх святаў даты разлічваюцца па т.зв. «Месячнай хіджры» (м.х.).

Тэгеранскі час узімку адстае ад мінскага на 1,5 гадзіны, улетку — на паўгадзіны (з 2006 года ў Іране адмовіліся ад пераходу на летні час).

Гісторыя

Гісторыя дзяржаўнасці ў Іране — адна з самых старажытных у свеце. На працягу стагоддзяў гэтая краіна гуляла ключавую ролю на Усходзе. Персідская імперыя пры Дарыі I распасціралася ад Грэцыі і Лівіі да ракі Інд. Персія была самай населенай дзяржавай у гісторыі (50 % насельніцтва Зямлі былі падданымі Ахеменідаў), уваходзіла ў лік наймацнейшых і самых уплывовых культурна і палітычна дзяржаў аж да XVII і XVIII стагоддзя, але пад канец XIX стагоддзя Персія ператварылася ў паўкаланіяльную дзяржаву. У 1935 годзе Персія змяніла назву краіны (у зараастрызме поўнач Ірана і поўдзень Афганістана называўся Арыяна) на Іран. У 1979 годзе пасля Ісламскай рэвалюцыі Іран абвешчаны ісламскай рэспублікай.

Старажытны Іран

Засяленне тэрыторыі Ірана ставіцца да глыбокай старажытнасці (гл. Зарзійская культура). Іранскія народы становяцца пераважнымі на яго тэрыторыі да пачатку I тысячагоддзя да н. э. Частка плямёнаў (персы, мідзійцы, бактрыйцы, парфяне) аселі ў заходняй частцы пласкагор’я; кімерыйцы, сарматы, аланы, белуджы пасяліліся на ўсходзе і ўздоўж ўзбярэжжа Аманскага заліва.

Першай значнай іранскім дзяржавай стала мідыйскае царства, заснаванае ў канцы VIII — пачатку VII стагоддзя да н. э., са сталіцай у Хамадане (Экбатана). Мідзійцы хутка ўсталявалі кантроль над усім заходнім Іранам і часткова над усходнім. Сумесна з вавіланянамі мідзійцы разграмілі Асірыйскую імперыю, захапілі паўночную Месапатамію і Урарту

Ахеменіды

Асноўны артыкул: Ахеменіды

У 553 годзе да н. э. малады фарсі цар Аншана і парс Кір з роду Ахемэнідаў выступіў супраць мідзійцы. Кір захапіў Экбатаны і абвясціў сябе царом Персіі і Мідыі. Пры гэтым мідыйскі цар Иштувегу быў узяты ў палон, але пазней вызвалены і прызначаны намеснікам у адну з правінцый. Да сваёй смерці ў 529 годзе да н. э. Кір II Вялікі падпарадкаваў імперыі Ахеменідаў ўсю Заходнюю Азію ад Міжземнамор’я і Анатоля да Сырдар’і. Раней, у 546 годзе да н. э., Кір заснаваў у фарсе сталіцу свайго царства — Пасаргады, дзе і быў пахаваны. Сын Кіра Камбіза II пашырыў валоданні імперыі бацькі да Егіпта і Эфіопіі.

Пасля смерці Камбіза да ўлады прыйшоў Дарый Гістасп. Дарый хутка і жорстка навёў у імперыі парадак і пачаў новыя заваявальныя паходы, у выніку якіх імперыя Ахеменідаў пашырылася да Балкан на захадзе і да Інда на ўсходзе, стаўшы найбуйнейшый і наймагутнейшай дзяржавай, якая існавала калі-небудзь на той момант. Дарый таксама правёў шэраг унутраных рэформаў. Ён падзяліў краіну на некалькі адміністрацыйных адзінак — сатрапаў, пры гэтым упершыню ў гісторыі быў ажыццёўлены прынцып падзелу ўладаў: войскі не падпарадкоўваліся сатрапам і ў той жа час ваеначальнікі не мелі адміністрацыйнай улады. Акрамя таго, Дарый правёў грашовую рэформу і ўвёў у абарачэнне залаты дарик. У спалучэнні з будаўніцтвам сеткі мошчаных дарог гэта спрыяла небываламу скоку ў гандлёвых адносінах.

Дарый заступаўся зараастрызму і лічыў жрацоў стрыжнем персідскай дзяржаўнасці. Пры ім гэтая першая манатэістычная рэлігія стала ў імперыі дзяржаўнай. У той жа час да заваяваных народаў і іх вераванняў і культуры персы ставіліся цярпіма.

Спадчыннікі Дарыя I сталі парушаць прынцыпы ўнутранага ладу, уведзеныя царом, у выніку чаго сатрапы сталі больш незалежныя. Падняўся мяцеж у Егіпце, пачаліся беспарадкі ў Грэцыі і Македоніі. У гэтых умовах македонскі палкаводзец Аляксандр пачаў ваенны паход супраць персаў, і да 330 годзе да н. э. разграміў імперыю Ахеменідаў.

