Birinci Qarabağ müharibəsi

"Qarabağ müharibəsi" bura istiqamətləndirir. Digər istifadə formaları üçün baxın: Qarabağ müharibəsi (dəqiqləşdirmə).

Bu məqalə Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi (1988–1994) haqqındadır. İkinci Qarabağ müharibəsi (2020) üçün baxın: İkinci Qarabağ müharibəsi.

Birinci Qarabağ müharibəsi
Saat əqrəbi istiqamətində: Azərbaycan Silahlı Qüvvələrə məxsus zirehli transportyorların qalıqları; Ermənistanın işğalı altındakı ərazilərdən didərgin düşmüş azərbaycanlılar; Xankəndinin kənarındakı erməni T-72 tank abidəsi; Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin əsgərləri
Tarix	20 fevral 1988 – 12 may 1994
Yeri	Qarabağ, Azərbaycan
Nəticəsi	Ermənistanın qələbəsi Bişkek protokolu Türkiyə tərəfindən Ermənistanın blokadası Mübahisəli ərazinin gələcəyini müəyyən etmək üçün davam edən sülh danışıqları Ara-sıra sərhəd atışmaları İkinci Qarabağ müharibəsi
Ərazi dəyişikliyi	Keçmiş Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin və 7 ətraf rayonun işğalı, Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının qurulması
Münaqişə tərəfləri
1988–1991 Ermənistan SSR Daşnaksütun 1988–1991 Azərbaycan SSR Azərbaycan Xalq Cəbhəsi
Komandan(lar)
Levon Ter-Petrosyan Vazgen Sarkisyan Vazgen Manukyan Serj Sarkisyan Qurgen Dalibaltayan Norat Ter-Grigoryants Tatul Krpeyan  † Artur Mkrtçyan Robert Köçəryan Samvel Babayan Arkadi Ter-Tadevosyan Kristapor İvanyan Seyran Ohanyan Monte Melkonyan  † Ayaz Mütəllibov Əbülfəz Elçibəy Heydər Əliyev İsgəndər Həmidov Surət Hüseynov Səfər Əbiyev Rəhim Qazıyev Rövşən Cavadov Fətulla Hüseynov Şamil Basayev Gülbəddin Hikmətyar
Tərəflərin qüvvəsi
28.000 (qondarma Dağlıq Qarabağ respublikasının hərbçiləri daxil olmaqla) Cəmi: 64.000 Türkiyə: 350 zabit, 1000 könüllü və 200 bozqurd Əfqan mücahidləri: 1.000–3.000 Çeçen hərbçiləri: 300
İtkilər
Ölü: 5,856–6,000 Yaralı: 20,000 İtkin: 196 Ölü: 11.557 Yaralı: 50,000 İtkin: 4,210
Ümumi itkilər
Ölmüş mülki şəxslər: erməni mülki şəxs 167-763 azərbaycanlı mülki şəxs 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən öldürülüb. Həlak olmuş tam Azərbaycan mülki şəxslərin sayı bilinmir. İtkin düşmüş mülki şəxslər: 400 (Ermənistan Dövlət Komissiyasının hesablaması) 749 (Azərbaycan Dövlət Komissiyasının hesablaması) Qaçqınlar və Məcburi köçkünlər: 1,000,000-a yaxın azərbaycanlı 300,000–500,000 erməni
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Birinci Qarabağ müharibəsi — 1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi Azərbaycanın cənub-qərb hissəsində yerləşən Qarabağ bölgəsində Ermənistan Respublikası və onun tərəfindən dəstəklənən Qarabağın etnik ermənilərinin əksəriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında baş vermiş etnik və ərazi münaqişəsi.

Keçmiş DQMV-də Ermənistan ilə birləşmək istəyən separatçı hərəkatının tələbi 1988-ci ildə nisbətən dinc şəkildə başlasa da, növbəti aylarda SSRİ dövlətinin süqutunun yaxınlaşması səbəbindən fərqli istiqamətdə vüsət alaraq, etnik azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında getdikcə böyüyən şiddətli münaqişəyə çevrilmiş və hətta etnik təmizləmə iddialarına səbəb olan qanlı toqquşmalarla müşayiət olunmuşdur. Baş verənlərin fonunda, keçmiş SSRİ respublikaları olan Azərbaycan və Ermənistan 1988-ci ildən başlamaqla Dağlıq Qarabağın yüksəkliklərində uzun və elan edilməmiş müharibə aparırdı.

