Тан династияһы

	Тан империяһы
	唐朝
	; Тан империяһы
← ; ← →; → 618 — 907
Баш ҡала	Сиань(618—904) >1 млн. кеше,Лоян(904—907)
Телдәр	ҡытай теле
Дин	буддизм,даосизм,конфуцианлыҡ
Халҡы	100 000 000
Идара итеү формаһы	монархия
Династия	Тан
	Тан династияһы Викимилектә
	Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Тан династияһы (18 июнь 618 йыл — 4 июнь 907 йыл, ҡыт. 唐朝, Танчао) — ҡытай императорҙарының Ли Юаньдан башланған династияһы. Ли Юаньдың улы император Ли Шиминь крәҫтиән ихтилалдарын һәм үҙалылыҡҡа ынтылған аҡһөйәктәр көстәрен баҫтырғандан һуң прогрессив сәйәсәт алып бара башлай. Ҡытайҙа нәҡ Тан династияһының дәүере илдең иң ҡеүәтле осоро булып һанала. Был заманда ул үҫеш буйынса шул ваҡыттағы дәүләттәрҙән алда барған.

Ҡытай тарихы Ҡытай тарихы
Тарихҡа тиклемге Ҡытай
Өс хаким һәм биш император
Ся династияһы
Шан династияһы
Чжоу	Көнбайыш Чжоу
	Көнсығыш Чжоу	Яҙҙар һәм Көҙҙәр
		Һуғышыусы батшалыҡтар
Цинь династияһы
Чу династияһы — болалы ваҡыт
Хань		Көнбайыш Хань
		Синь: Ван Ман
		Көнсығыш Хань
Өс батшалыҡ дәүере:		Вэй, Шу, У
Цзинь		Көнбайыш Цзинь
		Ун алты вәхши дәүләт	Көнсығыш Цзинь
Көньяҡ һәм төньяҡ династиялар
Суй династияһы
Тан династияһы
Ляо		Биш династия һәм ун батшалыҡ дәүере
		Сун	Төньяҡ Сун
Цзинь	Көнбайыш Ся		Көньяҡ Сун
Юань династияһы
Мин империяһы
Цин империяһы
Бэйян хөкүмәте
Ҡытай Халыҡ Республикаһы		Ҡытай Республикаһы

Тарих

Тан династияһының дәүерендә Ҡытайҙың территорияһы. Ҡытайҙың йоғонтоһы аҫтында булған өлкәләр

Тан династияһы Ли Юаньдан башлана. Ул табгач^[1] халҡы йәшәгән Ҡытайҙың төньяҡ сиктәрендәге ер биләүселәр нәҫеленән барлыҡҡа килгән. Ли Юань үҙенең улы Ли Шиминь менән бергә граждандар һуғышында («Ғәҙел һуғышта») еңәләр. Был һуғыштың төп сәбәбе булып Суй династияһының императоры Ян-диҙың ҡаты һәм аҡылһыҙ сәйәсәте тора. 618 йылда Чанъань ҡалаһында Ли Юань император тип Гао-цзу династия исеме аҫтында иғлан ителә. Һуңғараҡ уның улы Ли Шиминь идаралыҡты үҙ ҡулына ала һәм был династия 907 йылға тиклем власта була, тик 690—705 йылдарҙа ғына Чжоу династияһына ҡараған императрица У Цзэтянь тәхеттә ултыра^[2].

Лешаньдағы гигант Будда статуяһы. Оҙонлоғо — 71 метр, 713—803 йылдарҙа төҙөлгән.

Ат көткән кеше. Хань Гань (706—783), Сюань-цзундың һарайының рәссамы

Идеология

Иң баштан алып уҡ Тан династияһы төп ҡытай һәм дала башланғыстарын берләштереүсе була. Династияны нигеҙләүсе Бөйөк Даланың халыҡтары, уларҙың холоҡ-фиғелдәре һәм йолалары менән бик яҡшы таныш булған. Ли Юаньдың яҡын кешеләре лә шулай булғандар. Тан идарылығының беренсе осоронда ике төбәк араһында интенсив мәҙәни алышыу барған, дала Тан Ҡытайына алдынғы ғәскәр биргән. Император бер үк ваҡытта табғас халҡының ханы йәки ҡағаны булып торған, ошондай үҙләштереү төркөт ханы Күлтәгингә арналған ташъяҙмала нығытылған^[3], ул үҙе һәм үҙенең халҡын ҡытайҙың түгел, ә табғас ҡағанының (ханының) «ҡолы» (вассалы) тип әйткән^[2].