Парфія і Сасаніды

Пасля смерці Аляксандра Македонскага ў 323 г. да н.э. яго імперыя распалася на некалькі асобных дзяржаў. Большая частка тэрыторыі сучаснага Ірана адышла да Селеўкіі, аднак парфянскі цар Мітрыдат I неўзабаве пачаў заваявальныя паходы супраць Селеўкідаў і ўключыў у склад сваёй дзяржавы Персію, а таксама Міжрэчча. У 92 г. да н.э. паміж Парфіяй і Рымам была праведзена мяжа па рэчышчы Еўфрата, але рымляне амаль адразу ўварваліся ў межы заходніх парфянскіх сатрапаз і пацярпелі паразу. У адказным паходзе парфяне захапілі ўвесь Левант і Анатолію, але былі адкінутыя войскамі Марка Антонія назад да Еўфрата. Неўзабаве пасля гэтага ў Парфіі адна за адной ўспыхвалі грамадзянскія войны, выкліканыя умяшаннем Рыма ў барацьбу паміж парфянскай і грэчаскай шляхтай.

У 224 г. Ардашыр I, сын кіраўніка невялікага гарадка Хейры ў Парс, разграміў войска парфян Артабана IV і заснаваў другую Персідскую імперыю — Ираншахр («Царства арыяў») — са сталіцай у Фірузабадзе, стаўшы заснавальнікам новай дынастыі — Сасанідаў. Узмацніўся ўплыў арыстакратыі і зараастрыйскага духавенства, пачаліся ганенні на іншаверцаў. Праведзена адміністрацыйная рэформа. Сасаніды працягнулі барацьбу з рымлянамі і з качэўнікамі Цэнтральнай Азіі.

Пры цары Хасрове I (531—579) пачалася актыўная экспансія: у 540 годзе была захоплена Антыёхія, у 562 — Егіпет. Візантыйская імперыя трапіла ў падатковую залежнасць ад персаў. Былі занятыя прыбярэжныя вобласці Аравійскага паўвострава, у тым ліку Емен. У гэты ж час Хасроў разграміў эфталіцскую дзяржаву на тэрыторыі сучаснага Таджыкістана. Ваенныя поспехі Хасрова прывялі да росквіту гандлю і культуры ў Іране.

Унук Хасрова I, Хасроў II (590—628) аднавіў вайну з Візантыяй, але атрмліваў паразу за паразай. Ваенныя выдаткі пакрываліся за кошт празмерных падаткаў з гандляроў і пабораў з беднякоў. У выніку па ўсёй краіне пачалі ўспыхваць паўстанні, Хасроў быў схоплены і пакараны смерцю. Яго ўнук, Ездыгерд III (632—651) стаў апошнім Сасанідскім царом. Нягледзячы на спыненне вайны з Візантыяй, распад імперыі працягваўся. На поўдні персы сутыкнуліся з новым праціўнікам — арабамі.

Арабскае заваяванне

Арабскія набегі на Сасанідскі Іран пачаліся ў 632 годзе. Найбольш поўнае паражэнне персідская армія пацярпела ў бітве пры Кадысіі ў 637 годзе. Арабскае заваяванне Персіі працягвалася да 652 года, і яна была ўключана ў Халіфат Амейядаў. Арабы распаўсюдзілі ў Іране іслам, які моцна змяніў персідскую культуру. Пасля ісламізацыі Ірана бурна развіваліся ў халіфаце літаратура, філасофія, мастацтва, медыцына. Персідская культура стала асновай для пачатку залатога стагоддзя ісламу.

У 750 годзе фарсі генерал Абу Муслім узначаліў паход Абасідаў супраць Амеядаў на Дамаск, а затым на сталіцу Халіфата — Багдад. У падзяку новы халіф дараваў персідскім губернатарам пэўную аўтаномію, а таксама ўзяў некалькіх персаў ў якасці візіраў. Тым не менш, у 822 годзе Тахір бен-Гусейн бен-Мусаб, губернатар Харасана, абвясціў незалежнасць правінцыі і аб’явіў сябе родапачынальнікам новай персідскай дынастыі — Тахірыдаў. Ужо да пачатку праўлення Саманідаў Іран практычна аднавіў сваю незалежнасць ад арабаў.

Цюркскія і мангольскія заваяванні

Нягледзячы на прыняцце персідскім грамадствам ісламу, арабізацыя ў Іране не мела поспеху. Насаджэнне арабскай культуры сустрэла супраціўленне персаў і стала штуршком да барацьбы за незалежнасць ад арабаў. Важную ролю ў аднаўленні нацыянальнай самасвядомасці персаў адыграла адраджэнне персідскай мовы і літаратуры, пік якога прыйшоўся на IX—X стагоддзя. У сувязі з гэтым атрымала вядомасць эпапея Фірдащсі «Шах-намэ», цалкам напісаная на фарсі.

