Эстәлеккә күсергә

Арарат

Координаты: пропущена долгота
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Арарат
төр. Ağrı Dağı, әрм. Արարատ
Арарат тауы (Әрмәнстан яғынан күренеше)
Арарат тауы (Әрмәнстан яғынан күренеше)
Координаты: пропущена долгота
Ил
РайонЫгдыр 
Тау системаһыӘрмән ҡалҡыулығы 
Вулкан формаһыСтратовулкан 
Һуңғы атылыу1840 
Түбәһе бейеклеге5165 м [1] 
Сағыштырмаса бейеклек4365 м
Түбәһенә беренсе менеү1829 йылдың 27 сентябре
Иоганн Фридрих Паррот
Хачатур Аветикович Абовян
Алексей Здоровенко
Матвей Чалпанов
Ованнес Айвазян
Мурад Погосян 
Төркиә
Красная точка
Арарат
Кавказ
Красная точка
Арарат
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Арарат (мәғәнәләр).

Арара́т (әрм. Արարատ и әрм. Մասիս (Масис), төр. Ağrı Dağı, курд. Çiyayê Agirî) — тау: Төркиәнең көньяғында Әрмән ҡалҡыулығының иң бейек вулкан массивы; стратовулкандарға ҡарай. Төркиәнең административ бүленеше Ыгдыр иле Аракс йылғаһының урта ағымы уң ярында, Иран сигенән 16 километрҙа, Әрмәнстан сигенән 32 километрҙа[2]. Конус нигеҙҙәре менән ҡушылған йоҡо хәлендәге ике вулкандан: Оло Арараттан һәм Кесе Арараттан тора. Оло Арараттың түбәһе диңгеҙ кимәленән 5165 метрҙа[3][4]) Төркиәнең иң бейек нөктәһе булып тора.

Төҙөлөшө

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Арараттың 3D-моделе

Оло һәм Кесе Арарат түбәләренең араһы 11 км[5]. Вулкандар Сардар-Булак биләне менән бүленгән. Ике түбәнең дә нигеҙ әйләнәһе оҙонлоғо 130 км-ға яҡын. Кайнозой базальты менән тултырылған. Тау биттәре буш, елләгән лава ағымынан барлыҡҡа килгән. Оло Арарат 4 250 метрҙан үргәрәк мәңгелек ҡар менән ҡапланған. Массивта 30-ға яҡын боҙлоҡ бар (иң эреһе — 2 км оҙонлоғондағы изге Яков боҙлоғо).

Оло Арараттың диңгеҙ кимәленән бейеклеге 5165 метр тәшкил итә, Кесе Арараттыҡы — 3896 м[5].
Шуныһы ҡыҙыҡ, үҙенең ҙурлығына һәм мәңгелек ҡарҙары һәм боҙлоҡтары булыуға ҡарамаҫтан, Арарат тауҙарынан бер йылға ла ағып сыҡмай.

Урғылыуҙары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Моғайын, Арарат б. э. т. өсөнсө меңйыллыҡта әүҙемлек күрһәткәндер; пирокластик ағымдары аҫтында иртә бронза быуаты артефакттары һәм кеше кәүҙәһе ҡалдыҡтары табылған[6].

Араратта һуңғы тапҡыр вулкан урғылыу 1840 йылдың 2 июлендә булған[7]; ул ер тетрәү менән бергә күҙәтелгән. Ер тетрәү һәм ташҡын ағымы һөҙөмтәһендә тау башында урынлашҡан Изге Яков монастыры һәм Аргури ауылы емерелгән; шул осорҙан алып Араратта даими ултыраҡтар булғаны юҡ[4][8].