Azərbaycanın ilk vaxtlarda əsas məqsədi separatçı hərəkatı məhv etmək, Ermənistanın niyyəti isə Azərbaycanın beynəlxalq çərçivədə tanınan ərazilərinin bir hissəsini ilhaq etmək idi. Bu zaman kəsiyində, DQMV-nin yerli parlamenti DQMV-nin Ermənistanla birləşdirilməsinin lehinə səs verib, referendum keçirdi. Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisinin referendumu boykotuna baxmayaraq erməni əsilli seçicilərin əksəriyyəti sözügedən aktın lehinə səs verərək münaqişənin yeni qarşıdurmalar fazasına keçid etməsini sürətləndirdi. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur. Azərbaycan SSR-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti, Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini elan etmişdirlər.

Tərəflər arasında genişmiqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) kimi bir neçə təşkilat, tərəflər arasındakı münaqişənin həllinin sonunu gətirmək istəsə də, cəhdlər uğursuz olmuşdur. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi, regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirib, əlavə olaraq anklavın tərkibində olmayan Azərbaycan torpaqlarının 9%-nə nəzarət edirdilər.

Münaqişə nəticəsində Azərbaycandan 230.000 erməni, Ermənistan və Qarabağdan isə 800.000 azərbaycanlı məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. 1991–1994-cü illərdə Qarabağda və dövlət sərhədində baş vermiş döyüş əməliyyatlarında 11.557 Azərbaycan hərbçisi şəhid olub. Ən çoxsaylı itkilər 1992–1994-cü illərdə davam edən hərbi əməliyyatlar zamanı baş verib. Erməni qüvvələrinin əsas itkiləri Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında həyata keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatları zamanı qeydə alınıb. Azərbaycan ordusunun itkiləri isə əsasən Ağdam döyüşlərində, habelə 1994-cü ilin qış-yaz aylarında Kəlbəcəri geri almaq üçün təşkil edilmiş hücum əməliyyatlarında baş verib. 1994-cü ilin mayında Rusiyanın dəstəyi ilə atəşkəs əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılıb.

Tarixi

Dağlıq Qarabağın ərazi mülkiyyəti bu günə qədər hələ ermənilər və azərbaycanlılar arasında kəskin münaqişəyə səbəb olur. Cari münaqişənin kökləri Birinci dünya müharibəsi hadisələrinə çıxır. Osmanlı İmperiyasının müharibədə məğlubiyyətindən bir az əvvəl, Rusiya imperiyası 1917-ci ilin noyabr ayında çökdü və bolşeviklərin hakimiyyəti altına düşdü. Qafqazın üç xalqı olan azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər, əvvəlcə rusların hakimiyyəti altında Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının yaradılması elan etdilər, lakin onun mövcudluğu cəmi üç ay sonra ləğv olundu.

Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi

Dağlıq Qarabağ tarixi
Bu məqalələr ölkə seriyasındandır
Tarixdən əvvəlki dövr
Azıx mağarası
Şuşa mağarası
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti
Qədim tarix
Arsak
Qafqaz Albaniyası
Orta əsrlər
Xaçın knyazlığı
Artsak krallığı
Müasir dövr
Xəmsə məliklikləri
Qarabağ bəylərbəyliyi
Qarabağ xanlığı
Gülüstan müqaviləsi
Yelizavetpol quberniyası
Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi
Azərbaycan SSR (Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti)
Hazırda
Qarabağ müharibəsi
Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası
Dağlıq Qarabağ portalı

Tezliklə İlk Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında döyüşlər üç spesifik bölgədə (Naxçıvan Muxtar Respublikası, Zəngəzur və Qarabağ) başladı.

Ermənistan və Azərbaycan bu üç vilayətin sərhədləri üzərində mübahisə aparırdı. Qarabağdakı ermənilərin cəhdlərinə baxmayaraq, onların Ermənistan Respublikası ilə əlaqə yaratmaq cəhdi uğursuz oldu. Birinci dünya müharibəsində Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətindən sonra, erməni generalı Andranik Ozanyan hərbi uğurlar qazanaraq Qarabağa daxil oldu və 1918-ci il dekabrda bölgənin paytaxtı olan Şuşaya doğru irəlləyirdi. 1919-cu ildə Böyük Britaniya qoşunları Cənubi Qafqazı işğal etdi və Britaniya komandanlığı Ozanyana öz hücumunun dayandırılmasını, münaqişəni Paris Sülh Konfransında həllinə imkan verilməsini təklif etdi. Daha sonra britaniyalılar Azərbaycan dövlət xadimi Xosrov bəy Sultanovu Qarabağın müvəqqəti General-Qubernatoru kimi təsdiq etdi. Britaniyalılar Sultanova "bölgədə hər hansı bir iğtişaşın qarşısının alınmasını" əmr etmişdi.