У 962 годзе цюркскі палкаводзец Алп-Тэгин выступіў супраць Саманідаў і заснаваў цюркскую дзяржава Газневідаў са сталіцай у Газні (Афганістан). Пры Газневідах культурны росквіт Персіі прадоўжыўся. Іх паслядоўнікі сельджукаў перанеслі сталіцу ў Ісфахан.

У 1220 годзе паўночны ўсход Ірана, які знаходзіўся ў складзе Харэзмскага царства, быў атакаваны войскамі Чынгіс-хана. Руйнаванню падвергся ўвесь Харасан, а таксама тэрыторыі ўсходніх правінцый сучаснага Ірана. Каля паловы насельніцтва было забіта манголамі. У выніку голаду і войнаў да 1260 года насельніцтва Ірана скарацілася з 2,5 млн да 250 тысяч чалавек. Завяршыў заваяванне Ірана ўнук Чынгіс-хана Хулагу. У заснаваным ім дзяржаве яго нашчадкі-ільханы кіравалі да сярэдзіны XIV стагоддзя.

Цімур заснаваў сталіцу сваёй імперыі ў Самаркандзе. Ён вывез з Ірана тысячы майстэрскіх майстроў, якія пабудавалі шэдэўры сусветнай архітэктуры ў Самаркандзе. Так, напрыклад, тэбрызскімі майстрамі быў пабудаваны маўзалей Гур Эмір у Самаркандзе. Пры кіраванні малодшага сына Цімура Шахруха адбываецца росквіт навукі і культуры ў Іране. Ён прадоўжыўся ў эпоху кіравання цімурыда Султан Хусэйна Байкары.

Цэнтралізацыя Іранскай дзяржавы аднавілася з прыходам да ўлады кызылбашскай дынастыі Сефевідаў, якія паклалі канец кіраванню нашчадкаў мангольскіх заваёўнікаў.

Дынастыі (1501—1979)

Іслам шыіцкага толку быў прыняты ў Іране ў якасці дзяржаўнай рэлігіі пры шаху Ісмаіле I з дынастыі Сефевідаў. Пасля перамогі над Алванд-ханам, кіраўніком цюркскай дзяржавы Ак-Коюнлу, пад Шаруром (у Нахічэвані), Ісмаіл пераможна ўступіў у Тэбрыз, дзе ў ліпені 1501 год абвясціў сябе шахам Азербайджана. Ісмаіл неўзабаве ж падпарадкаваў сабе ўвесь Іран — і ў маі 1502 года каранаваў сябе шахам Ірана. Сталіцай Сефевідскай дзяржавы стаў горад Тэбрыз; пасля сталіца была перанесена ў Казвін, а адтуль — у Исфахан. Найвышэйшага росквіту імперыя Сефевідаў дасягнула пры Абасе I, разграміўшы Асманскую імперыю і далучыўшы да сябе тэрыторыі сучаснага Ірака, Афганістана, часткі Пакістана, тэрыторыі Азербайджана, часткі Арменіі і Грузіі, а таксама правінцый Гілян і Мазендзеран на беразе Каспійскага мора. Такім чынам, валоданні Ірана распасціраліся ўжо ад Тыгра да Інда.

Заваяваныя тэрыторыі прынеслі Ірану багацце і росквіт. Пачаўся росквіт культуры. Іран стаў цэнтралізаванай дзяржавай, была праведзена мадэрнізацыя ўзброеных сіл. Аднак пасля смерці Абаса Вялікага імперыя прыйшла ў заняпад. Няўмелае кіраўніцтва прывяло да страты Кандагара і Багдада. У 1722 года афганцы-гільзаі здзейснілі набег на Іран, з ходу узяўшы Ісфахан, і ўзвялі на пасад Махмуд-хана. Тады Надзір-шах, палкаводзец апошняга кіраўніка з Сефевідаў, Тахмаспа II, забіў яго разам з сынам і ўсталяваў у Іране ўладу Афшарыдаў.

Перш за ўсё Надзір-шах змяніў дзяржаўную рэлігію на сунізм, а затым разграміў Афганістан і вярнуў Персіі Кандагар. Адыходзяць афганскія войскі беглі ў Індыю. Надзір-шах заклікаў індыйскага Маголаў, Махамед-шаха, не прымаць іх, але той не пагадзіўся, тады шах уварваўся ў Індыю. У 1739 годзе войскі Надзір-шаха ўвайшлі ў Дэлі, аднак неўзабаве там успыхнула паўстанне. Персы наладзілі ў горадзе сапраўдную разню, а потым вярнуліся ў Іран, цалкам разрабаваўшы краіну. У 1740 годзе Надзір-шах здзейсніў паход у Туркестан, у выніку якога межы Ірана прасунуліся да Амудар’і. На Каўказе персы дайшлі да Дагестана. У 1747 годзе Надзір-шах быў забіты.