Был вулкан мәшхәре тураһында Сергей Меч Рәсәйҙең революцияға тиклемге география дәреслегендә иҫкә алып үткән:

Арараттың вулкан көсө һуңғы тапҡыр үҙе тураһында 1840 йылда белдерҙе. Арараттан урғылып төшкән һыу һәм бысраҡ ташҡынынан, уларҙан алда башланған ер тетрәүенән тирә-йүндәге ҡала һәм ауылдарҙа бер нисә мең кеше һәләк булды. (Въ послѣдній разъ вулканическія силы Арарата напомнили о себѣ въ 1840 г., когда погибло нѣсколько тысячъ человѣк въ окрестныхъ городахъ и селеніяхъ отъ потоков воды и грязи, хлынувшихъ съ Арарата, и отъ предшествовавшихъ имъ ударовъ землетрясені).[9]

Атама этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Массивҡа һәм уны барлыҡҡа килтереүсе тауҙарға «Арарат» атамаһын европалылар биргән[10], һәм XIX быуатта был атама европа географтары араһында нығынған булған[11][12]. Джеймс Брайс 1876 йылда үҙенең юл яҙмаларында «урындағы халыҡтарға (әрмәндәргә, төрөктәргә, татарҙарға (әзербайжандарҙы күҙ уңында тотҡан) һәм фарсыларға) Арарат ошо атамаһы менән билдәле түгел». Брайс буйынса, «Арарат» атамаһы, ул яҙмаларҙы теркәгән ваҡытта, урындағы халыҡ араһында был атама, рус телен күберәк ҡуллана башлау арҡаһында, тарала башлаған була[12].

Ираникаға ярашлы, «Арарат» атамаһы тауға Нух кәмәһе тураһындағы тәүрат риүәйәтенә таянып бирелгән: Арарат региондың иң бейек түбәһе булғанға, европалылар фекеренсә, Нух кәмәһе нәҡ уға килеп терәлергә тейеш булған (ҡара: Арарат тәүратта)[8]. Роберт Томсон тауҙың атамаһы Айрарат провинцияһы атамаһы менән бутауҙан килеп сыҡҡандыр тип аңлата[13]. Ысынында, «Арарат» һүҙе Урарту дәүләтенең һәм халҡының ассирий телендәге атамаһы ул[8][14].

Арараттың урындағы атамалары:

  • Арараттың традицион әрмәнсә атамаһы — Масис (әрм. Մասիս). Анатолий Петрович Новосельцева фекеренсә, «Масис» иран сығышлы һүҙ, һәм «бөйөк, ҙур», иң ҙур тау тигән мәғәнәне аңлата, сөнки урта фарсыса «масист» — «иң ҙур» тигән һүҙ[15]. Мовсес Хоренаци "Әрмәнстан тарихы"нда, әрмән халыҡ этимологияһына таянып, "Масис"ты легендар әрмән батшаһы Амасий исеме менән бәйләй. Джеймс Расселл фекеренсә, уның атамаһы халыҡ этимологияһында Амасья ҡалаһы исеменән килеп сыҡҡан[16].
  • Арараттың төрөк атамаһы — Агрыда́г йәки Агры-Даг (төр. Ağrı Dağı), «кәкре тау»[14] йәки «ауыртыу тауы» (от төр. Ağrı — «һыҙлау, ҡайғы»[15]). Джеймс Расселл фекеренсә, төр. Ağrı оҡшағандар төр. ağir — «ауыр» һәм урта иран *masi- тәржемәһе була, боронғо иран теленән йәш авестий телендәге mas- — «оҙон, ҙур» тигәнде аңлата[16].
  • Арараттың фарсы атамаһы — Кухи-Нух (фарс. کوه نوح), «Нух тауы».
  • Арараттың ғәрәп атамаһы — Джабал-аль-Харет (Jabal al-Ḥāreṯ), «ер һөрөүсе тауы»[8].
  • Арараттың курд атамаһы — «Агри» (курд. Çiyayê Agirî йәки «Гридах» (ҡыҫҡартылған) курд теленән «Яныусы тау» тип тәржемә ителә, шуның менән уның вулкандан барлыҡҡа килеүен иҫбатлай.

Оло Арарат түбәһенә күтәрелеү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс Арарат түбәһенә яңғыҙы тәүләп күтәрелгән.

Иоһанн Фридрих Паррот Араратҡа тәүләп 1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә) күтәрелгән. Урындағы халыҡтарҙың (курдтарҙың, әзербайжандарҙың, фарсыларҙың,әрмәндәрҙең һәм төрөктәрҙең) ышаныуы буйынса, Араратҡа менергә маташыу ғына хатта үтә ҡыйыу һәм аллаға ҡаршы эш, тип һаналған[4].

