Судно

Судно
	Судно
Вики-проект	Проект:Адмиралтейство[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Ships by view[d]
	Судно Викимилектә

Судно — йөҙөп йөрөүсе ҡоролма, транспорт, кәсеп, хәрби, фән, спорт һәм башҡа маҡсатҡа тәғәйенләнгән^[1]^[2]. Төшөнсәлә үҙе йөрөүсе һәм үҙе йөрөй алмаусы йөҙөү ҡоролмалары дөйөмләштерелә^[2].

Мәғәнәгә ярашлы, судноларға караптар, катерҙар, яхталар һәм үҙҙәре хәрәкәт итә алмаған баржаларҙан башҡа тағы ла байдаркалар, һалдар, өрөп тултырыла торған кәмәләр, һыу велосипеды һәм сёрфинг өсөн таҡталар, шулай уҡ йөҙөп йөрөүсе буровойҙар, экранопландар, экранолёттар, гидросамолёттар, һыу үткәрмәй торған корпуслы һәм һыуҙа батмай, һыу өҫтөнән һәм аҫтынан йөҙә алған (һыу өҫтөнә ҡағылып — өрөп тултырыла торған кәмәләр, экранопландар, экранолёттар) һәм тағы ла төрлө ҡоролмалар инә.

Юридик билдәләмәһе

Диңгеҙ ҡанундарында диңгеҙҙә йөҙөүсе судно үҙйөрөшлө йәки үҙйөрөшлө булмаған йөҙөү ҡоролмаһы тип аңлатыла, йәғни кеше тарафынан яһалма рәүештә эшләнгән объект, ул диңгеҙҙә даими йөҙөүсе хәлдә булыу өсөн тәғәйенләнә. Ҡоролманы судно итеп таныу өсөн уның үҙ двигателе менән йыһазландырылыуы, экипаждың унда булыу-булмауы, хәрәкәт итеүе йәки башлыса стационар йөҙөү хәлендә булыуы мөһим түгел (мәҫәлән, йөҙөүсе док, дебаркадер)^[3]. Диңгеҙҙән тыш, шул уҡ билдәләмә эске һыу объекттарына һәм йылғаларға ла ҡағыла.

Судноны суднолар йөрөшөнә ҡарата мәсьәләләрҙе һәм мөнәсәбәттәрҙе көйләүсе төп норматив-хоҡуҡи акттарҙа билдәләү:

Рәсәй Федерацияһының Сауҙа суднолар йөрөү кодексы

Рәсәй Федерацияһының Сауҙа суднолар йөрөү кодексы судноны «сауҙа суднолар йөрөү маҡсатында ҡулланылған үҙйөрөшлө йәки үҙйөрөшлө йөҙөү ҡоролмаһы» тип билдәләй. Кодекста сауҙа суднолары йөрөшө судноларҙы бәйле эшмәкәрлекте түбәндәгеләр өсөн файҙаланыу менән аңлата^[4]: йөктәрҙе, пассажирҙарҙы һәм уларҙың багажын ташыу;

балыҡ тотоу;
диңгеҙ үҙәненең һәм уның аҫтының файҙалы ҡаҙылмаларын һәм башҡа тере булмаған ресурстарын тикшереү һәм үҙләштереү;
лоцман һәм боҙ ватыу оҙатыусыһы;
эҙләү, ҡотҡарыу һәм буксирлау операциялары;
диңгеҙҙә батҡан мөлкәтте күтәреү;
гидравлик инженерия, һыу аҫты техник һәм башҡа оҡшаш эштәр;
санитария, карантин һәм башҡа идара итеү;
диңгеҙ мөхитен һаҡлау һәм һаҡлау;
диңгеҙ ғилми тикшеренеүҙәре үткәреү;
белем биреү, спорт һәм мәҙәни маҡсаттар;
башҡа маҡсаттар.

Шулай уҡ РФ КТМ концепцияларын формалаштыра^[5]:

ҙур булмаған судно — оҙонлоғо 20 метрҙан артмаған һәм кешеләрҙең дөйөм һаны 12-нән артмаҫҡа тейеш;
күңел асырға сығыу өсөн судно — 18 кеше, шул иҫәптән пассажирҙар һаны 12-нән артмаҫҡа тейеш булған һәм коммерцияға ҡарамаған һәм һыуҙа ял итеү өсөн тәғәйенләнгән судно;
спорт елкәнле судноһы — спорт өсөн төҙөлгән йәки конверсияланған судно, ул елдең төп этәргес көсөн ҡуллана һәм коммерцияға ҡарамаған маҡсаттарҙа файҙалана;
һәм башҡалар.