У 1750 годзе ўлада перайшла да дынастыі Зенд на чале з Карым-ханам. Карым-хан стаў першым за 700 гадоў персам, якія сталі на чале дзяржавы. Ён перанёс сталіцу ў Шыраз. Перыяд яго праўлення характарызуецца практычна адсутнасцю войнаў і культурным росквітам. Улада Зенда працягвалася толькі тры пакаленні, і ў 1781 годзе перайшла да дынастыі Каджараў. Заснавальнік дынастыі, скапец Ага-Махамед-хан, учыніў расправу над Зендам і нашчадкамі Афшарыдаў. Умацаваўшы ўладу Каджараў ў Іране, Махамед-хан здзяйсняе паход на Грузію, разграміўшы Тбілісі і знішчыўшы больш за 20 тысяч жыхароў горада. Другі паход на Грузію у 1797 годзе не адбыўся, бо шах быў забіты ўласнымі слугамі (грузінам і курдам) у Карабаху. Незадоўга да сваёй смерці Махамед-хан перанёс сталіцу Ірана ў Тэгеран.

У выніку серыі няўдалых войнаў з Расійскай імперыяй Персія пры Каджарах пазбавілася тэрыторыі, якую займаюць цяпер Азербайджан і Арменія. Квітнела карупцыя, губляўся кантроль над ўскраінамі краіны. Пасля працяглых акцый пратэсту ў 1906 годзе ў краіне адбылася Канстытуцыйная рэвалюцыя, у выніку чаго Іран стаў канстытуцыйнай манархіяй. Улетку 1918 года брытанскія войскі акупуюць ўвесь Іран. 9 жніўня 1919 года было падпісана англа-іранскае пагадненне, якое ўсталёўвае поўны брытанскі кантроль над эканомікай і арміяй краіны. У 1920 годзе ў Гіляне абвешчаная Гілянская Савецкая Рэспубліка, якая праіснавала да верасня 1921 года. 21 лютага 1921 года Рэза-хан Пехлеві звергнуў Ахмед-шаха і ў 1925-м быў абвешчаны новым шахам. 26 лютага 1921 года РСФСР падпісала з Іранам новы дагавор, прызнаўшы поўную незалежнасць Ірана.

Пехлеві увёў у абарачэнне тэрмін «Шахіншах» («цар цароў»). Пачынаючы з персідскага новага года, г.зн. з 22 сакавіка 1935 года назва дзяржавы было афіцыйна зменена з Персіі на Іран. Пачалася маштабная індустрыялізацыя Ірана, была цалкам мадэрнізаваная інфраструктура. У ходзе Другой сусветнай вайны Шахіншах адмовіў Вялікабрытаніі і Савецкаму Саюзу ў іх просьбе размясціць свае войскі ў Іране. Тады саюзнікі ўварваліся ў Іран, зрынулі шаха і ўсталявалі кантроль над чыгункамі і нафтавымі радовішчамі. У 1942 годзе суверэнітэт Ірана быў адноўлены, улада перайшла да сына шаха — Махамеду. Тым не менш, Савецкі Саюз, баючыся магчымай агрэсіі з боку Турцыі, трымаў свае войскі ў паўночным Іране да мая 1946 года.

Пасля вайны Махамед Рэза праводзіў палітыку актыўнай вестэрнізацыі і дэісламізацыі, што не заўсёды знаходзіла разуменне ў народзе. Адбываліся шматлікія мітынгі і забастоўкі. У 1951 годзе старшынёй Урада Ірана становіцца Махамед Масадык, які актыўна займаецца рэфарматарствам, дамагаючыся перагляду дамоўленасцей па размеркаванні прыбыткаў кампаніі British Petroleum. Адбываецца нацыяналізацыя нафтавай прамысловасці Ірана. Аднак у ЗША неадкладна і пры актыўным удзеле брытанскіх спецслужбаў распрацоўваецца план перавароту, здзейсненага ў жніўні 1953 года унукам прэзідэнта Тэадора Рузвельта — Кэрмітам Рузвельтам. Масадык быў зняты са сваёй пасады і заключаны ў турму. Праз тры гады ён быў вызвалены і пасаджаны пад хатні арышт, дзе і знаходзіўся да сваёй смерці ў 1967 годзе.

У 1957 годзе заснаваная таемная паліцыя САВАК.

У 1963 годзе з краіны быў высланы аятала Хамейні ў выніку серыі радыкальных рэформаў («Белая рэвалюцыя»). Пераўтварэнні і дэісламізацыя прывялі да актыўнай антыўрадавай прапаганды. У 1965 годзе ўдзельнікамі групы «Федаяне Іслам» быў смяротна паранены прэм’ер-міністр Хасан Алі Мансур. У 1973 годзе ў ходзе палітыкі ўмацавання ўлады шаха былі забароненыя ўсе палітычныя партыі і аб’яднанні. Да канца 1970-х Іран ахапілі масавыя пратэсты, якія выліліся ў звяржэнне рэжыму Пехлеві і канчатковым скасаванні манархіі. У 1979 годзе ў краіне адбылася ісламская рэвалюцыя і была заснавана ісламская рэспубліка.