1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә), Туркманчай тыныслыҡ тураһындағы килешеүе нигеҙендә, Арарат түбәһе Фарсыстандан Рәсәй империяһына күскәс, Араратҡа тикшеренеү экспедицияһы сиктәрендә, Дерпт университеты профессоры Иоһанн Фридрих Паррот тәүге булып Оло Араратҡа күтәрелгән. Паррот менән бергә түбәгә уны оҙатыусы төркөм дә күтәрелгән: тәржемәсе һәм юл күрһәтеүсе Хачатур Абовян, 41-се егер полкының ике һалдаты — Алексей Здоровенко һәм Матвей Чалпанов, шулай уҡ Аргури ауылы крәҫтиәндәре — Ованнес Айвазян һәм Мурад Погосян[17][18].

«Беҙ, туҡталмайса, тағы бер нисә ҡалҡыулыҡты уҙҙыҡ, һәм шул саҡта тау түбәһе тыны аңҡыны: мин битләүҙең сираттағы көмөрөһөн үттем, һәм — минең шатлыҡтан иҫергән ҡарашым алдында, икеләнеүһеҙ, Арарат түбәһенең боҙло сатыры ята ине. Шулай ҙа һуңғы көсөргәнеш менән баҫҡыстар ярҙамында тағы ла бер боҙлоҡто артылыу кәрәк ине. Һәм бына беҙ Арарат түбәһендә торабыҙ — 15 сәғәт 15 минут, 1829 йылдың 27 сентябре!»[17][19]

Бөгөнгө көндә һәр теләгән кеше лә Араратҡа күтәрелә ала. Бының өсөн төрөк властарынан махсус виза алыу һәм турист путёвкаһы һатып алыу етә[сығанаҡ 4543  көн күрһәтелмәгән].

Арарат түбәһенән панорама (360 градус)
Арарат түбәһенән панорама (360 градус)

Араратҡа яңғыҙ күтәрелеү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс яңғыҙы 24 сәғәт эсендә Араратҡа күтәрелгән. Рус топографы Андрей Васильевич Пастухов Араратҡа 1893, 1894 һәм 1895 йылдарҙа күтәрелгән. 1896 йылдың 14 сентябрендә Араратҡа А. Абелян яңғыҙы күтәрелгән[17]. 1970 йылдың 21 февралендә яңғыҙы тәүге булып ҡыш көнө Төркиә альпинизм Федерацияһының элекке рәйесе Бозкурт Эргёр күтәрелгән[20][21].

Арарат Тәүратта

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йозеф Антон Кох, Нухтың ҡорбан килтереүен күрһәткән пейзаж, 1803 й. Артҡы планда түбәһендә кәмә торған тау түбәһе күренә Тәүратта «Арарат тауҙары» иҫкә алына. Хәҙерге күҙаллауҙар буйынса, һүҙ Ассирияның төньяғындағы урын — Урарту тураһында[10] һәм, башҡа ваҡытта, Ассириянан төньяҡтараҡ ятҡан дәүләт тураһында, бара. Тәүратта әйтелгәнсә, Нух кәмәһе Арарат еренең айырым бер тауында һай урынға барып төртөлгән. Брокгауздың Библия (Тәүрат) энциклопедияһында, бер нимә лә нәҡ хәҙерге Арарат тауына кәмә килеп терәлгән тип төртөп күрһәтмәй, тиелгән[10]. Тәүраттың әрмән теленә тәржемәләрендә бөтөн донъяны һыу баҫыу тураһындағы хикәйәттә Нух кәмәһе Масис (Մասիս) тауына, йәғни Араратҡа килеп терәлгән, тиелә[22].