Ҡытай менән Даланы физик һәм мәҙәни тан императоры власы аҫтында берләштереү идеяһы быуаттар буйы дәүләттең эске һәм тышҡы сәйәсәтенең йүнәлешен билдәләгән^[2].

Мәҙәниәт һәм иҡтисад

Илдә тыныслыҡ һәм тәртип урынлашыуы халыҡтың бөтә көсөн Ҡытай именлеге һәм файҙаһына булышлыҡ иткән. Ауыл хужалығы, ваҡ һөнәрселек һәм сауҙа гөрләп үҫешкән. Туҡыусылыҡ, буяу эше, көршәкселек, металлургия, караптар төҙөү технологиялары яңы уңыштар яулайҙар. Бөтә дәүләт ҡоро һәм һыу юлдары селтәре менән ҡаплана. Тай-цзун осоронда Ҡытай Япония, Корея, Һиндостан, Иран, Ғәрәбстан һәм башҡа илдәр менән иҡтисади һәм мәҙәни бәйләнештәр төҙөй.

Илдә фән һәм техника үҫеш ала. Беҙҙең эраның 725 йылында И Син һәм Лян Линцзань оҫталары менән тәүге анкер механизмлы механик сәғәт эшләнелә. Дары ҡоралы тарала: алда фейерверк, ракеталар һәм флотта «ут йыландары» рәүешендә файҙаланылһа, һуңыраҡ снарядтар менән атыр өсөн ысын ҡорал кеүек файҙаланыла.

Бөтә ил буйынса сәй эсеү киң тарала. Сәйгә үҙенсәлекле мөнәсәбәт формалаша: сәй сәнғәте (Ча И, 茶艺) арҡаһында, дарыу йәки аҙыҡ-түлектең береһе булып ҡулланылған эсемлек, ҡытай мәҙәниәтенең мөһим элементына әйләнә. Ҡытай классик әҙәбиәте Тан дәүеренең билдәле сәй танатанаһын үткәргән оҫталары — Лу Тун һәм Лу Юй исемдәрен мәңгеләштергән.

Сәйәси һәм административ ҡоролош

Император Суй Ян-диның 643 йылда Ли Шиминь идарылығы ваҡытында рәссам Янь Либэнь (600—673) менән төшөрөлгән һүрәт

Тәүге реформалар

Суй кодексына нигеҙләнеп Тан енәйәт кодексы баҫылып сыға, ул үҙгәртелгән рәүештә Вьетнамда, Кореяла һәм Японияла ҡулланыла^[4]. 653 йылда енәйәт кодексы үҙенең билдәле формаһын ала: язалар һәм енәйәттәргә бүленгән ул 500 статьянан. Унда язалар 10 тапҡыр еңел таяҡ менән һуғыуҙан башланып 100 тапҡыр ауыр таяҡ менән һуғыуға, һөргөнгә һәм каторгаға ебәреүгә, үлем язаһына тиклем барып еткән^[5]. Кодекс социаль тигеҙһеҙлек урынлаштырған: язаның ауырлығы енәйәтсенең социаль һәм сәйәси торошона буйһонған. Мәҫәлән, әгәр ялсы үҙенең хужаһын үлтерһә — уға яза бик ауыр булған, һәм киреһенсә^[6]. Тан кодексы үҙгәртеүҙәр менән һуңғараҡ 1397 йылдағы Мин империяһы (1368—1644) кодексында ла ҡулланылған^[7].

Идаралыҡ менән өс (бөтәһе алты) «шэн» (省, shěng) министырлыҡтары шөғәләнгән. Унан башҡа, анығараҡ мәсьәлә сисеүсе, алты идаралыҡ — «бу» (部, bù) булған. Бу һәм шэн Тан системаһы бик уңайлы булған һәм ул ҙур үҙгәртеүҙәр кисереп 1912 йылда Цин династияһы ҡолағанына тиклем ғәмәлдә була^[8].

Сәскә мотивтары менән биҙәлгән һәм алтын менән ялатылған тан көмөш һауыты

Империяның сағыу баш ҡалаһы булып Чанъань ҡалаһы (хәҙергә Сиань) булған, унда император һарайы урынлашҡан. Һарайға килгән вәкилдәрҙе музыка, спорт ярыштары, шиғриәт, һынлы һүрәт сәнғәте, театраль һәм акробатик сығыш яһауҙары менән ҡаршы алғандар. Бик күп хазина һәм байлыҡтарҙа бында һаҡланған.

