Гэлы

Гэ́лы (ірл. і мэнск. Gaeil, гэльск. Gàidheal) — тэрмін, якім пазначаецца этнапляменная супольнасьць і ўзьніклы пазьней шэраг асобных кельцкіх этнасаў, якія размаўляюць на мовах гайдэльскае падгрупы астраўной групы кельцкае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, або носьбіты гэтых моваў. Гістарычна — адзіная этнапляменная група, якая існавала ў раньнесярэднявечнай Ірляндыі, пасьля чаго неўзабаве гэльскія плямёны пашырылі тэрыторыю свайго пражываньня за кошт засяленьня суседняга з Ірляндыяй паўднёвага захаду сучаснае Шатляндыі (гл. Дал Рыяда). За эпохай Сярэднявечча гэльскае насельніцтва й культура атрымалі перавагу на тэрыторыях Ірляндыі, Шатляндыі, а таксама востраву Мэн, пасьля чаго пачаўся працэс распаду гэльскае супольнасьці на тры асобныя роднасныя этнасы — ірляндцаў, шатляндцаў і мэнцаў.

На цяперашні час тэрмін гэлы (анг. Gael, Gaels) часта выкарыстоўваецца ў дачыненьні толькі носьбітаў гэльскае шатляндзкае мовы. У 1882 годзе брытанскім кельтолягам валійскага паходжаньня Дж. Расам у якасьці сукупнага пазначэньня ўсіх носьбітаў гайдэльскіх моваў быў прапанаваны тэрмін гойдэлы (анг. Goidels), які зь цягам часу замацаваўся ў гістарыяграфіі і, у прыватнасьці, у кельталёгіі.

Тэрміналёгія

Паходжаньне

Карані тэрміну гэ́лы палягаюць у старажытнаірляндзкім Goídel, якім пазначаліся гэльскія плямёны Ірляндыі або прыналежнасьць да іх. Пазьней, у сучасных ірляндзкай і гэльскай шатляндзкай мовах гэты тэрмін трансфармаваўся ў Gael ды Gàidheal адпаведна, дзе пазначае прыналежнасьць да ірляндзкай або шатляндзкай культуры, але, у адрозьненьне ад Goídel, не зьяўляюцца сучаснымі саманазвамі гэтых этнасаў. Пазьней адаптацыі гэтых тэрмінаў былі засвоеныя ў гістарычнай літаратуры розных моваў сьвету дзеля пазначэньня тых кельцкіх плямёнаў, што леглі ў аснову ірляндзкага, шатляндзкага й мэнскага этнасаў (гл. вышэй).

Як мяркуецца, узьнікненьне старажытнаірляндзкага Goídel прыпадае на VII стагодзьдзе н.э., зьяўляючыся валійскім запазычваньнем (параўн. ст.-валійск. Guoidel «ірляндзец», упершыню зафіксаванае як асабістае імя ў адной з гістарычных хронік Ўэйлзу, г.зв. Ландафскай кнізе). Мажліва, што паходжаньне гэтага экзаэтноніму ўзыходзіць да пра.-і.э. *weidh-(e)l-o- «лясныя людзі», што, магчыма, зьяўляецца кагнатам старажытнаірляндзкаму Féni < пра.-і.э. *weidh-n-jo- «лясныя людзі, ваяры».

Іншыя гіпотэзы прапаноўваюць тлумачэньне назову на аснове валійскага gwyddel «налётчыкі, рабаўнікі», што тлумачыцца родам дзейнасьці, які ў пэўнай ступені быў вядомы ў асяродзьдзі сярэднявечных гэльскіх плямёнаў.

Грэцкія й рымскія крыніцы ў часы, калі гэлы займалі выключна востраў Ірляндыя, згадвалі гэлаў пад тэрмінамі Ιουερνοι і Iverni адпаведна, якія разам паходзяць, хутчэй за ўсё, ад архаічнаірляндзкага *Iwerni «народ Івэрыю». Гэтым назвам рушылі ўсьлед аднакаранёвыя Ίερνοι, Hierni, Hiberni. Ад апошняга, у прыватнасьці, паходзіць беларускі тэрмін ірляндцы й ягоныя аднакаранёвыя варыяцыі, ужываныя ў большасьці сучасных моваў сьвету ў дачыненьні да сучаснага этнасу Ірляндыі.