Ошо китапҡа ингән атаҡлы бөтөн донъя һыу баҫыуы тураһындағы хикәйәт месопотамия риүәйәттәре менән бәйле икәне хәҙер инде яҡшы билдәле. Шулай ҙа күп халыҡтарҙа, Австралияла, Океания утрауҙарында һәм америка индеецтарында ла, бөтөн донъя ташҡыны тураһындағы риүәйәт йәшәй икән, был бик боронғо сығанаҡ барлығы тураһында һөйләй. (Ентекләп ҡара: Бөтөн донъя ташҡыны тураһындағы хикәйәт). Новосельцевтан белеүебеҙсә, барса донъяны һыу баҫыу тураһындағы месопотамия мифы ассирия периодында Әрмән ҡалҡыулығының көньяҡ армыттары менән бәйле булған[15]. Иосиф Флавий б. э. I быуатында, халдеян Беросҡа һылтанып, кәмәнең ҡалдыҡтары «Әрмәнстандағы Кордуй тауында» һаҡланған, тип хәбәр иткән — Новосельцев буйынса, Кордиен тауҙарында, йәғни төньяҡтан туранан-тура Месопотамия тигеҙлегенә килеп тоташҡан тау арҡаһында.

Новосельцев фекеренсә, Нух тауын хәҙерге Арарат менән тигеҙләү, күрәһең, V быуаттан һуң Әрмәнстандан тыш сиркәү даирәләрендә, килеп сыҡҡандыр, шунан Әрмәнстанға ла килеп еткәндер[15]. Православие энциклопедияһы буйынса, тик XI—XII бб. әрмән һәм башҡа традициялар Масисты (Арараттың иҫкесә әрмән атамаһы) Нух кәмәһе килеп терәлгән урын булған, ти[23].

Был традицияны үҫтереп, европалылар тауға «Арарат» атамаһын биргән (ҡара: Атаманың этимологияһы).

Был традиция тирәләй урындағы халыҡтарҙа легендалар комплексы ижад ителгән. Арарат — әрмәндәр өсөн изге урын (ҡара: Арарат- Әрмәнстан символы). Фарсы легендаһы Араратты кешелектең сәңгелдәге тип атай[4]. Арарат битләүендәге Аргури ауылы торған урында Нух миһрап (алтарь) төҙөгән һәм тәүге йөҙөм ағасын ултыртҡан, ә ауылдың исемен әрмән телендәге «ул тал сыбығы ултыртҡан» тигән һүҙбәйләнеш менән бәйләгән[24]). Маранд ҡалаһының атамаһын әрмән телендәге «был урында әсәй бар» тигән мәғәнә менән бәйләгәндәр һәм Нухтың ҡатынының үлгән, күмелгән урыны, тип иҫәпләгәндәр[24]. Нахичевань (Нахиджеван) ҡалаһының атамаһын «ул тәүге килеп төшкән» тип аңлатҡандар һәм Нухтың килеп төшкән урыны тип тап килтергәндәр[24]. Халдейҙар тау түбәһендә йондоҙҙарға табынған, һәм уларҙың өсөһө, Вифлеем йондоҙона эйәреп, Ғайса бәйғәмбәр (Иисус Христос) тыуған урынға йүнәлгән, тип һаналған[25].

Изге Яков һәм Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгел

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XIII быуаттан европалыларға Изге Яков (Агоп) тураһындағы әрмән легендаһы билдәле булған (был унан да иртәрәк билдәле булған һәм Джуди тауы хаҡында һүҙ барған Иаков Низибийский тураһындағы легендаға яраҡлаштырылған[16]). Был монах тау түбәһенә күтәрелергә һәм аяҙ көндә асыҡ күренгән кәмәгә табынырға бик теләгән. Өс тапҡыр тау түбәһенә күтәрелергә маташҡан, ләкин, ҙур ғына бейеклеккә күтәрелгәс икәс, уны йоҡо баҫа башлай, уянһа, күрә — тау итәгендә ултыра, имеш. Өсөнсө ынтылыштан һуң уның төшөнә фәрештә керә, һәм ул, Аллаһы тәғәлә ябай (үлемле) кешеләргә изге түбәгә бөтөнләй менеүҙе һәм кәмәгә ҡағылыуҙы тыйҙы, ти. Иң мөҡәддәс нәмәгә ынтылғанын тейешле баһалап, фәрештә монахҡа кәмә эшләнгән ағастың бер киҫәген бүләк иткән. Аргури ауылынан юғарыраҡ Изге Яковҡа бағышланған монастырь урынлашҡан (ауыл һәм монастырь 1840 йылда тулыһынса емерелгән (ҡара: Вулкан урғылыуы)[26].