Sovet işğalı

İki ildən sonra SSRİ 11-ci ordusu Qafqazı işğal etdi və Qafqaz respublikaları hər üçü birlikdə SSRİ-nin Zaqafqaziya SFSR-ini formalaşdı. Bolşeviklər sonra yeddi üzvlük komitə olan Qafqaz Bürosunu (adətən Kavbüro adlanır) yaratdılar. İosif Stalinin rəhbərlik etdiyi, Millətlərin İşləri üzrə Xalq Komissarlığının nəzarəti altında olan Kavbüroya Qafqazda rəhbərlik həvalə olunmuşdu. 1921-ci il iyulun 21-də komitə Qarabağı yeni yaradılmış Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasına verilməsinin lehinə 4–3 səs versə də, bir gün sonra Kavbüro qərarını ləğv edib, regionu Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlamağa səs verdi. 1923-cü ildə yaradılmış Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətininin (DQMV) əhalisinin tərkibi 94% erməni idi. Regionun inkişafı Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri ilə bağlı idi. Həmin ildə vilayətin paytaxtı Şuşadan Xankəndiyə köçürüldü və həmin şəhər daha sonra Stepanakert adlandırıldı.

Ermənistan və Azərbaycan alimləri iddia edirlər ki, bu qərar Sovet İttifaqı tərəfindən "parçala və idarə et" prinsipinin hissəsi idi. Bunu Ermənistandan ayrılmış, lakin Azərbaycanın bir hissəsi olan, Naxçıvan Muxtar Respublikasının qeyri-adi yerləşdirilməsində də görmək olar. Digərləri iddia edirdilər ki, bu xoşməramlı jest Sovet hökuməti tərəfindən "Atatürkün Türkiyəsi ilə yaxşı əlaqələrin" saxlamaq üçün edilmişdi. Sovet hakimiyyəti idarəçiliyi dövründə ermənilər Ermənistanın Dağlıq Qarabağın birləşməsi üçün güclü cəhdlər göstərirdi və Ermənistan Kommunist Partiyasının bəzi üzvləri bu hədəfi yerinə yetirməyi məqsəd qoymuşdu. Ermənistan Kommunist Partiyasının birinci katibi Ağasi Xanciyan, NKVD rəis müavini (və tezliklə rəhbəri) Lavrenti Beriya tərəfindən Ermənistanın Dağlıq Qarabağ və Naxçıvana qayıtmaq sorğusunu Stalinə təqdim etdikdən sonra öldürüldü. Ermənilər israrla qeyd edirdilər ki, onların milli hüquqları sıxılır, mədəni və iqtisadi azadlıqları məhdudlaşdırılırdı.