Ҡатын-ҡыҙ статуэткаһы. VII—VIII быуаттар

Тан осорондағы батмус. VIII быуат

Һалымдар һәм халыҡ иҫәбен алыу

Тан хөкүмәте һәр ваҡыт үҙенең халҡының һанын белергә ынтылған. Тәүге тан хөкүмәте һәр бер ғаиләгә иген менән еңел һалым индерә, был төбәк органдарҙа теркәлеүҙе файҙалы иткән^[4]. 609 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса империяла 9 миллион йорт хужалығы йәки 50 миллион кеше булған^[4]. 742 йылғы артабанғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса илдә 50 000 000 кеше барлығын һанаған^[9].

754 йылда илдә 1859 ҡала, 321 префектура, 1538 округ иҫәпләнгән^[10]. Ҡалалар күп булыуына ҡарамаҫтан, ауыл халҡы дөйөм халыҡтың 80-90 % тәшкил иткән^[11].

Тарҡылыш

Тан династияһының тарҡылышы бик дөрөҫ итеп билдәләнмәгән, әммә VIII быуаттағы ихтилалдар серияһы һәм хәрби еңелеүҙәр үҙәк власының көсһөҙләнә башлауына килтерә. 740 йылдарға ҡарата Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең Хөрәсән провинцияһынан килгән ғәрәптәр Фирғәнә үҙәнендә һәм Согдианала нығынғандар. 751 йылда Талас һуғышы ваҡытында ҡытай ғәскәренең ялланған отрядтары алаш яланын ташлап китәләр, был ғәскәр башлығы Гао Сяньчжинды сигенергә мәжбүр итә. Һуңыраҡ Ань Лушань етәкселегендәге ихтилал (756—761 йй.) ҡабына, ул оҙаҡ йылдар буйы сәскә атҡан илде бөлгөнлөккә килтерә. Ихтилалдың тағы ла бер сәбәбе булып провинцияларҙың хәрби цзедуши-губернаторҙарының үҙәк властҡа ҡарата көнәркәшлеге үҫә. Ань Лушань 746—763 йылдарҙа булған Янь дәүләтен төҙөй, ул ике баш ҡаланы (Чанъань һәм Лоян) һәм бик ҙур территорияны үҙ эсенә алып торған. Янь дәүләтендә дүрт император алышына, әммә ихтилалды уйғырҙар менән берлектә лә баҫтырыу ауырға төшә. Тан Империяһы Урта Азия өҫтөндә контролен юғалта.

Сиандағы Тан архитектураһы: Ҡыр ҡаҙҙарының ҙур пагодаһы.

858 йылда Бөйөк канал районындағы ҡот отҡос һыу баҫыуы булған, ул Төньяҡ Ҡытайҙың киң тигеҙлектәрен баҫа һәм ун меңләп кешенең һәләк булыуына килтерә. Был ҡытайҙарҙың Тан династия алла менән ҡуйылғанына ышаныуҙы һелкетә. 873 йылда илдә иген бик ныҡ уңмай, ҡайһы бер райондарҙа ғәҙәти уңыштың яртыһында йыя алмайҙар, ун меңләп кеше астан үлеү сигендә ҡалалар. Тан династияһының тәүге осоронда бындай бәләләрҙән һаҡланыр өсөн күпләп иген йыйылған, әммә IX быуатта бындай ҡаза алдында булдыҡһыҙ булып сыға.

Традицион тарих буйынса, династияның тарҡылышының бер факторҙары булып һарайҙа евнухтарҙың көсәйеүе булып тора. Улар махсус кәңәшсе органды шуми-юань (樞密院) төҙөгәндәр һәм IX быуатҡа ҡарай сәйәси ҡарарҙарға, ҡаҙна менән идара итергә һәм, фараз буйынса, хатта императорҙарҙы үлтерергә етерлек властары булған. Чжу Цы ихтилалынан (朱泚; 783—784) һуң, уларҙың ҡулы аҫтына Шэньцэ (神策軍) ғәскәре инә. 817 йылда Император Цзинцзун (唐敬宗) евнухтар менән үлтерелгәндән һуң, уның ҡустыһы — Император Вэньцзун (唐文宗; 809—840, тәхеттә: 827—840) евнухтарға ҡаршы әүҙем ҡаршылыҡ күрһәтә, ләкин бик ҙур уңышлыҡтар яулай алмай.