Джеймс Брайс әйткәнсә, Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгеллек (тыйыу) әрмән сиркәүе «дин ҡағиҙәләренең бер өлөшө булған»[26]. Парротты оҙатып йөрөүсе ике әрмән, тауға күтәрелгәндән һуң (ҡара: Араратҡа күтәрелеү), ҙур ғына бейеклеккә күтәрелдек, әммә тау түбәһенә менмәнек, тип һөйләгәндәр. Араратты 1845 йылда үҙенә буйһондорған икенсе берәү — Абих — менән дә ошондай хәл ҡабатланған. 1856 йылда ла тауға үрләгән инглиздәр төркөмө курдтар һәм төрөктәрҙән түбәгә үрләү мөмкин түгел тигән раҫлауҙар ғына ишеткәндәр. Брайс фекеренсә, 1876 йылда Араратҡа күҙ күреме ерҙә йәшәгән һәр кеше (бәлки, Ереванда йәшәгән төплө белемле берәй рәсәй чиновнигын иҫәпләмәгәндә), Нухтан һуң бер кем дә тау түбәһенә күтәрелмәгән, тип, икеләнмәй, әйтә алған[27]. Арарат түбәһенә күтәрелгәндән һуң, Брайс Эчмиадзинға килгән, һәм уның идарасыһы архимандрит менән осрашҡан. Әңгәмә барышында Брайс тау үренә менеүен хәбәр иткән. Тәржемәсе архимандритҡа: «Ошо инглиз Масис түбәһенә күтәрелдем, тип әйтә»,- тигәс, тегенеһе, йылмайып, яуаплаған: «Юҡ, бының булыуы мөмкин түгел. Бер кем дә бер ваҡытта ла унда булмаған. Был мөмкин түгел».[28]

Геосәйәсәттәге хәле

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XVI һәм XVIII быуаттар арауығында Арарат тау буйҙары Ғосман һәм Фарсы империялары сигендә торған һәм ғосман-сефевид һуғыштарында оло әһәмиәткә эйә булған. Оло Арарат түбәһе һәм төньяҡ битләүе һәм Кесе Арараттың көнсығыш бите Фарсыстан күҙәтеүе аҫтында булған[8].

1828 йылғы Туркманчай тыныслыҡ килешеүе шарттары буйынса, Оло Арарат түбәһе һәм уның төньяҡ бите Рәсәй империяһына күскән, ә Кесе Арарат өс империяның да сиктәре киҫешкән урын булып киткән[8]. Джеймс Брайс әйткәненсә, был осраҡлылыҡ түгел, ә тау атамаһының сәйәси мәғәнәһенең кәүҙәләнеше һәм Тәүрат легендаһына оҡшатыла. Николай I батшаның кәңәшселәре Оло Араратты Рәсәй территорияһына индерергә кәңәш иткәндәр, сөнки тау түбәһенең хужаһы күрше халыҡтарҙың тәрән ихтирамы менән файҙаланған[29].

1921 йылғы Мәскәү килешеүе буйынса, Оло Арарат Төркиәгә күскән. 1932 йыдла төрөк-фарсы килешеүе буйынса, Кесе Арараттың көнсығыш битенең бер өлөшө (түбәнән 5 йәки 6 километрҙа) Төркиәгә бирелгән. Шулай итеп, Арараттың ике түбәһе лә төрөк территорияһына күскән[8].

1927—1930 йылдарҙа курд халҡының яңы тарихтағы дәүләт ойошмаһының береһе — Арарат Курд Республикаһы ла булған.

Арарат Әрмәнстан символы булараҡ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Арарат Әрмәнстандың берҙән-бер иң билдәле символы тип һанала[30].

Билдәле рәссам-маринист Иван Айвазовский Арарат тауын ун тапҡырҙан да кәм төшөрмәгән. Париждағы күргәҙмәһендә, ижадында Әрмәнстан күренештәре булыуы тураһында һорағас, Айвазовский былай тип яуап биргән: «Бына беҙҙең Әрмәнстан» һәм «Нухтың Арараттан төшөүе» картинаһы янына алып килгән[31].