Рәсәйҙә ваҡ суднолар ҡулланыуҙы күҙәтеүҙе Рәсәй Ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығының (ГИМС) бәләкәй суднолар буйынса дәүләт инспекцияһы алып бара.

Диңгеҙҙә бәрелештәрҙе булдырмауҙың халыҡ-ара регламенты

МППСС судно тип йөҙөү ҡорамалдарының бөтә төрҙәрен, шул иҫәптән һыуҙа ташыу сараһы булараҡ файҙаланылыуы йәки ҡулланылыуы ихтималлығы булған һыу һыйҙырышһыҙ судноларҙы, экранопландарҙы һәм гидропландарҙы аңлата^[6].

Рәсәй Федерацияһының Эске һыу юлы транспорты кодексы

Рәсәй Федерацияһының Эске һыу транспорты кодексы судноны навигация маҡсатында ҡулланылған үҙйөрөшлө йәки үҙйөрөшлө йөҙөү ҡоролмаһы тип билдәләй, шул иҫәптән ҡатнаш (йылға-диңгеҙ) судноһы, паром, драга һәм драга снарядтары, йөҙөүсе кран һәм башҡа техник ҡоролмалар^[7].

Судноларҙың дөйөм классификацияһы

Хәрәкәт итеү алымына ҡарап

Суднолар бүленәләр:

Үҙе хәрәкәт итә торған;
үҙе хәрәкәт итә алмай торған — буксирға алыныусы, ағыҙылыусы, дрейфовать итә торған.

Йөрөткөстөң төрөнә ҡарап

Движителдәр бүленәләр:

тышҡы ҡеүәтте ҡулланыусылар, атап әйткәндә ел ҡеүәтен (ел йөрөткөстәре);
эске ҡеүәтте ҡулланыусылар — йөрөткөстең ҡеүәтен йә мускул көсөн.

Төрлөсә хәрәкәт итеүсе суднолар — елкән-мотор, елкән-ишеү һ. б. бар.

Тышҡы энергия сығанағын ҡулланып йөрөтөү системалары

Судноны этәреү өсөн туранан-тура тышҡы энергия сығанаҡтары булып ел һәм һыу ағымы тора<ref group="прим.">. Ел энергияһын ҡулланып хәрәкәт итеүсе двигателдең тартыу көсө уның элементтарында барлыҡҡа килгән аэродинамик көстәр арҡаһында барлыҡҡа килә^[8]. Һыу ағымы энергияһын ҡулланып һыу аҫты елкәндәре ҡулланыу мөмкинлеге сикләнгән.

Елкән — иң киң таралған боронғо ел хәрәкәт итеү системаһы, уны кеше кәм тигәндә 6000 йыл ҡуллана^[9]. Мачта деталдәренә беркетелгән буҫтау туҡыманан ғибәрәт, ул туҡымаға ел баҫымы көсөн тапшыра, был уның хәрәкәтен тәьмин итә. Ҡыйыҡ елкән, тура елкәндәр ҡулланған ел баҫымынан тыш, шулай уҡ төп, компоненттарҙың береһе булараҡ, самолёт ҡанатының күтәргес көсөнә оҡшаш елдең күтәргес көсөн дә ҡуллана. Елкәнле хәрәкәттән тыш аҙыраҡ ҡулланылған экзотик ел йөрөткөстәре лә бар:

Елкәнле ҡанат — елкәнле йөрөткөс, елкән рәүешендә эшләнгән, конструкцияһы буйынса планер йәки самолёт ҡанатына оҡшаш. Йышыраҡ буерҙарҙа (караптар түгел) һәм елкәнле катамарандарҙа ҡулланыла, юғары тиҙлекте үҫтерә. Шулай уҡ эре сауҙа трансокеан караптарында яғыулыҡты экономиялау маҡсатында ҡаты елкәндәр (ҡанат елкәндәре) ҡуйыла^[10].
Ротарлы этәргес, Флетнер роторы (ҡалаҡлы ротор этәргесе менән бутамаҫҡа) — елдең хәрәкәт итеүенең әүҙем системаһы — карап палубаһына вертикаль рәүештә ҡуйылған ҙур бейек цилиндр (ротор), ул боролош яһағанда Магнус эффекты арҡаһында ел энергияһын ҡуллана.
Был эффекттан алынған ел энергияһы роторҙы әйләндереүгә тотонолған энергиянан яҡынса 50 тапҡырға күберәк. Бындай этәргес булған беренсе судно — Букау 1924 йылда немец авиаинженеры Антон Флеттнер тарафынан төҙөлә. Бындай ел хәрәкәт итеү системаһын ҡулланған суднолар ротороходтар тип атала^[11].
Кусто турбопарусы — 1980-се йылдарҙа француз океанографы Жак-Ив Кусто эшләгән ел генераторы. Аэродинамик профилле — вертикаль рәүештә урынлаштырылған буш цилиндр, эллипсҡа оҡшаған арҡыры киҫелешле. Япманың артҡы өлөшө бөтә бейеклектә тишектәр менән, тишектәр галераға ҡарап ауыш флигелдәр менән ҡаплана.

Турбопарустың күтәреү көсө һауа ағымына һәм перфорация аша һауа ағымына бәйле. Турбопарус Кустоның «Алсион» карабында уңышлы ҡулланыла. Калипсо II-лә ҡулланыу планлаштырыла (төҙөлөп бөтмәй)^[12].

Кайт (ингл. kite — kite, ҡайһы берҙә шулай уҡ ингл. skile — «осоусы елкән», «елкәнле», «һауа елкәне», һүҙмә-һүҙ — «күк елкәне») — парапландың аналогияһы ярҙамында эшләнгән конструкция, мәҫәлән, махсус сёрфта йәки башҡа ҡатмарлыраҡ конструкцияларҙа, тик һыуҙа түгел.

Һыу кайттары кешене сёрфҡа (кайтсёрфинг, кайбординг, кайтинг) йә ҡатмарлыраҡ ҡоролмаларҙы, шул иҫәптән трансокеан сауҙа судноларын һөйрәү өсөн тәғәйенләнә (мәҫәлән, «Белуга Скайсайл»ды ҡарағыҙ).

Ҡаты елкәнле «АҠШ-17» ярыш тримарандары.
«Букау» — Флетнерҙың роторлы судноһы
«Алсион» — турбопарустар менән йыһаҙландырылған Кусто судноһы
Кайтсёрфинг

Ел тәгәрмәсе ярҙамында ел энергияһын алыусы ел йөрөткөстәре һәм уны механик йә башҡа юл менән винттарға тапшырыу — йөрөтөүсе түгел. Шулай уҡ ҡарағыҙ Елкән Елкәнле ҡорал

Эске энергия сығанағын ҡулланып хәрәкәт итеү системалары

Эске энергияны ҡулланып хәрәкәт итеү системаһының көсө эш мөхите (һыу, һауа, һыу-һауа ҡатнашмаһы, реактив ағым) судноның трансляцион хәрәкәтенә ҡапма-ҡаршы яҡҡа ташланғанда барлыҡҡа килгән реактив көстәр арҡаһында барлыҡҡа килә^[8]. Эш мөхите характеры буйынса судноның эске энергияһын ҡулланып хәрәкәт итеү системалары түбәндәгеләргә бүленә^[8]:

гидравлик (һыу); һауа (һауа); газ-һыу ағышы (һыу-һауа ҡатнашмаһы). Гидравлика, үҙ сиратында, түбәндәгесә бүленә^[8]:

ҡалаҡлы; ҡалаҡһыҙ.

Ҡалаҡтар менән этәреү — судно корпусына ҡарата хәрәкәтсән өлөштәре булған хәрәкәт итеү системаһы, ташланған һыу массаларының реакцияһын алыу — ишкәкле ҡалаҡ, ишкәкле тәгәрмәс ҡалаҡтар, винт ҡалаҡтары, ҡанатлы йәки роторлы этәргес. Ҡалаҡтың иң боронғо этәргесе булып ишкәк тора, хәҙерге ваҡытта киң таралған этәргес көс булып шулай уҡ ҡалаҡ этәргес — винт тора^[8].