Ісламская рэспубліка

Ісламская рэвалюцыя ў Іране стала пераходам ад шахскага манархічнага рэжыму Пехлеві да ісламскай рэспубліцы на чале з аяталой Хамейні — правадыром рэвалюцыі і заснавальнікам новага парадку. Пачаткам рэвалюцыі прынята лічыць масавыя антышахскія пратэсты ў студзені 1978 года, падаўленыя ўрадавымі войскамі. У студзені 1979 года, пасля таго як краіну паралізавалі пастаянныя забастоўкі і мітынгі, Пехлеві з сям’ёй пакінуў Іран, і 1 лютага ў Тэгеран прыбыў Хамейні, які знаходзіўся ў выгнанні ў Францыі. Аятала быў сустрэты мільёнамі радасных іранцаў. 1 красавіка 1979 года пасля правядзення ўсенароднага рэферэндуму Іран быў афіцыйна абвешчаны ісламскай рэспублікай. 3 снежня таго ж года была прынята новая канстытуцыя.

Унутрыпалітычныя наступствы рэвалюцыі праявіліся ва ўсталяванні ў краіне тэакратычнага рэжыму мусульманскага духавенства, павышэнні ролі ісламу абсалютна ва ўсіх сферах жыцця. Адбыліся кардынальныя змены і ў знешняй палітыцы. Адносіны Ірана з ЗША сталі вельмі нацягнутымі. Дыпламатычныя адносіны былі разарваныя 4 лістапада 1979 года, калі ў Тэгеране было захоплена амбасада ЗША, а дыпламаты правялі ў закладніках 444 дні. Захопнікі (студэнты, сярод якіх, паводле некаторых дадзеных, магчыма, быў будучы прэзідэнт Ірана, тады — афіцэр спецпадраздзялення КВІР і актывіст моладзевай арганізацыі «Установа згуртавання адзінства» — Махмуд Ахмадзінежад) сцвярджалі, што пераследавалі агентаў ЦРУ, якія планавалі звяржэнне рэвалюцыйнага ўрада. Яны таксама патрабавалі выдачы ўцекача шаха. Толькі ў 1981 годзе пры пасярэдніцтве Алжыра крызіс быў вырашаны і закладнікі адпушчаныя на радзіму.

Тым часам прэзідэнт суседняй Ірака Садам Хусэйн вырашыў скарыстацца ўнутранай нестабільнасцю ў Іране і яго нацягнутымі адносінамі з краінамі Захаду. Ірану былі (не ў першы раз) прад’яўленыя тэрытарыяльныя прэтэнзіі ў дачыненні да раёнаў ўздоўж берага Персідскага заліва на ўсход ад ракі Шат-эль-Араб. У прыватнасці, Хусейн запатрабаваў перадачы Іраку заходняга Хузестана, дзе большасць насельніцтва складалі арабы і меліся велізарныя запасы нафты. Гэтыя патрабаванні былі пакінутыя Іранам без увагі, і Хусейн пачаў падрыхтоўку да буйнамаштабнай вайне. 22 верасня 1980 года армія Ірака фарсіравала Шат-эль-Араб і ўварвалася ў Хузестан, што стала для іранскага кіраўніцтва поўнай нечаканасцю.

Хоць у першыя месяцы вайны Садама Хусэйна ўдалося дабіцца немалых поспехаў, наступ іракскай арміі было неўзабаве спынена, іранскія войскі перайшлі ў контрнаступленне і да сярэдзіны 1982 года выбілі іракцаў з краіны. Хамейні вырашыў не спыняць вайну, плануючы «экспартаваць» рэвалюцыю і ў Ірак. Гэты план абапіраўся ў першую чаргу на шыіцкую большасць ўсходняга Ірака. Цяпер ужо іранская армія ўварвалася ў Ірак з намерам скінуць Садама Хусэйна. Аднак у наступныя гады ваенныя поспехі Ірана былі нязначнымі, а ў 1988 годзе іракская армія перайшла ў контрнаступленне і вызваліла ўсе акупаваныя Іранам тэрыторыі. Пасля гэтага было падпісана мірнае пагадненне. Ірана-іракская мяжа засталася нязменнай.

На працягу вайны Ірак карыстаўся палітычнай, фінансавай і ваеннай падтрымкай большасці арабскіх краін, Савецкага Саюза, Кітая, а таксама ЗША і іх саюзнікаў. Іран так ці інакш падтрымлівалі Кітай, ЗША, Ізраіль і некаторыя іншыя краіны. У ходзе баявых дзеянняў іракская армія неаднаразова ўжывала хімічную зброю, у тым ліку супраць мірных іранцаў. Больш за 100 000 чалавек у Іране загінулі ад дзеяння атрутных рэчываў. Агульныя страты Ірана ў васьмігадовай вайне перавышаюць 500 000 чалавек.