Династияның бөтөүе

Тан династияһының һуңғы осоронда үҙәк власының хәлһеҙләнеүе һәм провинцияларҙың хәрби губернаторҙарының көсәйеүе күҙәтелә. Императорҙарҙың компетентһыҙлығы һәм чиновниктарҙың коррупцияһы уңайһыҙ тәбиғи шарттар — ҡоролоҡтар һәм аслыҡтар менән бергә күп кенә ихтилалдар тоҡаныуына сәбәптәр булып торғандар. Хуан Чао һәм уның эйәреүселәре етәкселегендәге ихтилал һәм төрлө хакимлыҡ итеүсе синыфтар төркөмдәре араһындағы көрәш һуңғы тапҡыр династияның идаралығын бөтөрә. Баш күтәреүселәр ике баш ҡаланы ла — Чанъаньды һәм Лоянды баҫып алалар һәм талайҙар. Ихтилалды баҫытырыу ун йыл буйы дауам итә, әммә башҡаса династия ҡайтанан хакимлығын аяғына тора алмаған. 907 йылда Тан династияһының аҙаҡҡы императорын Ли Чжуны хәрби начальник Чжу Вэнь ҡолата, ул алда Хуан Чао яғында була һәм династия яғына күсә. Чжу Вэнь яңы династияны — Һуңғы Лянды нигеҙләй һәм үҙенә Тайцзу (太祖) ғибәҙәтхана иемен ала. Чжу Вэнь түңкәрелеше Биш династиялар һәм ун батшалыҡтар дәүеренең (907—960) башланыуын билдәләй.