Ишеү винты
Ҡаты ишкәкле тәгәрмәсле пароход
Судноның ҡанатлы этәргесе

Шулай уҡ ҡарағыҙ:

Ишкәкле тәгәрмәс;
Карап ҡанаты этәргесе (Войт—Шнайдер этәргесе);
Ишеүле судно.

Ҡалаҡһыҙ этәргес көс — һыу массаһының реакцияһын (һыу-һауа ҡатнашмаһы) беркетелгән өлөштәр менән ҡабул иткән этәргес көс^[8]. Бындай этәргес көс булып газ йөрөтөүсе пропеллент тора — уның аҡҡан өлөшөнә бирелгән ҡыҫылған һауа энергияһы һыуҙы тиҙләтеү арҡаһында файҙалы тартыу көсө үҫешә^[13]^[8]

Ҡалаҡ менән ҡалаҡһыҙ этәргес көс араһында һыу менән хәрәкәт итеү системаһы тора, был системала һыу реакцияһын эшләүсе насостың күсмә ҡалаҡтары ла, шулай уҡ ағым участкаһының билдәләнгән элементтары ла ҡабул итә^[8].

Һыу һыйҙырышлыҡ тибындағы судноларҙа гидравлик этәргес системалар киң ҡулланыла. Һауа этәргесе, нигеҙҙә, тиҙ йөрөшлө судноларҙа ҡулланыла, улар динамик хеҙмәтләндереү принциптарына эйә (СДПП)— планерҙар, СПК, СВП, экранопландар.

Эске энергияны ҡулланған этәргес көс системаһының һөҙөмтәлелеге үлсәме булып этәргес көс булып тора^[8].

Шулай уҡ ҡарағыҙ:

Камил этәргес.

Иҫкәрмәләр

↑ БТС, 2000, с. 1287 "Судно"
↑ ^2,0 ^2,1 МЭС т.3, 1994, с. 204 "Судно"
↑ МП, 1985
↑ КТМ, гл. I, ст. 2
↑ КТМ, гл. I, ст. 7
↑ МППСС, пр. 3
↑ КВВТ, гл. I, ст. 3
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 ^8,6 ^8,7 ^8,8 МЭС т. 1, 1991, с. 377 «Движитель»
↑ МЭС т. 2, 1993, с. 455 «Парус»
↑ МЭС т. 2, 1993, с. 458 «Парус-крыло»
↑ МЭС т. 3, 1994, с. 64 «Роторный движитель»
↑ МЭС т. 3, 1994, с. 293—294 «Турбопарус Кусто»
↑ МЭС т. 1, 1991, с. 279 «Газоводомётный движитель»

[БТС—2000——1287_"Судно"-1] БТС, 2000, с. 1287 "Судно"

[МЭС_т.3—1994——204_"Судно"-2] 2,0 ^2,1 МЭС т.3, 1994, с. 204 "Судно"

[МП—1985——-3] МП, 1985

[КТМ——гл._I,_ст._2—-4] КТМ, гл. I, ст. 2

[КТМ——гл._I,_ст._7—-5] КТМ, гл. I, ст. 7

[МППСС——пр._3—-6] МППСС, пр. 3

[КВВТ——гл._I,_ст._3—-7] КВВТ, гл. I, ст. 3

[МЭС_т._1—1991——377_«Движитель»-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 ^8,6 ^8,7 ^8,8 МЭС т. 1, 1991, с. 377 «Движитель»

[МЭС_т._2—1993——455_«Парус»-9] МЭС т. 2, 1993, с. 455 «Парус»

[МЭС_т._2—1993——458_«Парус-крыло»-10] МЭС т. 2, 1993, с. 458 «Парус-крыло»

[МЭС_т._3—1994——64_«Роторный_движитель»-11] МЭС т. 3, 1994, с. 64 «Роторный движитель»

[МЭС_т._3—1994——293—294_«Турбопарус_Кусто»-12] МЭС т. 3, 1994, с. 293—294 «Турбопарус Кусто»

[МЭС_т._1—1991——279_«Газоводомётный_движитель»-13] МЭС т. 1, 1991, с. 279 «Газоводомётный движитель»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]