Qarabağ məsələsinin bərpası

Sovetlər dövründə istənilən etiraz qətiyyətlə yatırılırdı. Lakin Stalinin ölümündən sonra ermənilərin narazılığı artdı. 1963-cü ildə 2500-ə yaxın Qarabağ erməniləri Qarabağı erməni nəzarəti altında qoymaq və ya Rusiyaya köçürmək üçün ərizə yazmışdı. Həmçinin 1963-cü ildə, 18 erməni ölümü ilə nəticələnən Xankəndində şiddətli qarşıdurmalar yaşanmışdı. 1965-ci və 1977-ci ildə Ermənistanla Qarabağı birləşdirmək çağırışı ilə İrəvanda böyük nümayişlər keçirilmişdi. Sovet İttifaqının yeni baş katibi Mixail Qorbaçov, 1985-ci ildə hakimiyyətə gələn kimi, Sovet sistemində islahatlar siyasətini həyata keçirməyə başladı. Bu siyasət əsas iki tərkib hissədən ibarət idi: perestroyka və qlasnost. Perestroyka daha çox iqtisadi islahatlar ilə əlaqəli olsa da, qlasnost və ya "mərdanəlik" Sovet sisteminin özü və onun liderləri haqqında şikayətlərin ifadə olunmasında Sovet vətəndaşlarına məhdud azadlıq verirdi. 1987-ci ilin payızında bir çox narazı qüvvələr vəziyyətin dəyişdiyini hiss etdi. Oktyabrın əvvəlində Yerevanda ekologiyaya həsr olunmuş mitinqdə ilk dəfə olaraq DQMV-nin Ermənistan SSR-ə verilməsi barədə tələb səslənməyə başladı. Yerli mətbuat Azərbaycan rəhbərliyini bölgə iqtisadiyyatını gerilətməkdə, erməni mədəniyyətini sıxışdırılmaqda və Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında ələqələri əngəllətməkdə ittiham etdi. Dağlıq Qarabağ və Ermənistanda muxtar vilayət statusunun dəyişdirilməsi üçün 75 minə yaxın imza toplanmışdı. 1987-ci il dekabrın 1-də yazıçı Zori Balayan başda olmaqla heyət Dağlıq Qarabağın tarixi və müasir durumuna dair imzalar atılmış vərəqələr və 84 sənədi görüş zamanı Politbüro üzvlüyünə namizəd Petr Demiçevə təqdim etmişdir. Moskvanın yeni siyasətindən xeyir güdən QMV Xalq Deputatları Soveti, 1988-ci il fevralın 20-də vilayətin Ermənistana birləşdirilməsi təklifinin lehinə səs verdi. Azərbaycanlı deputatlar səsvermədə iştirak etmədi. 24 fevralda Dağlıq Qarabağ Muxtar Bölgəsi Partiya katibi və Azərbaycan tərəfli Boris Kerkorov qəbul olunmuş qərarın təsdiqlənməsi üçün tələb olunan rəsmi möhürü oğurlamağa cəhd etmişdi. Fevralın 24-də Kevorkov vəzifəsindən kənarlaşdırılaraq yerinə əhali arasında daha populyar olan Qenrix Poqosyan təyin olundu.

Qarabağ erməni liderləri regionda nə erməni dilində dərsliklərin, nə də televiziya yayımın olmamasından şikayət edərək, Azərbaycanın Kommunist Partiyasının baş katibi Heydər Əliyevi regionun geniş "Azərbaycanlaşdırma" cəhdində, Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların sayının və təsirinin artırılmasında ittiham etmişdi. 1988-ci ilə kimi, Qarabağda erməni əhalisi ümumi əhali ilə müqayisədə təxminən 3/4 dəfə azalmışdı. 1988-ci ilin həmin fevral günlərində Sovet rəhbərləri birdən gördülər ki, vəziyyət gərginləşməyə doğru gedir. Kommunist partiyasının daxilində açıq mübarizə gedirdi, Moskva rəhbərliyi üsyançıları vərdiş etdiyi gücün işlədilməsilə yatıra bilməyəcəyi qənaətinə gəldi. Qorbaçovsayağı dözümlülük prinsipini praktikada tətbiq etmiş Politbüro, Azərbaycan kompartiyası liderlərinə elan etdi ki, onlar münaqişəni yatırmaq üçün gücdən yox, yalnız "partiya xəttinə uyğun" inandırmaq kimi metoddan istifadə etməlidir.

Bu hərəkata məşhur erməni xadimləri rəhbərlik edirdi və onlar Rusiyada ziyalılar da dəstək verirdi. Jurnalist Tomas de Vaal qeyd edir ki, dissident Andrey Saxarov kimi bəzi Rusiya ziyalıları erməniləri dəstəkləyirdi. Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri akademik Abel Aqanbekyan Parisdə "L’Humanite" qəzetinə verdiyi müsahibəsində, DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən daha sərfəli olmasını və bu məsələ üzərində xüsusi komissiyanın işlədiyini bəyan etmişdi. Bəyanatın elanından əvvəl ermənilər etiraza başlayaraq, İrəvanda işçilər nümayişlər edib, anklavın Ermənistana birləşməsini tələb edirdil. Bu Bakıda əks etirazlara səbəb oldu. İrəvanda nümayişlərdən sonra, 1988-ci il fevralın 26-da Qorbaçov Qarabağ hərəkatının iki rəhbəri olan Zori Balayan və Silva Kaputikyan ilə görüşdü. Qorbaçov onlardan nümayişlərə görə bir aylıq moratorium istədi. Qorbaçov konkret vəd etməsə də, Kaputikyan eyni axşam Ermənistana qayıtdı və xalq qarşısında çıxış edərək "ermənilər qələbə çaldı" deyə bildirdi. Svante Kornellə görə, bu Moskvaya təzyiq cəhdi idi. Martın 10-da Qorbaçov Sovet Konstitusiyasının 78-ci maddəsinə uyğun olaraq, respublikalar arasında sərhədlərin dəyişikliyinin mümkün olmadığını ifadə etdi. Qorbaçov Sovet İttifaqının bir sıra digər bölgələrində ərazi dəyişikliklər həsrətini və Qarabağda sərhədlərini yenidən çəkilməsini belə bir təhlükəli presedent olduğunu qeyd etdi, lakin ermənilər hiddət ilə Kavburonun 1921-ci il qərarına baxırdı və onlar öz səylərini, öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə tarixi səhvin düzəlişi (konstitusiyada verilən haqq) kimi görürdülər. Digər tərəfdən, azərbaycanlılar ermənilərin belə çağırışlarını ağlasığmaz sayırdı və özlərini Qorbaçovun mövqeyi ilə bərabərləşdirdi.