Тан династияһы императорҙары

**Тан династияһы (618—690, 705—907)**
Ғибәҙәтхана исеме	Үҙ исеме	Идаралыҡ итеү йылдары	Йыл иҫәбенең девизы һәм йылдары
Тан династияһы (618—690)
Гао-цзу 高祖 Gāozǔ	Ли Юань 李淵 Lǐ Yuān	618—626	Удэ (武德 Wǔdé) 618—626
Тай-цзун 太宗 Tàizōng	Ли Шиминь 李世民 Lǐ Shìmín	627—649	Чжэньгуань (貞觀 Zhēnguān) 627—649
Гао-цзун 高宗 Gāozōng	Ли Чжи 李治 Lǐ Zhì	650—683	Юнхуэй (永徽 Yǒnghūi) 650—655 Сяньцин (顯慶 Xiǎnqìng) 656—661 Луншо (龍朔 Lóngshuò) 661—663 Линьдэ (麟德 Líndé) 664—665 Цяньфэн (乾封 Qiánfēng) 666—668 Цзунчжан (總章 Zǒngzhāng) 668—670 Сяньхэн (咸亨 Xiánhēng) 670—674 Шанъюань (上元 Shàngyuán) 674—676 Ифэн (儀鳳 Yífèng) 676—679 Тяолу (調露 Tiáolù) 679—680 Юнлун (永隆 Yǒnglóng) 680—681 Кайяо (開耀 Kāiyào) 681—682 Юнчунь (永淳 Yǒngchún) 682—683 Хундао (弘道 Hóngdào) 683
Чжун-цзун 中宗 Zhōngzōng	Ли Сянь 李顯 Lǐ Xiǎn или Ли Чжэ 李哲 Lǐ Zhé	684 һәм 705—710	Сышэн (嗣聖 Sìshèng) 684
Жуй-цзун 睿宗 Rùizōng	Ли Дань 李旦 Lǐ Dàn	684—690 һәм 710—712	Вэньмин (文明 Wénmíng) 684 Гуанчжай (光宅 Guāngzhái) 684 Чуйгун (垂拱 Chúigǒng) 685—688 Юнчан (永昌 Yǒngchāng) 689 Цзайчу (載初 Zàichū) 690
Чжоу династияһы (690—705)
У Цзэтянь 武則天 Wǔ Zétiān (рәсми ғибәҙәтхана исеме булмаған)	У Хоу 聖神 Shèng Shén	690—705	Тяньшоу (天授 Tiānshòu) 690—692 Жуи (如意 Rúyì) 692 Чаншоу (長壽 Chángshòu) 692—694 Яньцзай (延載 Yánzài) 694 Чжэншэн (證聖 Zhèngshèng) 695 Тяньцэваньсуй (天冊萬歲 Tiāncèwànsùi) 695—696 Ваньсуйдэнфэн (萬歲登封 Wànsùidēngfēng) 696 Ваньсуйтунтян (萬歲通天 Wànsùitōngtiān) 696—697 Шэньгун (神功 Shéngōng) 697 Шэнли (聖曆 Shènglì) 698—700 Цзюши (久視 Jiǔshì) 700 Дацзюй (大足 Dàjú) 701 Чанъань (長安 Cháng'ān) 701—705
Тан династияһының дауамы (705—907)
Чжун-цзун (中宗) (икенсе идаралығы)	Ли Сянь (李顯) йәки Ли Чжэ (李哲)	(һәм 684) 705—710	Шэньлун (神龍Shénlóng) 705—707 Цзинлун (景龍Jǐnglóng) 707—710
Шао-ди 殤帝 Shàodì	Ли Чунмао 李重茂 Lǐ Chóngmào	710	Тайлун (唐隆 Tánglóng) 710
Жуй-цзун 睿宗 Rùizōng	Ли Дань 李旦 Lǐ Dàn	(һәм 684—690), 710—712	Цзинъюнь (景雲Jǐngyún) 710—711 Тайцзи (太極Tàijí) 712 Яньхэ (延和Yánhé) 712
Сюань-цзун 玄宗 Xuánzōng	Ли Лунцзи 李隆基 Lǐ Lóngjī	712—756	Сяньтянь (先天 Xiāntiān) 712—713 Кайюань (開元 Kāiyuán) 713—741 Тяньбао (天寶 Tiānbǎo) 742—756
Су-цзун 肅宗 Sùzōng	Ли Хэн 李亨 Lǐ Hēng	756—762	Чжидэ (至德 Zhìdé) 756—758 Цяньюань (乾元 Qiányuán) 758—760 Шанъюань (上元 Shàngyuán) 760—761
Дай-цзун 代宗 Dàizōng	Ли Ю 李豫 Lǐ Yù	762—779	Баоин (寶應 Bǎoyìng) 762—763 Гуандэ (廣德 Guǎngdé) 763—764 Юнтай (永泰 Yǒngtài) 765—766 Дали (大曆 Dàlì) 766—779
Дэ-цзун 德宗 Dézōng	Ли Ко 李适 Lǐ Guā	780—805	Цзяньчжун (建中 Jiànzhōng) 780—783 Синъюань (興元 Xīngyuán) 784 Чжэньюань (貞元 Zhēnyuán) 785—805
Шунь-цзун 順宗 Shùnzōng	Ли Сун 李誦 Lǐ Sòng	805	Юнчжэнь (永貞 Yǒngzhēn) 805
Сянь-цзун 憲宗 Xiànzōng	Ли Чунь 李純 Lǐ Chún	806—820	Юаньхэ (元和 Yuánhé) 806—820
Му-цзун 穆宗 Mùzōng	Ли Хэн 李恆 Lǐ Héng	821—824	Чанцин (長慶 Chángqìng) 821—824
Цзин-цзун 敬宗 Jìngzōng	Ли Чжань 李湛 Lǐ Zhàn	824—826	Баоли (寶曆 Bǎolì) 824—826
Вэнь-цзун 文宗 Wénzōng	Ли Ан 李昂 Lǐ Áng	826—840	Баоли (寶曆 Bǎolì) 826 Дахэ (大和 Dàhé) или Тайхэ (Tàihé 太和) 827—835 Кайчэн (開成 Kāichéng) 836—840
У-цзун 武宗 Wǔzōng	Ли Янь 李炎 Lǐ Yán	840—846	Хуэйчан (會昌 Hùichāng) 841—846
Сюань-цзун 宣宗 Xuānzōng	Ли Чэнь 李忱 Lǐ Chén	846—859	Дачун (大中 Dàchōng) 847—859
И-цзун 懿宗 Yìzōng	Ли Цуй 李漼 Lǐ Cǔi	859—873	Дачун (大中 Dàchōng) 859 Сяньтун (咸通 Xiántōng) 860—873
Си-цзун 僖宗 Xīzōng	Ли Сюань 李儇 Lǐ Xuān	873—888	Сяньтун (咸通 Xiántōng) 873—874 Цяньфу (乾符 Qiánfú) 874—879 Гуанмин (廣明 Guǎngmíng) 880—881 Чжунхэ (中和 Zhōnghé) 881—885 Гуанци (光啟 Guāngqǐ) 885—888 Вэньдэ (文德 Wéndé) 888
Чжао-цзун 昭宗 Zhāozōng	Ли Е 李曄 Lǐ Yè	888—904	Лунцзи (龍紀 Lóngjì) 889 Дашунь (大順 Dàshùn) 890—891 Цзинфу (景福 Jǐngfú) 892—893 Цяньнин (乾寧 Qiánníng) 894—898 Гуанхуа (光化 Guānghuà) 898—901 Тяньфу (天復 Tiānfù) 901—904 Тянью (天佑 Tiānyòu) 904
посмертное имя Ай-ди 哀帝 Āidì или Чжао Сюань-ди 昭宣帝 Zhāoxuāndì	Ли Чжу 李柷 Lǐ Zhù	904—907	Тянью (天佑 Tiānyòu) 904—907