У 1997 годзе прэзідэнтам Ірана быў абраны Махамед Хатамі, які абвясціў пачатак правядзення палітыкі памяркоўнага дачынення да культуры і ўстанаўлення больш цесных сувязяў з краінамі Захаду. У канцы 90-х еўрапейскія дзяржавы пачалі аднаўляць перарваныя рэвалюцыяй эканамічныя сувязі з Іранам. Тым не менш ЗША засталіся нязменныя ў сваёй пазіцыі. Амерыканскае кіраўніцтва прад’явіла Ірану абвінавачванні ў спансаванні тэрарызму і распрацоўках зброі масавага знішчэння. Пазней прэзідэнт ЗША Джордж Буш замацаваў за Іранам ярлык краіны «Восі зла».

Геаграфія

Займаючы тэрыторыю, роўную 1 648 195 кв. км, Іран мае супольную мяжу на захадзе з Іракам (1 609 км), на паўночным захадзе з Турцыяй (486 км), на поўначы з Арменіяй, Азербайджанам і Туркменістанам, а таксама абмываецца Каспійскім морам (2 670 км). На ўсходзе Іран мяжуе з Афганістанам (945 км), а на паўднёвым усходзе з Пакістанам (978 км). З поўдня Іран абмываюць воды Персідскага заліва (1 259 км) і Аманскага заліва (784 км).

Астравы

Ірану ў Персідскім заліве належыць мноства востраваў, найбольш важнымі з якіх з’яўляюцца: Міну, Харк (нафтавы тэрмінал даўжынёй 6 км і шырынёй 3 км, на якім размешчаны адзін з найвялікшых у свеце глыбакаводных нафтавых партоў, злучаны з мацерыком 40-кіламетровым трубаправодам), Шэйх Саад, Шэйх Шуайб, Хэндурабі, Кешм (найвялікшы іранскі востраў у Армузскім праліве, плошча якога складае 1 491 км²), Фарур, Сіры, Абу-Муса, Вялікі і Малы Тунбы, Кіш, Хэнгам, Ларак, Фарсі, Армуз і Лаван.

Порты

Найбольш значнымі іранскімі партамі ў Персідскім заліве з’яўляюцца Абадан, Харамшахр, Імам Хамейні (колішні Шагпур), Магшахр, Дэйлам, Генавэ, Рыг, Бушэр, Ленге, і Абас.

Рэкі

З усіх рэк, што цякуць па іранскай зямлі, толькі адна прыдатная для суднаходства — Карун (даўжыня — 920 км). Іншыя буйныя рэкі: Атрак (535 км) у правінцыі Голестан і ўздоўж іранска-туркменскай мяжы, Бампур (275 км), Далькі (285 км), Дэз (515 км), Халільруд (387 км), Хэндзіджан (488 км), Джарахі (альбо Марун, 438 км), Керхе (755 км), Мегран (382 км), Монд (685 км) і Сарбаз (313 км) у паўднёвым Іране, Карачай (540 км), Сефідруд (795 км) у паўночна-заходнім Іране, Зарынеруд (302 км) дый Карасу (255 км) у заходнім Іране і Заяндэруд (405 км) у цэнтральным Іране. Падчас летняга сезону ў большасці рэк вады мала. Аднак вада цячэ пад зямлёй, а доступ да яе забяспечваецца праз падземныя водныя каналы (так званыя канаты), крыніцы і калодзежы.

Горы

Дзякуючы высокаму хрыбту гораў Альборз на поўначы, горнаму ланцугу Загрос на захадзе і паўднёвым захадзе, а таксама ўсходнім горам Ірану, што акаймоўваюць Іранскае плато, краіна вылучаецца скалістым горным рэльефам. У лік найвышэйшых гораў Ірану ўваходзяць: Алагакбар (ля Кучану, 2 804 м), Аламкух (ля Калярдашту, 4 850 м), Альванд (ля Хамадану, 3 580 м), Ардагал (на захад ад Кашану, 3 463 м), Багбаля (ля Керману, 3 775 м), Бахр Асэмон (ля Джырофту, 3 886 м), Дэмавенд (на ўсход ад Тэгерану, 5 671 м), Хэзар Масджэд (Машгад, 3 040 м), Джэбаль Барэз (ля Джырофту, 3 741 м), Джупар (ля Керману, 4 135 м), Аштаранкух (ля Азны, 4 050 м), Палян Гярдон (ля Гачсару, 4 375 м), Тафтан (ля Хашу, 3 941 м), Сабалян (ля Ардабілю, 4 811 м), Саганд (ля Табрызу, 3 707 м), Шыркух (ля Язду, 4 055 м), Тахт Сулейман (ля Калярдашту, 4 643 м), Тачаль (ля Тэгерану, 3 933 м), Зардкух Бахціяры (ля Шахрэкурду, 4 221 м).