Erməni nümayişlərinin yeddinci günündə, 1988-ci il fevralın 19-da Bakıda ilk etiraz nümayişi keçirildi. Hadisələr başlayan zaman, tarixçi Süleyman Əliyarlı və şair Bəxtiyar Vahabzadə ilə birlikdə 1988-ci ildə "Azərbaycan" jurnalının 9-cu sayında dərc etdirdikləri "Dağlıq Qarabağ – uydurmalar və həqiqətlər" yazısında, Qarabağın tarixən Azərbaycan torpağı olduğunu bəyan etmişdi.

Mixail Qorbaçov isə tərəddüd edərək, öz mövqeyini 1988-ci il fevralın 26-da erməni yazıçıları Silva Kaputikyan və Zori Balayanla söhbətdə bildirdi. Qorbaçov dedi ki, statusun dəyişdirilməyəcək, lakin vilayət sakinlərinin qanuni tələbləri iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində islahatlar keçirilməklə yerinə yetirilməlidir. Qarabağın Ermənistana verilməsi tərəfdarlarına qarşı repressiyalar olmadı.

Əsgəran və Sumqayıt hadisələri

Etnik daxili çəkişmələr tezliklə Qarabağda yaşayan ermənilər və azərbaycanlılar arasında qarşıdurma yaratdı. 1987-ci ilin sonlarında, azərbaycanlılar Ermənistanın Qafan və Meğri rayonunun kəndlərində evlərini, onların erməni qonşuları arasında gərginliyin nəticəsində tərk etmək məcburiyyətində qaldı və 1987-ci ilin noyabrında azərbaycanlılar iki yük dolu avtomobillər ilə Bakının qatar stansiyasında gəlmişdilər. Sonrakı müsahibələrdə, iki kənd bələdiyyə başçıları bu cür gərginlik zamanda mövcud təkzib edib, belə sənədlərin məcburi sürgün anlayışı dəstək alması üçün demişdi.

1988-ci il 20 fevralda Xankəndi mərkəzi xəstəxanasında təcrübə keçən iki azərbaycanlı tələbə qız ermənilər tərəfindən zorlanmışdı. İki gün sonra azərbaycanlılar və ermənilər arasında birbaşa qarşıdurma atışmaya çevrildi. Qarşıdurmalar zamanı iki azərbaycanlı gənc həyatını itirdi. 1988-ci il fevralın 27-də Sovet vitse-prokuroru Aleksandr Katayev Bakının mərkəzi televiziyasında danışarkən qeyd etdi ki, "Ağdam rayonunun iki sakinləri qətlə yetirilmişdir" və onların müsəlman adlarını açıqlamışdır.