Арарат тауы һүрәте Әрмәнстан гербына тәүләп 1918 йылда, «Арарат республикаһы» тип аталған бойондороҡһоҙ Әрмәнстан Демократик республикаһы барлыҡҡа килгәс, төшөрөлгән[32]. Арарат һүрәте Ҡаф тауы арты СФСР-ы Гербында, Ҡаф тауы арты федерацияһы эмблемаһында, Әрмән ССР-ы Гербында булған, Нух кәмәһенә өҫтәлмә һынландырыу булып, Әрмәнстан Республикаһының хәҙерге гербында ла бар.

Арарат торған территория 1920 йылдың 29 ноябрендә барлыҡҡа килгән Әрмән ССР-ынан Төркиәгә 1921 йылда ҡабул ителгән Мәскәү һәм Карс килешеүҙәре буйынса бирелгән. Легенда буйынса, төрөк хөкүмәте Әрмән ССР-ының Гербында Әрмәнстандың өлөшө булмаған Арарат һүрәтләнгәнгә ҡәнәғәтһеҙлек күрһәткәндә, сит ил эштәре халыҡ комиссары Георгий Васильевич Чичерин былай тип яуап биргән: «Төркиәнең флагында ярым ай төшөрөлгән, әммә Ай Төркиә иленең өлөшө түгел»[30][33][34].

Беренсе Әрмән Республикаһы Гербы 1922 йылғы банкноталарҙа ЗСФСР эмблемаһы Әрмән ССР-ы Гербы Әрмәнстан Республикаһы Гербы

Арарат тураһында Тәүраттыҡы булмаған легендалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Григор Нарекаци (ок. 951—1003). «Хәсрәтле йырҙар китабы», гл 9 :

Миңә дөрөҫөн әйтеү мәле еткән
Гонаһлы көндәрем һәм йылдарымды һөйләп,
Әммә яуап биргән мәлдә
Минең йәнем баҙнатһыҙ һәм өнһөҙ.
Әгәр ҙә мин барыһын хәтерләһәм,
Диңгеҙ һыуын яҙыу ҡараһына әйләндерһәм,
Барса тау битләүен һәм офоҡто,
Пергамент кеүек, йәйеп һалһам
Һәм ҡамышты ҡәләмдәй ваҡлаһам,
Шул саҡта ла яҙмамда мин,
Хоҙайым, һанап бирерменме барын —
Гонаһтарым минең бихисап.
Әгәр ҙә өс ҡоласлы ливан кедрын
Йығып, үлсәү һалмауыры ул булһа,
Был табаҡта Арарат ауырлығы ла
Минең гонаһымды баҫа алмаҫ

Тау сығанағынан сыҡҡан һыу саранчаны юҡ итеүсе тетагуш тигән ҡошто саҡырырға ярҙам итә тигән ышаныс йәшәгән[25].

Әрмән мифологияһында Масис тауы тураһында бәйән иткән бер нисә миф йәшәй (әрм. Մասիս) — Араратты әрмән телендә элек шулай атағандар.

Әрмән легендаһында Масис тауы һәм Арагац (тау) бер-береһен яратҡан апалы-һеңлеле булған, тиелә. Ләкин бер ваҡыт Масис үҙенең һеңлеһе Арагац менән күҙегешкән, ти. Марута тауы апалы-һеңлелене татыулаштырырға маташҡан, әммә уңышҡа өлгәшмәгән. Бынан һуң Марута уларҙы ҡарғаған, шул ҡарғыш тәьҫирендә Масис һәм Арагац мәңгелеккә айырылырға һәм бер ваҡытта ла бер-берен күрмәҫкә тейеш булғандар[35][36].

Бик боронғо әрмән мифтарында Масис (йәки Ҡара тау, Араратты йыш ҡына шулай атайҙар) — йыландар һәм вишаптар ояһы.

Тарих менән йәнәшә торған бер мифта әрмән батшаһы Тигран, мидия батшаһы Аждахакты еңеп, уның ҡатыны Ануйшты һәм бик күп мидийҙы әсирлеккә алған. Халыҡ этиологияһында мидийҙар вишапидтарға тигеҙләнгән, Аждахак һәм Ануйш вишаптарҙың балалары тип аталған, Тигран уларҙы Масистың көнсығыш һырттарына ҡыуған[37]. Тәүгеһе менән бәйләнгән икенсе боронғо әрмән мифы "Випасанк"та әйтелгәнсә, Масис тауы итәгендә баш вишап Аргаван етәкселегендәге вишап вариҫтары (вишапазунк, вишапидтар), йәшәй икән[37].

