Maya dilləri
| Maya dilləri | |
|---|---|
| Takson | — |
| Areal | — |
| Təsnifat | |
| Kateqoriya | ??? |
| Tərkib | |
| — | |
| Dil qrupunun kodları | |
| ISO 639-2 | myn |
| ISO 639-5 | myn |
Maya dilləri — Meksika, Qvatemala, Belize və Hondurasın bəzi ərazilərində danışılan dillər ailəsidir. Bu dillər, qədim Maya sivilizasiyasının dilləri olmaqla yanaşı, hələ də müasir dövrdə geniş şəkildə istifadə olunur. Maya dilləri tarixi və mədəni əhəmiyyətə malikdi, çünki onlar Mayaların qədim yazı sistemində istifadə edilirdi və müxtəlif yazılı abidələrdə, kitabələrdə öz əksini tapmışdır.[1]
Maya dillərinin xüsusiyyətləri
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Maya dilləri geniş bir dil ailəsinə aiddir. Bu ailəyə daxil olan müxtəlif dillər mövcuddur. Məsələn: Yukatek, Kiçe, Kakçikel, Qeqçi, Tsotsil və Tzeltal. Maya dillərində zəngin fonetik sistem mövcuddur. Onlarıb bəzi dillərində qlottal(qırtlaq) səslər, ejective (çölə hava çıxışlı) səslər geniş yayılıb. Maya dilləri aqqlutinativ dillərdir, yəni sözlərin müxtəlif hissələri morfemlər vasitəsilə birləşdirilir. Həmiçinin, çox vaxt ergativ-absolutiv qrammatik sistemə malikdirlər. Maya yazısı heroqlifik idi. Yazı simvolları şəkil yazı sisteminə əsaslanır və həm məna, həm də səsləri ifadə edən simvolları ehtiva edir. Maya yazı sistemi qədim Amerikada inkişaf etdirilmiş ən mürəkkəb yazı sisemlərindən biridir.[2] Hazırda bu dillərdə danışan milyonlarla insan var. Xüsusilə Qvatemalada və Meksikanın cənub-şərqindəki kəndlərdə bu dillər hələ də canlıdır. Maya dilləri yalnız dil olaraq deyil, həm də Mayaların tarixi, mədəniyyəti və elmi bilikləri haqqında zəngin məlumat mənbəyidir. Onlar astronomiya, memarlıq və riyaziyyat sahələrində yüksək səviyyədə biliklərə malik idilər ki, bu da onların dillərində yazılan əsərlərdə əks olunmuşdur.
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]Maya dillərinin tarixi, qədim Mezoamerikada yerləşən Maya sivilizasiyası ilə sıx bağlıdır. Maya dilləri Mezoamerikanın müxtəlif bölgələrində, əsasən müasir Meksikanın cənubu, Guatemala, Belize, Honduras və Salvador ərazilərində danışılan dil ailəsini təmsil edir. Bu dil ailəsi 30-dan çox fərqli dili əhatə edir və Maya xalqının zəngin mədəni irsini əks etdirir.[3] Maya dilləri qədim zamanlardan bəri minilliklər ərzində inkişaf etmişdir. Bu dillərin tarixi ən azı 3000 il əvvələ gedib çıxır. İlk Maya yazıları eramızdan əvvəl təxminən 3-cü minillikdə yaranmışdır. Maya yazı sistemi mətnlər, daş lövhələr və kitablar üzərində tapılan qliflərdən ibarətdir. Bu yazılar əsasən Maya zadəganlarının şəcərəsi, dini mərasimlər və astronomiya kimi mövzulara həsr olunmuşdur.[4]
Yazı sistemi
[redaktə | vikimətni redaktə et]Maya xalqı inkişaf etmiş bir yazı sisteminə sahib idi. Bu sistem qliflərdən ibarət idi və həm heroqliflər, həm də ideoqramlarla işləyirdi. Yazıların böyük bir hissəsi dini və kosmik mövzularla bağlı olsa da, tarixi hadisələri və idarəetmə məsələlərini də əks etdirirdi. Maya yazı sisteminin bir çox qlifləri və simvolları hələ də tam olaraq açılmamışdır, lakin müasir arxeoloqlar və dilçilər bu yazıları oxumaqda irəliləyişlər əldə ediblər.[5]
Müasir dövr
[redaktə | vikimətni redaktə et]Maya dillərinin bir çoxu bu gün də danışılır. Yukatek, Kiçe, Kakçikel və Mam kimi dillər Mezoamerika bölgəsində yaşayan milyonlarla insan tərəfindən istifadə olunur. Bəzi Maya dilləri itmək üzrədir, lakin digərləri hələ də güclü bir şəkildə yaşayır və məktəblərdə, ictimaiyyət arasında istifadə olunur. Son illərdə bu dillərin qorunub saxlanması üçün bir sıra səylər göstərilib və bu dillərin davamlılığı üçün həm hökumət, həm də beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən dəstək göstərilir. Maya dilləri həm mədəni, həm də elmi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onlar qədim Maya sivilizasiyasının anlaşılması üçün açar rolu oynayır və bu dillərin öyrənilməsi, Mayamədəniyyətinin tədqiqinə böyük töhfə verir.
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ "Arxivlənmiş kopya". 24 Ağustos 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyul 2012.
- ↑ Asiyadan Anadoluya və Amerikaya qədər Arxiv surəti 23 noyabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Proses səhifəsinə keçmək üçün bura klikləyin arXiv:[1]., Aztek və Maya dilləri Arxiv surəti 16 sentyabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Proses səhifəsinə keçmək üçün bura klikləyin arXiv:[2]., Maya dilləri və prototürk Arxiv surəti 26 iyun 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Proses səhifəsinə keçmək üçün bura klikləyin arXiv:[3]., Mayalarda dil, din və memarlıq Arxiv surəti 26 iyun 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Proses səhifəsinə keçmək üçün bura klikləyin arXiv:[4].
- ↑ "Türklərin və tatarların mənşəyi/Zakiev Genesis, URL access-date: 7 Temmuz 2008". 30 avqust 2019 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Stiq Vikander". 6 yanvar 2012 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Amerindiyen dil ailesi". 17 mart 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2008.