Əsgəran qarşıdurması Sumqayıt qırğınları üçün müqəddimə idi. Qarabağ münaqişəsində artıq emosiyaları artırmışdı və fevralın 27-də başlayan etirazlar daha da çirkin oldu. Etirazlarda Qafandan gələn azərbaycanlı qaçqınlar erməniləri "cinayət və vəhşiliklər"də ittiham etmişdi. Sovet mətbuatının bu iddiaları təkzib edib və danışanların çoxunu agent-provokator olmağında suçlayırdı. Bir neçə saatdan sonra, 1988-ci il fevralın 27-dən 28-nə keçən gecə Sumqayıt şəhərində baş vermiş iğtişaşlar nəticəsində 32 nəfər həlak oldu. Onlardan 26-sı erməni, 6-sı isə azərbaycanlı idi. Təxminən bütün Sumqayıtın erməni əhalisi bu hadisələrdən sonra şəhəri tərk etdi. Fevralın 28-də hər saatbaşı respublikanın o dönəmki rəhbəri, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi Kamran Bağırovun sumqayıtlıları sakitliyə çağıran müraciəti yayılırdı. Ermənistan prezidentliyinə keçmiş namizəd Paruyr Hayrikyan 1988-ci ilin fevralında Sumqayıtın erməni sakinlərinə qarşı basqınların təşkilində sovet hakimiyyətini ittiham edirdi. O, Sumqayıt olayını Moskvanın təşkil etdiyi bir hadisə adlandırıb.

1988-ci il martın 23-də Sovet İttifaqının Ali Soveti ermənilərin Ermənistanla Dağlıq Qarabağla birləşmə tələblərini rədd etdi. İrəvanda qərarın etiraz qarşısını almaq üçün qoşunlar göndərildi. Qorbaçovun cəhdləri boşuna idi — hər iki tərəf bərabər olaraq barışmaz qaldı. Ermənistanda Naxçıvan bölgəsində baş verən hadisələrinin Dağlıq Qarabağda təkrar olunacağı barədə möhkəm inam var idi: SSRİ qurulmazdan əvvəl, orada əhalinin 40%-i erməni idi, lakin 1980-ci illərdə erməni əhalisi faktiki olaraq qeyri-mövcud idi. 1989-cu il dekabrın 1-də Ermənistanın Ali Soveti Moskvanın kursuna zidd olaraq dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsini rəsmən dəstəklədi.

Millətlərarası qarşıdurma

Ağcabədi rayonunun qaçqın düşərgəsində məskunlaşan Qarabağ qaçqınları, 1992-ci il.

Qorbaçov tərəfindən kompromisə baxmayaraq, ermənilər məsələni sakitləşmək üçün təkliflərdən imtina etdilər. Kompromisə 400 milyon rubl paketlik erməni dilində dərslik və Qarabağda televiziya verilişləri daxil idi. Eyni zamanda, Azərbaycan Ermənistana hər hansı bir ərazini güzəştə getməyin əleyhinə idi. 1988-ci il dekabrın 7-də Spitak zəlzələsində 25 min nəfər həlak olmuşdu və Spitak və Leninakan (hazırkı Gümrü) şəhərini məhvinə görə, Ermənistanda Qarabağın köçürülmə çağırışları bir az azaldı. Lakin Moskva rəsmilərinin zəlzələ fonunda yeni formalaşan Qarabağ Komitəsinin 11 üzvünün, o cümlədən Ermənistanın gələcək prezidenti Levon Ter-Petrosyanın həbsindən sonra münaqişə yenidən qızışdı. Belə hadisələr Ermənistan və rəsmi Moskva arasında münasibətləri soyuqlaşdırdı: ermənilər Qorbaçova inamını zəlzələdə kömək səylərinin idarəsinə və onun Dağlıq Qarabağ üzrə barışmaz mövqesinə görə itirmişdi.

Ermənilərin iddia etdiyi Sumqayıt poqromlarından sonra məcburi əhali mübadiləsi baş tutdu: Azərbaycanda yaşayan ermənilər və Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı. Azərbaycan hökumətinə görə, 1988-ci ildə 27 və 29 noyabrda 33 azərbaycanlı Spitak, Quqark və Stepanavanda, 1987–1989 dövründə isə 216 nəfər öldürülmüşdür. Azərbaycan deputatı Arif Yunus qeyd edir ki, həmin ilin noyabr ayında 20 azərbaycanlı erməni kəndi Vartanda yandırılmışdı. Lakin, erməni mənbələrində 1988–1989-cu illərdə öldürülən azərbaycanlıların sayı 25 kimi göstərilib.

Millətlərarası münaqişə həm də Azərbaycanın şəhərlərinə, o cümlədən, 1988-ci ilin dekabr ayında Gəncə və Naxçıvanda yayılmışdı. Bu şəhərlərdə Sovet ordusunun ermənilərə yönəlmiş hücumları dayandırmaq üçün cəhdləri nəticəsində, yüzlərlə insan yaralanmış və yeddi nəfər (onlardan dördü əsgər) həlak olmuşdur. Münaqişənin ilk iki ili ərzində həyatını itirən insanların sayı hesablamalarda fərqlənir. Azərbaycan hökuməti 216 azərbaycanlı Ermənistanda öldürüldüyünü, tədqiqatçı Arif Yunus isə tək 1988-ci ildə həyatını itirənlərin 127 nəfər olduğunu iddia edir. 1989-cu ilin oktyabr ayında Time jurnalının məqaləsində qeyd olunur ki, 1988-ci ilin fevral ayında hər iki tərəfdən 100 nəfər həlak olmuşdur.