Тағы бер мифтың вариантында, Арташес батшаның улы Артавазд, Масис тауына һунарға барғанда, атаһының ҡарғауы буйынса, кадждар тарафынан тотоп алынған һәм, бығаулап, мәмерйәгә ябылған. Ике эт бер туҡтауһыҙ уның сынйырын кимерә, ти, ул, көсәнеп тороп, мәмерйәнән сыҡмаҡсы һәм донъяны юҡ итмәксе була икән. Ләкин тимерсе сүкеше һуғыуынан уның бығауҙары тағы ла нығына икән. Икенсе вариантта, Артавазд исемле батырҙы уҫал йәндәр ябып тота икән. Риүәйәт буйынса, ул ҡайсандыр тотҡонлоҡтан ҡотоласаҡ һәм донъяны яулап аласаҡ, тиелә[37]. Масис түбәһендә башына ҡиммәтле таштар менән биҙәлгән таж кейгән йылан батша йәшәй, ти. Масис итәгендәге йыландар, ете йылға бер, үҙҙәренең батшаһы янына киләләр икән[22].

Арараттың аҡса билдәләрендә һынланышы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төрөк республикаһы һәм Әрмәнстан Республикаһы аҡса билдәләрендә Арараттың һүрәтләнеше.

Төрөк лираһы (1972—1986) Әрмән драмы (1993—2004)

Фотогалерея

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Арарат ҡыш көнө
    Арарат ҡыш көнө
  • Арарат һәм Арарат тигеҙлеге
    Арарат һәм Арарат тигеҙлеге
  • Арарат үҙәнендә томан
    Арарат үҙәнендә томан
  • Арараттың спутниктан төшөрөлгән һүрәте
    Арараттың спутниктан төшөрөлгән һүрәте
  • Хор Вирап монастырына күренеш, артҡы планда - Арарат
    Хор Вирап монастырына күренеш, артҡы планда - Арарат
  • Оло һәм Кесе Арараттың моделле һүрәте, NASA
    Оло һәм Кесе Арараттың моделле һүрәте, NASA
  • Нахичеван Автономия Республикаһының Шарур районынан күренеш
    Нахичеван Автономия Республикаһының Шарур районынан күренеш
  • Еревандан күренеш
    Еревандан күренеш
  • Арарат ҡояш байығанда
    Арарат ҡояш байығанда
  • Арарат тигеҙлеге. Алғы планда Оло Арарат һәм Хор Вирап монастыры
    Арарат тигеҙлеге. Алғы планда Оло Арарат һәм Хор Вирап монастыры

Һынлы сәнғәттә

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Иван Константинович Айвазовский, Нухтың Арараттан төшөүе, 1889 й.
    Иван Константинович Айвазовский, Нухтың Арараттан төшөүе, 1889 й.
  • Геворк Захарович Башинджагян, Арарат, 1912
    Геворк Захарович Башинджагян, Арарат, 1912
  • Егише Мартиросович Тадевосян, Эчмиадзиндан ҡарағанда Арарат тауы, 1895
    Егише Мартиросович Тадевосян, Эчмиадзиндан ҡарағанда Арарат тауы, 1895

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Гора Арарат (инг.) на сайте Global Volcanism Program Смитсоновского института (проверено 22 июль 2012)
  2. ↑ [1] 1829 йылдың 9 октябрында Арарат түбәһен тәүге яулау — «Ваҡиғалар календары» проекты
  3. ↑ Арарат (вулканический массив) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Mount Ararat — Британника энциклопедияһында
  5. ↑ 5,0 5,1 Encyclopaedia Britannica. Great Ararat.