Іншым лацінскім тэрмінам для азначэньня гэльскіх плямёнаў тагачаснай Ірляндыі было слова Scoti або Scotti, які пачынае выкарыстоўвацца з IV ст. н.э. Верагодней за ўсё, гэты тэрмін не зьяўляўся саманазвай будзь-якога з пляменных аб’яднаньняў гэлаў, і выкарыстоўваўся гэламі толькі пры камунікацыі на лаціне. Адным з найбольш раньніх прыкладаў выкарыстаньня гэтага слова датычна гэлаў лічыцца рымская праца «Назвы ўсіх правінцыяў» (лац. Nomina Provinciarum Omnium) 312 г. н.э., дзе скоты згадваюцца як адно з плямёнаў, што праяўляе патэнцыяльную пагрозу для Рымскай імпэрыі. Назоў ня мае лацінскай або гайдэльскай этымалёгіі; лічылася, што тэрмін паходзіць з архаічнаірляндзкае мовы, дзе пазначаў нейкую сацыяльную групоўку, і толькі пазьней быў успрыняты замежнікамі як назва гэлаў. У ХІХ ст. Ынкасам МакКоніхам было высунутае меркаваньне, што назва зьвязаная з гэльскім Sgaothaich «натоўп, грамада»; брытанскім гісторыкам Чарлзам Омэнам меркавалася, што карані экзаэтноніму скоты ў лексэме Scuit зь літаральным значэньнем «пабіты, пасечаны чалавек», што сьпярша пазначала толькі пэўныя рабаўніцкія групоўкі. Ф. Фрыманам была створаная гіпотэза, якая выводзіць этымалёгію назвы з праіндаэўрапейскага *skot, якое нібыта было ўспрынята меркаванай групай рабаўнікоў і якое мае кагнат у грэцкай мове — σκότος «цемра».

У дачыненьні гэтае лексэмы таксама існуюць іншыя гіпотэзы, якая тлумачыць значэньне гэтага слова як «налётчык, рабаўнік», што зьвязваецца з нападамі гэлаў на заходняе ўзьбярэжжа Брытаніі падчас і пасьля рымскага кіраваньня над гэтым востравам.

Позьняе Сярэднявечча

Па распадзе адзінае старажытнаірляндзкае мовы на мовы трох новых асобных этнасаў, ірляндзкую, шатляндзкую й мэнскую і, пазьней, пасьля асыміляцыі гэльскае шатляндзкае мовы ў шатляндзкім Лаўлэндзе (поўдзень і ўсход краіны) тэрмін Gàidheal працягваў выкарыстоўвацца гэльскамоўнымі шатляндцамі для пазначэньня прыналежнасьці да носьбітаў гэльскае шатляндзкае мовы, але асыміляцыя гэльскае шатляндзкае мовы ў Лаўлэндзе спрычынілася да негалоснага падзелу між гэльскамоўнай поўначчу і германскамоўным Лаўлэндам, у выніку чаго гэльскі шатляндзкі тэрмін Gàidheal набыў значэньне жыхара гарыстае поўначы Шатляндыі. У сваю чаргу, прыкладна з пачатку XV стагодзьдзя поўнач Шатляндыі ў гэльскай шатляндзкай мове атрымаў назву Gàidhealtachd (Кеэлтэхк, літаральна «гэльская [тэрыторыя]»). Разам з тым, тэрміны Scoti і Scotti звужаюцца й страчваюць значэньне жыхароў Ірляндыі.

Да канца XV стагодзьдзя адносна гэльскае шатляндзкае мовы як у лаціне, так ў шатляндзкай германскай мове (мова, што выцесьніла гэльскую шатляндзкую мову з Лаўлэнду) выкарыстоўваўся тэрмін шатляндзкая мова, але з гэтага часу апошні тэрмін перасунуўся на шатляндзкую германскую мову, у той час як гэльская шатляндзкая мова стала званай тэрмінам Erse (літаральна «ірляндзкая мова»). У найранейшых пісьмовых помніках шатляндзкае германскае мовы таксама вядомыя формы гэльскага Gàidheal, якія дастасоўваліся дзеля адрозьненьня кельцкамоўнага жыхарства Шатляндыі ад іх сваякоў у Ірляндыі: так, у 1596 годзе ў перакладзе з лацінскае мовы на шатляндзкую германскую працы «Гісторыя й хронікі Шатляндыі 1436—1565 гадоў» Джэймза Далрымпла паўстае слова Gaelic, якое мела значэньне толькі кельцкае мовы Шатляндыі.

