Yaşamaq uğrunda mübarizə

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Çarlz Darvin bu termini çox geniş şəkildə istifadə etdi və nəm uğrunda mübarizə aparan "səhranın kənarındakı bitki" nümunəsi verdi" nəm üçün mübarizə aparır .[1]

Yaşamaq uğrunda mübarizə — Yaşamaq uğrunda mübarizə dedikdə təkcə açıq şəkildə birbaşa mübarizə deyil, bir növ daxilində, növlər və mühit amilləri arasında olan mürəkkəb, çoxcəhətli münasibətlər nəzərdə tutulur[2]. Hər bir fərdin təbiətdə yaşaması üçün müəyyən yaşayış sahəsi lazımdır, lakin onların doğulan balalarının sayı yaşayış üçün zəruri olan sahədən çox olur, yəni intensiv çoxalırlar[3]. Kütləvi surətdə çoxalan orqanizmlərin bir qismi əlverişsiz mühit şəraitinin təsirindən, digər qismi isə başqa heyvanlar tərəfindən məhv edildiyindən onların çox az bir hissəsi cinsi yetkinliyə çatır[4]. Məsələn, bir dəniz tısbağası yüzlərlə yumurta qoyur, lakin bu yumurtalardan çıxan balaların heç də hamısı sağ qalmır. Qida və su çatışmazlığı, habelə yaşayış məskənlərinin məhdudluğu, yaranan rəqabət, yırtıcıların hücumu, xəstəliklər onların yaşamaq qabiliyyətinə mane olur və yaşamaq uğrunda mübarizəyə gətirib çıxarır[5] . Var olmaq mübarizəsi konsepsiyası, yaşamaq üçün lazımlı qaynaqlar uğrunda rəqabət və ya döyüşə aiddir. İnsan cəmiyyətinə və ya təbiətdəki orqanizmlərə müraciət edə bilər. Konsepsiya qədimdir və mövcudluq uğrunda mübarizə termini 18-ci əsrin sonlarında istifadə olunurdu. 17-ci əsrdən etibarən bu konsepsiya populyasiyanı aşan insanla əlaqələndirildi; bu məsələ Tomas Robert Maltusun Binjamin Franklinin Bəşəriyyətin Artması, Ölkələrin Yenidənqurma və s. ilə əlaqəli müşahidələrinə əsaslanan əhali prinsipinə dair Bir məqalədə sərt şəkildə göstərilmişdir[6] . Darvin yaşamaq uğrunda mübarizənin üç formasını – növdaxili, növarası və əlverişsiz mühitlə mübarizə formalarını ayırmışdır.

Tarixi inkişaf

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Varlıq üçün mübarizə anlayışı qədimlərə gedib çıxır: Efesli Heraklit, mübarizənin hər şeyin atası olduğunu yazdı və Aristotel "Heyvanlar Tarixi" əsərində eyni mühitlərdə məskunlaşan heyvanlar arasında rəqabət var. Yaşamaq imkanları qısalsa, oxşar növlər birlikdə mübarizə aparacaqlar. Tərcümələrdən, 9-cu əsrdə ərəb alimi Əl-Cahiz, açıq-aşkar heyvanların qidasız mövcud ola bilməyəcəyi, nə də ov heyvanının öz növbəsində ovlanması buna bənzərdir. Tanrı bəzi insanları başqaları üçün həyat səbəbi olaraq yaratdı və eyni şəkildə ikincisini də birincinin ölüm səbəbi olaraq yaratdı.

Növdaxili mübarizə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Növdaxili mübarizədə fərdlər eyni həyat şəraitinə möhtac olurlar. Bu səbəbdən də növdaxili mübarizə digər mübarizə formaları ilə müqayisədə daha kəskin gedir. Buna misal kimi şam ağaclarının işıq uğrunda mübarizəsini göstərmək olar[7].