Насельніцтва

Паводле апошніх іранскіх ацэнак, у ІРІ пражывае 69 млн чалавек, у тым ліку 70 % — у гарадах. Больш паловы насельніцтва Ірана складаюць персы, за імі прытрымліваюцца азербайджанцы (27 %), курды (5 %), луры, арабы, туркмены, белуджы, армяне, прадстаўнікі іншых нацыянальнасцей.

Абсалютная большасць насельніцтва — мусульмане (99 %). Афіцыйная рэлігія — іслам шыіцкага толку (каля 89 % мусульман Ірана — шыіты, астатнія — суніты). Каля 80 тыс. чал. іранцаў (этнічныя армяне) вызнаюць хрысціянства нестарыянскага толку, прыкладна 25-35 тыс. — зараастрызм, 20 тыс. — іудаізм.

У раёнах кампактнага пражывання азербайджанцаў распаўсюджана азербайджанская мова (афіцыйнага статусу не мае).

Дзяржаўны лад

Дзяржаўная ўлада ў Іране здзяйсняецца незалежнымі адзін ад другога заканадаўчай, выканаўчай і судовай галінамі ўлады, змешчанымі пад кантролем Вярхоўнага кіраўніка краіны.

Пост Вярхоўнага кіраўніка (вышэйшы пост) можа займаць факіх (багаслоў), якога пасля смерці імама Хамейні вызначае і прызначае выбарны орган — Сход экспертаў. У абавязкі Вярхоўнага кіраўніка ўваходзяць: азначэнне генеральнай лініі ў палітыцы ІРІ і кантроль за правільнасцю ажыццяўлення гэтай лініі, камандаванне ўзброенымі сіламі, аб’яўленне вайны і міру, прызначэнне і адхіленне ад пасады вышэйшых службовых асоб, падпісанне ўказу аб прызначэнні прэзідэнта пасля яго абрання, аб’яўленне амністыі або змякчэнне прысудаў.

Пасля смерці Хамейні (1989) новым Вярхоўным кіраўніком ІРІ быў абраны аятала Сейед Алі Хаменеі, які займаў да гэтага пасаду прэзідэнта краіны.

Пасля Вярхоўнага кіраўніка вышэйшай афіцыйнай асобай у краіне з’яўляецца прэзідэнт. На яго ўскладаецца адказнасць за выкананне канстытуцыі, кіраўніцтва выканаўчай уладай (за выключэннем тых пытанняў, якія непасрэдна датычаць прэрагатыў Вярхоўнага кіраўніка). Прэзідэнт узначальвае кабінет міністраў, прызначае саміх міністраў і прадстаўляе іх на сцвярджэнне Зходу ісламскага савета (парламента), падпісвае дагаворы і дамовы з іншымі дзяржавамі. Прэзідэнт абіраецца на чатыры гады шляхам прамога галасавання і можа быць перавыбраны не больш чым яшчэ на адзін тэрмін.

24 чэрвеня 2005 у другім туры дзевятых выбараў прэзідэнта ІРІ перамог мэр Тэгерана М. Ахмадзінежад. Ён змяніў на гэтым пасту С. М. Хатамі.

Вышэйшым заканадаўчым органам ІРІ з’яўляецца аднапалатны парламент — Сход ісламскага савета (меджліс). У цяперашні час у склад меджліса ўваходзіць 290 дэпутатаў, абіраных на чатыры гады шляхам прамога і таемнага галасавання. Сход сцвярджае склад урада, прымае законы, ратыфікуе дагаворы і дамовы з замежнымі дзяржавамі, сцвярджае праект бюджэту, атрыманне і даванне ўрадам пазык і бязвыплатнай дапамогі, санкцыянуе найманне замежных адмыслоўцаў. Старшынёй меджліса сёмага склікання з’яўляецца Галям Алі Хадад-Адэль. 14 сакавіка 2008 адбыліся парламенцкія выбары (25 красавіка — другі тур) у меджліс восьмага склікання.

Кантроль за адпаведнасцю рашэнняў меджліса догмам ісламу і канстытуцыі ІРІ здзяйсняецца Наглядальным саветам, старшынёй якога з’яўляецца аятала Ахмад Джанаці. Савет разглядае ўсе рашэнні меджліса, здзяйсняе кантроль за выбарамі Сходу экспертаў, прэзідэнцкімі выбарамі, выбарамі ў меджліс, а таксама за правядзеннем усеагульных рэферэндумаў.

Для вырашэння разнагалоссяў, якія ўзнікаюць паміж меджлісам і Наглядальным саветам з нагоды прыняцця заканадаўчых актаў, у 1988 сфарміраваны канстытуцыйны орган — Савет па ацэнцы мэтазгоднасці прымаемых рашэнняў (СМПР). Яго старшынёй з’яўляецца былы прэзідэнт ІРІ аятала А. Хашэмі-Рафсанджані. У 2005 рашэннем Вярхоўнага кіраўніка ІРІ СМПР перададзеныя новыя паўнамоцтвы па наглядзе за дзейнасцю выканаўчай, заканадаўчай і судовай улад, а таксама ўзброенымі сіламі і Арганізацыі тэлерадыёвяшчання ў ІРІ.