Иҫкәрмәләр

↑ ҡытайланған тоба-күскенселәр тоҡомонан, Л. Н. Гумилёв буйынса был халыҡ тигеҙ дәрәжәлә Ҡытайға һәм Бөйөк Далаға яҡын булып торған тип һүрәтләгән.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. М.: 1967. 504 с.
↑ Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.-Л., 1951. 451 с.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Ebrey, Walthall & Palais 2006, p. 91.
↑ Ebrey 1999, pp. 111–112.
↑ Ebrey 1999, p. 112.
↑ Andrew & Rapp 2000, p. 25.
↑ Fairbank & Goldman 2006, p. 78.
↑ Ebrey, Patricia Buckley (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-66991-X (paperback)
↑ Benn 2002, p. 45.
↑ Benn 2002, p. 32.

	Тан династияһы Викимилектә

Әҙәбиәт

Әҙәбиәт

Ганиев Р. Т. Восточно-тюркское государство в VI — VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0.
Adshead, S. A. M. (2004), «T'ang China: The Rise of the East in World History», New York: Palgrave Macmillan, ISBN 1-4039-3456-8
Andrew, Anita N. & Rapp, John A. (2000), «Autocracy and Cina's Rebel Founding Emperors: Comparing Chairman Mao and Ming Taizu», Lanham: Rowman & Littlefield, ISBN 0-8476-9580-8
Bai, Shouyi (2003), «A History of Chinese Muslim (Vol. 2)», Beijing: Zhonghua Book Company, ISBN 7-101-02890-X
Beckwith, Christopher I. (1987), «The Tibetan Empire in Central Asia», Princeton: Princeton University Press, ISBN 0-691-02469-3
Benn, Charles (2002), «China's Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty», Oxford University Press, ISBN 0-19-517665-0
Bernhardt, Kathryn (July 1995), "«The Inheritance Right of Daughters: the Song Anomaly?»", Modern China: 269–309
Bowman, John S. (2000), «Columbia Chronologies of Asian History and Culture», New York: Columbia University Press
Brook, Timothy (1998), «The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China», Berkeley: University of California Press, ISBN 0-520-22154-0
Chen, Yan (2002), «Maritime Silk Route and Chinese-Foreign Cultural Exchanges», Beijing: Peking University Press, ISBN 7-301-03029-0
Cui, Mingde (2005), «The History of Chinese Heqin», Beijing: Renmin Chubanshe, ISBN 7-01-004828-2
Tang China and the collapse of the Uighur Empire: a documentary history. — illustrated. — BRILL, 2005. — Vol. Volume 13 of Brill's Inner Asian library. — P. 126. — ISBN 9004141294.
Eberhard, Wolfram (2005), «A History of China», New York: Cosimo, ISBN 1-59605-566-9
Ebrey, Patricia Buckley (1999), «The Cambridge Illustrated History of China», Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-66991-X
Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne & Palais, James B. (2006), «East Asia: A Cultural, Social, and Political History», Boston: Houghton Mifflin, ISBN 0-618-13384-4
Fairbank, John King & Goldman, Merle (2006), «China: A New History» (2nd enlarged ed.), Cambridge: MA; London: The Belknap Press of Harvard University Press, ISBN 0-674-01828-1
Gascoigne, Bamber & Gascoigne, Christina (2003), «The Dynasties of China: A History», New York: Carroll and Graf Publishers, an imprint of Avalon Publishing Group, ISBN 0-7867-1219-8
Gernet, Jacques (1962), «Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276», Stanford: Stanford University Press, ISBN 0-8047-0720-0
Gernet, Jacques (1996), «A History of Chinese Civilization» (2nd ed.), New York: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-49781-7, DOI 10.2277/0521497817
Graff, David Andrew (2000), "Dou Jiande's dilemma: Logistics, strategy, and state", in van de Ven, Hans, «Warfare in Chinese History», Leiden: Koninklijke Brill, сс. 77–105, ISBN 90-04-11774-1
Graff, David Andrew (2002), «Medieval Chinese Warfare, 300–900», New York, London: Routledge, ISBN 0-415-23954-0