  • Şam meşəliyində geniş çətirə malik ağaclar günəş işığının qarşısını kəsir. Onların kök sistemi torpaqdan su və mineral duzları yaxşı sorduğundan digər qonşu şam ağaclarına ziyan vurur[8].
  • Populyasiyanın sıxlığı və qida çatışmazlığı zamanı növdaxili mübarizə daha da kəskinləşir. Növdaxili mübarizə yalnız fərdlər arasında açıq mübarizədən ibarət olmur. Bəzi hallarda bu mübarizə qarşılıqlı yardım şəklində də ola bilər; məsələn, at ilxılarında balaların birgə yemləndirilməsi və qorunması onların əməkdaşlığını göstərir. Fərdlərin qarşılıqlı yardımı növdaxili mübarizənin kəskinliyini azaldır[9] . Çarls Darvin, "yaşamaq uğrunda mübarizə" ifadəsini daha geniş bir mənada işlətdi və 1859-cu ildə nəşr olunan Növlərin Mənşəyi haqqında üçüncü bölümün adı olaraq bu termini seçdi. Təbii seçmə nəzəriyyəsinin formalaşmasında çox təsirli olan onun uyğunlaşma baxışı. Əlavə olaraq, Alfred Valanse, eyni təkamül nəzəriyyəsinə gəlmək üçün müstəqil olaraq varlıq mübarizəsi konsepsiyasından istifadə etdi. Daha sonra T. H. Huxley varlıq üçün mübarizə ideyasını daha da inkişaf etdirdi. Huxley, Darvinlə təbii seleksiyada tam olaraq razılaşmadı, ancaq təbiətdə varlıq üçün bir mübarizə olduğuna razı oldu. Huxley, intellektual müzakirə ilə məşğul olan insanların şüurunda rəqabət edən fikirlər arasında mövcudluq mübarizəsinin olduğunu da qəbul etdi[10].

Növlərarası mübarizə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Növlərarası mübarizə ayrı-ayrı növlər arasında gedir. Növlərarası mübarizəyə yırtıcı ilə şikar arasındakı münasibətləri misal göstərmək olar. Yırtıcılarda hücum üçün kəskin hücum vasitələri – iri və iti dişlər, caynaqlar, sürətli hərəkət, qoruyucu davranış formaları, şikarda isə kəskin müdafiə formaları, qoruyucu rəng, qorunmanı nümayişetdirmə və s. xüsusiyyətlər olur[11].

Əlverişsiz mühitlə mübarizə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əlverişsiz mühitlə mübarizə – yaşamaq uğrunda mübarizənin üçüncü formasıdır. Orqanizmlər daim mühitin quraqlıq, nəmişlik, soyuqluq və bu kimi əlverişsiz təsirlərinə məruz qalırlar. Bu səbəbdən əlverişsiz mühitin təsirinə qarşı onlarda müxtəlif uyğunlaşmalar yaranır; məsələn, quraqlıq bitkilərində su qıtlığının qarşısının alınması üçün bəzən kök daha dərinə gedir, yarpaqlar pulcuğa və ya tikana çevrilir. Bəzi bitkilər (məsələn: sukkulentlər) isə gövdə və ya yarpaqlarına su toplayır[12] . Ağ ayıda soyuğa uyğunlaşma ilə əlaqədar iri bədən, qalın xəz dəri və piy təbəqəsi mövcuddur[13]. Yaşamaq uğrunda mübarizənin bütün formaları bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədardır[14].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Darwin, 1859. səh. 62
  2. ↑ (az.). e-derslik.edu.az. 02.04.2021 https://web.archive.org/web/20210422010025/http://www.e-derslik.edu.az/player/index3.php?book_id=144#books/144/units/unit-1/page18.xhtml (#bare_url_missing_title). Archived from the original on 2021-04-22.
  3. ↑ Ospovat, Dov. The Development of Darwin's Theory: Natural History, Natural Theology, and Natural Selection, 1838–1859. Cambridge: Cambridge University Press, 1981, 61–86.
  4. ↑ Petersen, William. Malthus. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1979, 219–223.
  5. ↑ Paradis, James G. T. H. Huxley: man's place in nature. Lincoln: University of Nebraska Press, 1978, 145.
  6. ↑ Huxley, Thomas Henry. "The coming of age of 'The Origin of Species'". Science. 1 (1). 1880: 15–17. doi:10.1126/science.os-1.2.15. PMID 17751948.
  7. ↑ Todes, Daniel Philip. Darwin without Malthus the struggle for existence in Russian evolutionary thought. New York: Oxford University Press, 1989.
  8. ↑ Bennett, K. D. Evolution and Ecology: The Pace of Life. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
  9. ↑ Wilkins, John. "Darwin's precursors and influences: 3. Struggle for existence". TalkOrigins Archive. 2003. 22 November 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 April 2014.
  10. ↑ Zirkle, 1941. səh. 85, Pallen, Mark J. The rough guide to evolution. London ; New York: Rough Guides. 2009. səh. 5. ISBN 978-1-85828-946-5.
  11. ↑ Zirkle, 1941. səh. 85–86
  12. ↑ "Marx-Engels Correspondence 1862". marxists.org. Archived from the original on 24 April 2014. İstifadə tarixi: 20 April 2014.
  13. ↑ Zirkle, 1941. səh. 87–88
  14. ↑ Zirkle, 1941. səh. 89–90
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yaşamaq_uğrunda_mübarizə&oldid=7698505"