Tobin vergisi

Ceyms Tobin (1918–2002) — amerikalı iqtisadçı, "Tobin vergisi"nin müəllifi

Tobin vergisi (ing. Tobin tax) — 1978-ci ildə Nobel mükafatı laureatı Ceyms Tobin tərəfindən kapitalın miqrasiyasına nəzarət etmək, valyuta bazarlarında “həddindən artıq səmərəliliyi azaltmaq” və qiymətli kağızlar bazarında dalğalanmaları azaltmaq vasitəsi kimi təklif edilən spot valyuta əməliyyatlarına vergi.

Valyuta əməliyyatlarının vergiyə cəlb edilməsinə alternativ bank haqqıdır. Xüsusilə, Almaniyada maliyyə böhranı ilə əlaqədar 2007-ci ildə tətbiq edildi və 2010-cu ildən maliyyə xidmətləri təminatçıları və kredit təşkilatları tərəfindən ödənilir. Rüsum maliyyə sektorunda kredit və ticarət əməliyyatlarının sistem riski ilə bağlı xərcləri ödəmək üçün nəzərdə tutulub.

Tarixi

Yel Universitetinin professoru Ceyms Tobinin orijinal ideyası Şərq İqtisadi Assosiasiyasının 1978-ci ildə Vaşinqtonda keçirilən konfransındakı çıxışında təqdim edilmiş və “Valyuta İslahatına dair Təklif” məqaləsində dərc edilmişdir. Onun təklifi valyuta bazarında spot əməliyyatlar üzrə vahid beynəlxalq verginin tətbiqi olub. Tobin vergisi qısamüddətli kapitalın transsərhəd miqrasiyasını məhdudlaşdırmalı idi. Əvvəlcə Tobin vergi dərəcəsinin 1% civarında ola biləcəyini düşünürdü, lakin sonradan onu 0,1-0,25%-ə endirdi. Xarici valyuta əməliyyatlarının vergiyə cəlb edilməsi, Tobinə görə, iki nəticə verməli idi. Birincisi, qısamüddətli spekulyasiya nəticəsində yaranan məzənnə dəyişikliyini sabitləşdirmək. İkincisi, vergi gəlirləri iqtisadi inkişafın maliyyələşdirilməsi üçün yeni gəlir mənbəyinə çevrilə bilər.

Tobin vergisinin özəlliyi ondan ibarətdir ki, o, ümumi dövriyyədən dolayı vergidir. O, iki dəfə ödənilməlidir: investor xarici valyuta alanda və onu satdıqda. Əgər verginin 0,1%-ə bərabər olacağını, daxili bazarda faiz dərəcəsinin isə 5%-ə çatacağını fərz etsək, o zaman maliyyə bazarlarında şərtləri bərabərləşdirmək üçün xarici aktivlərə investisiyanın gəlirliliyi ən azı 5,2% olmalıdır. Əgər investor hər ay investisiyalarını təkrarlayırsa, o zaman xarici aktivlər üzrə ekvivalent gəlir ən azı 7,4% olmalıdır. Beləliklə, kiçik bir Tobin vergisi qısamüddətli kapital axınına ciddi şəkildə mane ola bilər.

Birincisi, maliyyə sabitliyinin qarşısını almaq üçün vergi dərəcəsi təsir edici səviyyələrə çatmalıdır. Nəzərə alsaq ki, böhran dövründə dəyişkənlik iki-üç rəqəmə çatır, istənilən ağlabatan investor öz aktivlərini saxlamaq və ya yüksək gəlirli spekulyasiya ilə məşğul olmaq üçün verginin bir neçə faizini ödəməyə hazırdır. 1997-ci ildə Rusiyada xarici valyuta alışına görə vergi tətbiq edilib. Onun dərəcəsi əməliyyat məbləğinin cəmi 0,5%-ni təşkil edirdi, 1998-ci ildə isə artıq 1% idi. 2003-cü ildən iqtisadi effekt əhəmiyyətsiz olduğu üçün ləğv edilib.

İkincisi, çətin ki, müasir dünyada bütün ölkələr eyni vaxtda vahid vergi tətbiq edə bilsin. Azad bazarı təşviq edən dəniz mərkəzlərindən tutmuş ABŞ və Böyük Britaniyaya qədər çoxlu sayda ölkə təşəbbüsün kənarında qalacaq. Nəticədə, maliyyə institutları Tobin vergisi olan ölkələrdən yan keçəcək.

Üçüncüsü, Tobin vergisi tətbiq olunsa belə, bir sıra maliyyə aktivləri üzrə qiymət təhriflərinin və artıq məsrəflərin qarşısını almaq üçün qısamüddətli ticarət maliyyəsi, miqrant pul köçürmələri, borc üzrə faiz ödənişləri və digər əməliyyatlar ondan azad ediləcək. Milli aktivlərlə əməliyyatlar yerli bazara çıxmadan da bağlana bilər. Məsələn, maliyyə törəmə alətləri və ya depozitar qəbzləri vasitəsilə. Müasir dünyanın mürəkkəb problemləri sadə həll yolları ilə həll edilmir. Gec-tez qlobal bazar oyunçuları vergitutmanın effektivliyini ləğv edəcək həll yollarından istifadə edəcəklər.

Ədəbiyyat

• James Tobin. A Proposal for International Monetary Reform. 4 (Eastern Economic Journal). 1978. 153–159.
• Моисеев С. Р. Реформа глобальной финансовой архитектуры. // Финансы и кредит, 8 (2001). С. 17-24.
• Harald Hau. The Role of Transaction Costs for Financial Volatility: Evidence from the Paris Bourse (SSRN Electronic Journal). 2003.
• Heikki Patoma ki. Democratizing globalization: the leverage of the Tobin tax. London; New York: Zed Books: Distributed exclusively in the USA by Palgrave, a division of St Martin's Press. 2001.