Graff, David Andrew (2008), "Provincial Autonomy and Frontier Defense in Late Tang: The Case of the Lulong Army", in Wyatt, Don J., «Battlefronts Real and Imagined: War, Border, and Identity in the Chinese Middle Period», New York: Palgrave MacMillan, сс. 43–58, ISBN 978-1-4039-6084-9
Guo, Qinghua (1998), "«Yingzao Fashi: Twelfth-Century Chinese Building Manual»", Architectural History: Journal of the Society of Architectural Historians of Great Britain Т. 41: 1–13, DOI 10.2307/1568644
Harper, Damian (2005), «China», Footscray, Victoria: Lonely Planet, ISBN 1-74059-687-0
Hsu, Mei-ling (1988), "«Chinese Marine Cartography: Sea Charts of Pre-Modern China»", Imago Mundi Т. 40 (1): 96–112, DOI 10.1080/03085698808592642
Hsu, Mei-ling (1993), "«The Qin Maps: A Clue to Later Chinese Cartographic Development»", Imago Mundi Т. 45 (1): 90–100, DOI 10.1080/03085699308592766
Huters, Theodore (June 1987), "«From Writing to Literature: The Development of Late Qing Theories of Prose»", Harvard Journal of Asiatic Studies: 51–96
Kang, Jae-eun (2006), «The Land of Scholars: Two Thousand Years of Korean Confucianism», Paramus: Homa & Sekey Books, ISBN 1-931907-37-4
Kiang, Heng Chye (1999), «Cities of Aristocrats and Bureaucrats: The Development of Medieval Chinese Cityscapes», Singapore: Singapore University Press, ISBN 9971-69-223-6
Kitagawa, Hiroshi & Tsuchida, Bruce T. (1975), «The Tale of the Heike», Tokyo: University of Tokyo Press
Latourette Kenneth Scott. The Chinese: their history and culture, Volume 1. — 2. — Macmillan, 1934. — P. 191.
Levathes, Louise (1994), «When China Ruled the Seas», New York: Simon & Schuster, ISBN 0-671-70158-4
Liu, Pean (1991), «Viewing Chinese ancient navigation and shipbuilding through Zheng He's ocean expeditions»
Liu, Zhaoxiang (2000), «History of Military Legal System», Beijing: Encyclopedia of China Publishing House, ISBN 7-5000-6303-2
Hawai'i reader in traditional Chinese culture / Victor H. Mair, Nancy Shatzman Steinhardt, Paul Rakita Goldin. — illustrated. — University of Hawai'i Press, 2005. — P. 376. — ISBN 0824827856.
Needham, Joseph (1986a), «Science and Civilization in China: Volume 3, Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth», Taipei: Caves Books
Needham, Joseph (1986b), «Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Engineering, Part 2, Mechanical Engineering», Taipei: Caves Books
Needham, Joseph (1986c), «Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3, Civil Engineering and Nautics», Taipei: Caves Books
Needham, Joseph (1986d), «Science and Civilization in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 1, Paper and Printing», Taipei: Caves Books
Needham, Joseph (1986e), «Science and Civilization in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 4, Spagyrical Discovery and Invention: Apparatus, Theories and Gifts», Taipei: Caves Books
Nishijima, Sadao (1986), "The Economic and Social History of Former Han", in Twitchett, Denis & Loewe, Michael, «Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220», Cambridge: Cambridge University Press, сс. 545–607, ISBN 0-521-24327-0
Pan, Jixing (1997), "«On the Origin of Printing in the Light of New Archaeological Discoveries»", Chinese Science Bulletin Т. 42 (12): 976–981, ISSN 1001-6538, DOI 10.1007/BF02882611
Reed, Carrie E. (January–March 2003), "«Motivation and Meaning of a 'Hodge-podge': Duan Chengshi's 'Youyang zazu'»", Journal of the American Oriental Society: 121–145
Reischauer, Edwin O. (1940), "«Notes on T'ang Dynasty Sea Routes»", Harvard Journal of Asiatic Studies Т. 5 (2): 142–164, DOI 10.2307/2718022
Richardson, H. E. (1985), «A Corpus of Early Tibetan Inscriptions», Hertford: Stephen Austin and Sons
Schafer, Edward H. (1985), «The Golden Peaches of Samarkand: A study of T’ang Exotics» (1st paperback ed.), Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 0-520-05462-8