Гісторыя

Мітычнае паходжаньне

Кніга Захопаў (ст.-ірл. Lebor Gabála Érenn), псэўдагістарычная хроніка, што апісвала паходжаньне гэлаў уключна да часоў стварэньня сьвету, утрымлівае гісторыю, паводле якой гэлы засялілі Брытанскія астравы праз Скіфію й Ібэрыю, правёўшы некалькі стагодзьдзяў падчас блуканьняў па зямлі. Па засяленьні Ірляндыі гэлы нібыта ўступілі ў бой з г.зв. плямёнамі багіні Дану (ст.-ірл. Tuatha Dé Danann), якія пражывалі на востраве раней. Далей хроніка апавядае, што пасьля мітычнае бітвы багіня зямлі Эру (ст.-ірл. Ériu) паабяцала атрыманьне гэламі кантролю над Ірляндыяй пры ўмове выплаты даніны гэламі Эру, на што гэлы далі сваю згоду, пасьля чаго бард гэлаў Амергінь прачытаў спэцыяльны загавор, а плямёны багіні Дану й гэлы дамовіліся аб падзеле Ірляндыі на зямную й падземную часткі, у выніку чаго плямёнам багіні Дану нібыта адышла падземная Ірляндыя.

Іншыя сярэднявечныя псэўдагістарычныя хронікі апісвалі паходжаньне гэлаў ад Эбер Дона, які быццам бы зьяўляўся богам падземнага царства.

Першым ірляндзкім летапісцам, які паставіў пад сумнеў падобныя вэрсіі паходжаньня гэлаў і сучасных ірляндцаў стаў гісторык Дуалдус Фірбісіюс, які жыў у XVII стагодзьдзі.

Узьнікненьне

Этнапляменныя групы Брытанскіх астравоў у першай палове І тыс. н.э.

     гэлы.

     пікты.

     брыты.

Дакладная эпоха прыходу кельцкіх плямёнаў у Ірляндыю, якія пазьней адасобіліся ў асобныя гэльскія плямёны, невядомая, найбольш позьнія датыроўкі адносяць гэтую падзею ад першых стагодзьдзяў н.э. Відавочна, што да перасяленьня кельтаў у Ірляндыю востраў засялялі іншыя пляменныя групы, якія хутчэй за ўсё не зьяўляліся кельтамі й не належалі да індаэўрапейцаў наогул. У прыватнасьці, гэта пацьвярджаецца пластам субстратнае лексыкі няяснай этымалёгіі ў сучаснай ірляндзкай мове й ейных папярэдніках.

Вядома, што ў часы позьняй Рымскай імпэрыі гэлы практыкавалі набегі на Рымскую імпэрыю, але дакладная частасьць гэтых набегаў, як і ступень дакладнасьці суаднясеньня скотаў з рэальна існымі гэламі невядомая.

Антычныя аўтары пакінулі сьведчаньні аб існаваньні ў тагачаснай Ірляндыі вялікае колькасьці асобных плямёнаў, на якія драбіліся гэлы, кожнае зь іх ажно да англа-нарманскае калянізацыі ў ХІ стагодзьдзі мела асобныя каралеўствы, колькасьць якіх агулам складала каля пяцідзесяці.

У IV стагодзьдзі н. э. сярод гэлаў распрацоўваецца ўласная нацыянальная сыстэма пісьма — агамічнае пісьмо, прыкладна з гэтага ж часу адбываецца хрысьціянізацыя востраву й паступовае пашырэньне лацінскага альфабэту. Дзякуючы сьведчаньням агамічным пісьмом з гэтага ж часу вядомая першая мова гэлаў — архаічнаірляндзкая, што адасобілася з пракельцкіх гаворак, з VII стагодзьдзя умоўна пачынаецца пэрыяд старажытнаірляндзкае мовы. Асаблівасьцямі агамічнага пісьма ў тагачаснай культуры гэлаў зьяўлялася частае выкарыстаньне манумэнтальных надпісаў агамічным пісьмом у якасьці своеасаблівага пазначэньня межаў таго ці іншага пляменнага ўдзелу, а таксама традыцыя злучнасьці агамічнага пісьма з назвамі дрэваў востраву. Гэтым жа пэрыядам датуюцца пастаянныя кантакты гэлаў з заходнім узьбярэжжам Вялікабрытаніі, у сувязі з чым агамічныя надпісы адшукваюцца таксама і ў гэтых рэгіёнах.