1988-ci ilin sonlarında Ermənistanda onlarla kəndlər 200,000 azərbaycanlı və müsəlman kürdlərin tərk etdiyi səbəbə görə boş idi. Müsəlman kürdlər ermənilərə qarşı silahlı münaqişəyə qoşulmasalar da, erməni işğalı altında olan ərazilərdən qovulmuşdular.

Qara Yanvar

1990-cı ildə Bakıda Sovet qoşunları

Millətlərarası münaqişə hər iki ölkənin əhalisi arasına baş verirdi: Azərbaycanda ermənilər Ermənistana, Ermənistan azərbaycanlıları isə Azərbaycan qaçmağa məcbur olmuşdu. Dağlıq Qarabağda vəziyyət Sovet hakimiyyətinin idarəsində çıxmışdı: 1989-cu ilin yanvarında Moskvada mərkəzi hökuməti müvəqqəti olaraq bölgəyə nəzarət edirdi və bu vəziyyət bir çox ermənilər tərəfindən yaxşı qarşılanmışdı. 1989-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin (AXC) rəhbərləri və onların artan tərəfdarları Ermənistana və DQMV-yə keçən dəmir yolunu blokada etməyi bacarmışdı. Bu Ermənistanın iqtisadiyyatına ciddi dərəcədə sarsıdıcı zərbə yetirmişdi, çünki, yük və malların 85%-i dəmir yolu vasitəsilə Ermənistana gəlirdi. Bəziləri iddia edir ki, bu Ermənistanın Naxçıvan MSSR qarşı embarqosuna cavab idi. Ermənistanda dəmir yolu xidmətinin pozulmasından sonra, erməni yaraqlıları Ermənistana daxil olan Azərbaycan qatar qruplarına hücumlar edirdi.

1990-cı ilin yanvarında ermənilərin Bakıda sıxılması nəticəsində, Qorbaçov asayişi bərpa etmək üçün fövqəladə vəziyyət elan etdi və DQMV qoşunlarını göndərməsini əmr etdi. Azərbaycanda artan müstəqillik hərəkatından əvvəl, Sovet rejimi dağılmağa yaxın olduğundan, Qorbaçov hadisələri zorla idarə etmək üçün Azərbaycana Sovet qoşunlarını göndərdi. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə, saat 23.30-da Bakı şəhərinə keçmiş Sovet İttifaqının qoşun hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış və itkin düşmüşdür. "Şit" təşkilatının müstəqil hərbi ekspertlərinin hesabatı, hərbçilərin atəş iddialarını rədd edib, Bakı yollarında silahlanmış insanların qurduğu barrikadalara aid heç bir dəlil tapmamışdı. Daha sonra komendant saatı elan olundu və MVD əsgərləri və güclənən Azərbaycan Xalq Cəbhəsi arasında şiddətli qarşıdurmalar baş verdi. Bunun nəticəsində, Bakıda 120 azərbaycanlı və səkkiz MVD əsgəri həlak olmuşdu. Bu müddət ərzində Azərbaycanın Kommunist Partiyası ləğv olunmuşdu və gecikmiş əmr, əsasən şəhərin erməni əhalisi qorunmasına yox, partiyanın hakimiyyətdə saxlanmasına hesab olunmuşdu. "Qara Yanvar" kimi adlanan bu hadisələr, Azərbaycan və mərkəzi hökumət arasında əlaqələri gərginləşdirdi.