Sen, Tansen (2003), «Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations, 600–1400», Manoa: Asian Interactions and Comparisons, a joint publication of the University of Hawaii Press and the Association for Asian Studies, ISBN 0-8248-2593-4
Shen, Fuwei (1996), «Cultural flow between China and the outside world», Beijing: Foreign Languages Press, ISBN 7-119-00431-X
Skaff Jonathan Karem. Military Culture in Imperial China / Nicola Di Cosmo. — Harvard University Press, 2009. — ISBN 978-0-674-03109-8.
Song, Yingxing (1966), «T'ien-Kung K'ai-Wu: Chinese Technology in the Seventeenth Century», University Park: Pennsylvania State University Press
Stein, R. A. (1972), «Tibetan Civilization» (1st English ed.), Stanford: Stanford University Press, ISBN 0-8047-0806-1
Steinhardt, Nancy Shatzman (2004), "«The Tang Architectural Icon and the Politics of Chinese Architectural History»", The Art Bulletin Т. 86 (2): 228–254, DOI 10.2307/3177416
Studwell, Joe (2003), «The China Dream: The Quest for the Last Great Untapped Market on Earth», New York: Grove Press, ISBN 0-8021-3975-2
Sun, Guangqi (1989), «History of Navigation in Ancient China», Beijing: Ocean Press, ISBN 7-5027-0532-5
Tang, Zhiba (1991), «The influence of the sail on the development of the ancient navy»
Temple, Robert (1986), «The Genius of China: 3,000 Years of Science, Discovery, and Invention», New York: Simon and Schuster, ISBN 0-671-62028-2
Twitchett, Denis (2000), "Tibet in Tang's Grand Strategy", in van de Ven, Hans, «Warfare in Chinese History», Leiden: Koninklijke Brill, сс. 106–179, ISBN 90-04-11774-1
Wang, Yongxing (2003), «Draft Discussion of Early Tang Dynasty's Military Affairs History», Beijing: Kunlun Press, ISBN 7-80040-669-5
Whitfield, Susan (2004), «The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith», Chicago: Serindia, ISBN 978-1-932476-13-2
Wood, Nigel (1999), «Chinese Glazes: Their Origins, Chemistry, and Recreation», Philadelphia: University of Pennsylvania Press, ISBN 0-8122-3476-6
Woods, Frances (1996), «Did Marco Polo go to China?», United States: Westview Press, ISBN 0-8133-8999-2
Wong, Timothy C. (1979), "«Self and Society in Tang Dynasty Love Tales»", Journal of the American Oriental Society Т. 99 (1): 95–100, DOI 10.2307/598956
Wright, Arthur F. (1959), «Buddhism in Chinese History», Stanford: Stanford University Press
Xi, Zezong (1981), "«Chinese Studies in the History of Astronomy, 1949–1979»", Isis Т. 72 (3): 456–470, DOI 10.1086/352793
Xu, Daoxun (1993), «The Biography of Tang Xuanzong», Beijing: People's Press, ISBN 7-01-001210-5
Xue, Zongzheng (1992), «Turkic peoples (突厥史)», Beijing: 中国社会科学出版社, ISBN 7-5004-0432-8
Yu, Pauline (December 1998), "Charting the Landscape of Chinese Poetry", «Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews (CLEAR)», сс. 71–87

[1] ҡытайланған тоба-күскенселәр тоҡомонан, Л. Н. Гумилёв буйынса был халыҡ тигеҙ дәрәжәлә Ҡытайға һәм Бөйөк Далаға яҡын булып торған тип һүрәтләгән.

[DrTurk-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. М.: 1967. 504 с.

[3] Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.-Л., 1951. 451 с.

[ebrey_2006_91-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Ebrey, Walthall & Palais 2006, p. 91.

[ebrey_cambridge_111_112-5] Ebrey 1999, pp. 111–112.

[ebrey_cambridge_112-6] Ebrey 1999, p. 112.

[7] Andrew & Rapp 2000, p. 25.

[fairbank_goldman_1992_78-8] Fairbank & Goldman 2006, p. 78.

[ebrey_cambridge_141-9] Ebrey, Patricia Buckley (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-66991-X (paperback)

[benn_2002_45-10] Benn 2002, p. 45.

[Benn_2002_32-11] Benn 2002, p. 32.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]