Засяленьне Шатляндыі й Мэну

V ст. н.э. датуецца заснаваньне на поўначы Ірляндыі каралеўства Дал Рыяда, якое ўключыла таксама й суседні паўднёвы захад Шатляндыі. Традыцыйным поглядам у гістарыяграфіі зьяўляецца меркаваньне, што заснаваньнем Дал Рыяды быў пакладзены працэс калянізацыі гэламі Шатляндыі й прынясеньня туды гэльскае культуры, што ў далейшай пэрспэктыве спрычынілася да ўзьнікненьня шатляндзкага й мэнскага этнасаў, але шэраг дасьледчыкаў, як, напрыклад, археоляг Эван Кэмпбэл, сьцьвярджае пра адсутнасьць археалягічных сьведчаньняў міграцыі або ўварваньня гэлаў у суседнія часткі Шатляндыі (адкуль яны распаўсюдзіліся па ўсёй Шатляндыі) і прапаноўвае гіпотэзу, якая пастулюе існаваньне сталых марскіх камунікацыяў між Шатляндыяй і Ірляндыяй, якія нібыта дазволілі распаўсюдзіць гэльскую культуру ў суседнюю Шатляндыю. У VI ст. н.э. гэлам рухаюць усьлед гэльскія манахі, дзякуючы якім засноўваецца шэраг манастыроў у Шатляндыі, гэльскім жа абатам Калумбам, пазьней прылічаным да ліку сьвятых, ажыцьцяўляецца хрышчэньне піктаў — дагэльскіх насельнікаў Шатляндыі. Гэльскі місіянэрскі ўплыў таксама прасочваўся ў іншых частках Вялікабрытаніі, імі пры Дал Рыядзе быў створаны г.зв. астраўны стыль, які ўтварыўся з VII стагодзьдзя н. э. і спалучаў у мастацтве як гэльскія, так і англа-саксонскія ды пікцкія элемэнты.

Гэльскія тэрыторыі мінулага ў параўнаньні з сучаснымі арэаламі ірляндзкай і гэльскай шатляндзкай моваў.

     максымальная тэрыторыя гістарычнага выкарыстаньня старажытнаірляндзкае мовы.

     іншыя тэрыторыі, дзе знаходзіліся агамічныя надпісы.

     сучасны арэал ірляндзкай і гэльскай шатляндзкай моваў.

Як мяркуецца, у сярэдзіне ІХ стагодзьдзя шатляндзкія ўладаньні Дал Рыяды былі аб’яднаныя каралём гэтае дзяржавы Кенэтам МакАльпінам разам зь пікцкімі ўладаньнямі ў адзіную дзяржаву — Каралеўства Альба, якое лічыцца своеасаблівым раньнім пэрыядам у гісторыі Каралеўства Шатляндыя. Пазьней гэламі быў заселены таксама востраў Мэн, гаворкі гэтых перасяленцаў прыкладна ў XVII ст. вылучыліся ў асобную мову — мэнскую.

Сучаснасьць

На цяперашні час прыметнік гэльскі й ягоныя іншыя варыяцыі выкарыстоўваюцца ў Шатляндыі, Ірляндыі й на Мэне ў шэрагу культурных, грамадзкіх або спартовых арганізацыяў, якія імкнуцца да пашырэньня ўплыву шатляндзкай, ірляндзкай і мэнскай культураў, значна прыціснутых у сувязі з уплывам ангельскае мовы, прычынаю чаго стала панаваньне над гэтымі тэрыторыямі дзяржаваў ангельскамоўнае эліты. Таксама корань гэльскага паходжаньня выкарыстоўваецца ў ірляндзкіх і шатляндзкіх тэрмінах Gaeltacht і Gàidhealtachd адпаведна (гл. гэлтахт), першы зь якіх пазначае тэрыторыі Ірляндыі, дзе існуе значная колькасьць носьбітаў ірляндзкае мовы, другі — паўночна-ўсходнія горныя часткі Шатляндыі, якія пачынаючы з позьняга Сярэднявечча зьяўляліся рэгіёнам, дзе пераважала гэльская шатляндзкая мова. Варта адзначыць, што ў цяперашні час гэльская шатляндзкая мова захоўваецца толькі ў пэўных рэгіёнах горнае Шатляндыі, а таксама часткова захоўваецца й у Лаўлэндзе, што ня робіць тэрмін Gàidhealtachd сынанімічным поўначы Шатляндыі; у Шатляндыі асабліва моцныя пазыцыі мова захоўвае на архіпэлягу Зьнешніх Гебрыдзкіх астравоў. У Ірляндыі гэлтахты абмежаваныя галоўным чынам у ізаляваных заходніх узьбярэжных рэгіёнах востраву, але зьяўляюцца афіцыйна прызнанымі дзяржавай ірляндзкамоўнымі тэрыторыямі, у сувязі з чым ім надаецца асабліва моцная культурная падтрымка.

Зрэдку тэрмін гэ́лы ў сучасным ужытку тычаць шатляндцаў-гайлэндэраў, якія цягам доўгага часу захоўвалі традыцыйную гэльскую шатляндзкую культуру (гл. вышэй), або гэльскамоўных шатляндцаў.

Вонкавыя спасылкі

• Збор матэрыялаў пра гэльскія плямёны ды іншыя кельцкія народы (анг.), Абэрдынскі ўнівэрсытэт