    Ararat consists of two peaks, their summits about 7 miles (11 km) apart. Great Ararat, or Büyük Ağrı Dağı, which reaches an elevation of 16,945 feet (5,165 metres) above sea level, is the highest peak in Turkey. Little Ararat, or Küçük Ağrı Dağı, rises in a smooth, steep, nearly perfect cone to 12,782 feet (3,896 metres).
  6. ↑ Ararat (инг.) на сайте Global Volcanism Program Смитсоновского института (проверено 1 ғинуар 2009)
  7. ↑ Ararat: Eruptive History 2012 йыл 22 октябрь архивланған. — Global Volcanism Program, Национальный музей естественной истории (Вашингтон)
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Ararat — Encyclopædia Iranica. X. de Planhol
  9. ↑ Сергѣй Мечъ. Россія. Учебникъ отечественной географіи. Двадцать седьмое изданіе. Москва, 1911. с. 172—173
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Арарат — Библейская энциклопедия Брокгауза на Академике
  11. ↑ Friedrich Parrot, Journey to Ararat, 1846, стр. 143
  12. ↑ 12,0 12,1 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876 стр. 198
  13. ↑ Moses of Khoren; Thomson, Robert W., History of the Armenians 2014 йыл 7 май архивланған.. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press (1978), примечание на стр. 91:

    Ararat (by confusion with Ayrarat, the name of the province)
  14. ↑ 14,0 14,1 Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь: Свыше 5 000 единиц / Отв. ред. Р. А. Агеева. — М.: «Русские словари», 1998. — С. 42. — 503 с. — ISBN 5-89216-029-7.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 А. П. Новосельцев, О местонахождении библейской «горы Арарат» — «Восточная Европа в древности и средневековье», М., Наука, 1978, стр. 61-66
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 James R. Russell, «Armeno-Iranica» в Jacques Duchesne-Guillemin, Pierre Lecoq, Acta Iranica, Volume XI — Centre International d’Etudes Indo-iraniennes, 1985, стр. 447—458. Стр. 456:

    … Jabal Judi in Gordyene was associated with the Biblical legend of the Ark in early Christian times, so that it, too, was considered to have been the highest of mountains, at least in the days of the Flood45

    45 See for instance P’awstos Buzand, III, 10, where the mountain is called Sararad (sar 'peak' with modern scribal error *Ararad, joined by haplology): St. Jacob of Nisibis is granted a piece of the Ark from there.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Ашот Левонян, Арарат: история восхождений — Mountain.RU
  18. ↑ Friedrich Parrot, Journey to Ararat, 1846, стр. 196
  19. ↑ Friedrich Parrot, Journey to Ararat, 1846, стр. 191
  20. ↑ Iğdır — Ağrı Dağı 2009 йыл 16 апрель архивланған.  (төр.)
  21. ↑ Conquering the legendary Mount Ararat — Hürriyet Daily News, 1/15/2006
  22. ↑ 22,0 22,1 Мифы народов мира. Т. 2 / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — С. 122;

  23. ↑ Беляев Л. А. Арарат // Православная энциклопедия. Том III. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2001. — С. 175—176. — 752 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-89572-008-0
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 208
  25. ↑ 25,0 25,1 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 209
  26. ↑ 26,0 26,1 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 206
  27. ↑ Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 236—237
  28. ↑ Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 293
  29. ↑ Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 233
  30. ↑ 30,0 30,1 ВЯЧЕСЛАВ БЕЛАШ, Перемещённые символы — Журнал «Коммерсантъ Власть», № 48 (752), 10.12.2007
  31. ↑ Иван Айвазовский. Всемирный потоп. Описание картины. | Русские художники. Russian Artists 2021 йыл 5 май архивланған.
  32. ↑ The Times History of the War, 1919, vol. XXII p. 23:

    Ararat, Republic Of, proclamation by Armenians, May, 1918, and recognition by Turkey. XX, 82.
  33. ↑ Борис Ефимов, Десять десятилетий: о том, что видел, пережил, запомнил — Вагриус, 2000
  34. ↑ Никита Сергеевич Хрущёв, Время, люди, власть…. — Московские новости, 1999
  35. ↑ Гханаланьян А. Т. Армянские предания // Изд-во АН АрмССР, 1979 г. — стр.61(355)

  36. ↑ Исалабдулаев М. А. Мифология народов Кавказа(недоступная ссылка)
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 С. Б. Арутюнян // Основные черты древнеармянской мифологии. Պատմա-բանասիրական հանդես, № 3 . pp. 57-66. — 2006 г. ISSN 0135-0536 [2] 2016 йыл 11 апрель архивланған.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Символы Армении

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Арарат&oldid=1278416» битенән алынған