У мэтах стварэння гарантый прытрымлівання нацыянальных інтарэсаў, тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэнітэту краіны пад старшынствам прэзідэнта дзейнічае Вышэйшы савет нацыянальнай бяспекі. Сакратаром ВСНБ з кастрычніка 2007 года з’яўляецца Саід Джалілі.

Судовая ўлада ў Іране функцыянуе на аснове ісламскіх норм і звычаяў. Пасаду кіраўніка судовай улады займае аятала Сейед Махамад Хашэмі-Шахрудзі. Кіраўнік судовай улады прызначаецца Вярхоўным кіраўніком краіны тэрмінам на пяць гадоў. Кантроль за правільным выкананнем законаў, забеспячэннем іх адзінага тлумачэння здзяйсняецца Вярхоўным судом. Старшыня Вярхоўнага суда і генеральны пракурор прызначаюцца кіраўніком судовай улады тэрмінам на пяць гадоў.

Адміністрацыйны падзел краіны

Адміністрацыйна Іран дзеліцца на 30 правінцый (астанаў), якія ўзначальваюць генерал-губернатары:

• Ардэбіль (цэнтр — Ардэбіль)
• Заходні Азербайджан,
• Усходні Азербайджан,
• Бушэр,
• Чармахаль і Бахціярыя,
• Ісфаган,
• Фарс,
• Гілян,
• Голестан,
• Хамадан,
• Хармазган (цэнтр Бендэр-Абас)
• Ілам,
• Керман,
• Керманшах,
• Паўночны Харасан,
• Харасан Рэзаві,
• Паўднёвы Харасан (цэнтр — Бірджэнд)
• Хузестан (цэнтр — Ахваз)
• Кухгілюе і Буер Ахмад,
• Курдыстан,
• Лурэстан,
• Маркязі,
• Мазандаран,
• Казвін,
• Кум,
• Семнан,
• Сістан і Белуджыстан,
• Тэгеран,
• Язд,
• Занджан.

Эканоміка

Іран размешчаны на скрыжаванні стратэгічна важных гандлёвых маршрутаў паміж Еўропай і Азіяй, займае чацвёртае месца ў свеце па выведаных запасах нафты і другое — па запасах прыроднага газу, з’яўляецца другім па значэнні экспарцёрам нафты ў ОПЕК. Прыбыткі Ірана ад продажу нафты дасягаюць 80 % ад усіх экспартных прыбыткаў краіны, забяспечваюць палову дзяржаўнага бюджэту і, па розных адзнаках, да 20 % ВУП. Іран таксама багаты такімі карыснымі выкапнямі як вугаль, хром, медзь, жалезная руда, свінец, марганец, цынк і сера.

Паводле афіцыйных дадзеных, прырост ВУП у 1386 с.х. (з сакавіка 2007 па сакавік 2008) склаў 5,3 %. Улічваючы высокую ступень залежнасці іранскай эканомікі ад экспарту нафты, урад ІРІ ў рамках 4-га пяцігадовага плану сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны (2005/06-2009/10) прымае меры па развіцці ненафтавага сектару народнай гаспадаркі. Сярэднядушавы нацыянальны прыбытак ацэньваецца ў 1800 дол. ЗША. Сярэдні ўзровень інфляцыі ў краіне (па афіцыйных дадзеных) склаў 18,4 % (па неафіцыйных — звыш 30 %).

Іран уваходзіць у лік прамыслова-аграрных краін, якія развіваюцца пры гэтым яго сацыяльна-эканамічнае і валютна-фінансавае становішча па-ранейшаму застаецца досыць няўстойлівым і находзіцца ў моцнай залежнасці ад экспартнай выручкі нафтавай і газавай прамысловасці. Нафтагазавы сектар Ірана патрабуе тэхнічнага пераабсталявання, укаранення новых тэхналогій і значных замежных інвестыцыях.

Беспрацоўе, якая ахоплівае 11 % адсоткаў працаздольнага насельніцтва краіны (сярод моладзі, па неафіцыйных дадзеных — да 25-30 %), з’яўляецца найбольш вострай сацыяльнай праблемай сучаснага Ірана. Па падліках урада, для эфектыўнага рашэння гэтага пытання штогадовы прырост ВУП павінен складаць не менш 8 %, што дазволіць ствараць парадку 900 тыс. новых працоўных месцаў.

Дачыненні з Беларуссю

Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі 18 сакавіка 1993 года. У снежні 1997 года ў Іране адчынілася пасольства Беларусі, у лютым 2001 года ў Мінску — пасольства Ірана. 10 чэрвеня 2008 года беларускім паслом у Іране прызначылі Віктара Рыбака.

2 банкі ў Беларусі маюць іранскі капітал: Онербанк і Банк гандлёвы капітал.

Гл. таксама

• Амар Хаям
• Аварайрская бітва
• Алжырскія пагадненні
• Сабалан
• Тафтан

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7).