Qazaxda döyüşlər

Bakı

Xankəndi

Şuşa

Kəlbəcər

Ağdam

Ağdərə

Xocalı

Əsgəran

Laçın

Zəngilan

Qubadlı

Xocavənd

Əskipara

Barxudarlı

Kərki

İkinci Qarabağ müharibəsinə kimi işğal altında olan Azərbaycan əraziləri

Azərbaycanın Ermənistan ərazisində bir neçə anklavı vardır: şimal-qərbdə Yuxarı Əskipara, Barxudarlı və Sofulu və Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasında Kərki ərazisi. Erkən 1990-cı illərdə Azərbaycanın Bağanis Ayrım kəndi Ermənistan hərbçiləri tərəfindən gündəlik hücuma məruz qalırdı. Eyni zamanda, erməni qüvvələri Ermənistan ərazisində, Azərbaycan anklavlarına və Azərbaycanın Qazax və Sədərək rayonunda yerləşən sərhəd kəndlərinə hücum edirdi. 1990-cı il martın 26-da erməni hərbçilər bir neçə maşınla Bağanis kəndinin sərhədinə gəldi. Qaranlıqda onlar sərhədi keçib, Azərbaycanın Bağanis Ayrım kəndinə hücum etdi. Təxminən 20 ev yandırıldı və 8–11 azərbaycanlı kəndli qətlə yerinə yetirilmişdir. Bir ailənin üzvlərinin cəsədləri, o cümlədən körpələr, yanmış evlərin xarabalıqlarında aşkar edilmişdir. Sovet Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Bağanıs Ayrıma çatanda, təcavüzkarlar artıq qaçmışdı.

18 avqustda çoxlu sayda erməni yaraqlılarının Azərbaycan sərhədinə yaxın toplanması müşahidə edilirdi. Növbəti gün erməni silahlıları Azərbaycanın Yuxarı Əskipara, Bağanis Ayrım, Aşağı Əskipara və Quşçu Ayrım kəndlərini raketli qumbaratan və hava toplarından istifadə edərək bombaladı. İrəvandan dörd helikopterlə gətirilən əlavə yardımın hesabına, erməni qüvvələri Yuxarı Əskipara və Bağanis Ayrımı ələ keçirə bildi.

Çaykənd əməliyyatı

1991-ci ilin yazında Prezident Qorbaçov yeni ittifaq müqaviləsi əsasında saxlanılmasına dair referendumun keçirilməsi nəzərdə tutulan Şura Müqaviləsi adlı xüsusi referendum keçirdi. Yeni seçilən, Sovet respublikalarında hakimiyyətə qeyri-kommunist liderlər, o cümlədən Rusiyada Boris Yeltsin (Qorbaçov Sovet İttifaqının prezidenti idi), Ermənistanda Levon Ter-Petrosyan və Azərbaycanda Ayaz Mütəllibov gəlmişdi. Azərbaycan rəhbərliyi referendumun keçirilməsinə razılıq verdi, Ermənistan isə beş digər müttəfiq respublika ilə birlikdə boykot yolunu seçdi.

Qarabağda bir çox erməni və azərbaycanlılar özlərini müdafiə etmək üçün silah yığmağa başlayırdı. Mütəllibov regionda erməni yaraqlılarını silahsızlaşdırmaq üçün birgə hərbi əməliyyat başlanmasında Qorbaçovdan dəstək istəyirdi. Bunun nəticəsində, Çaykənd əməliyyatında Sovet Müdafiə və Daxili İşlər nazirliklərinin, həmçinin Azərbaycan XTMD-nin 6 minlik qüvvəsi ermənilərin yaşadığı rayonlara qarşı yeridildi. Bu qüvvələrin 3 min nəfəri Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Milis Dəstəsinə məxsus idi və əsas ağırlıq da onların üzərinə düşürdü. Çaykəndin azad edilməsi SSRİ-nin rəhbəri Mixail Qorbaçov, SSRİ müdafiə naziri, SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri, Azərbaycanın rəhbəri Ayaz Mütəllibov səviyyəsində müzakirə olunmuş, respublika rəhbərlərinin hamısı Xanlara (indiki Göygöl) gəlmiş və 1991-ci ilin aprelin 30-da başlamış əməliyyat mayın 4-də tamamlanmışdı.

Əməliyyat zamanı baş verən zorakılıq, ermənilər arasında Qarabağ münaqişəsinin yeganə həllini yalnız hərbi yolla inamını gücləndirdi.

Sülh danışıqları üçün ilk cəhd

İlk sülh vasitəçilik səyləri 1991-ci il sentyabrda, Rusiya prezidenti Boris Yeltsin və Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev tərəfindən edilmişdi. 20 – 23 sentyabrda Bakı, Gəncə, Xankəndi və İrəvanda sülh danışıqlarından sonra, tərəflər Rusiyanın Jeleznovodsk şəhərində Jeleznovodsk Kommünikesini yazmağa razılaşdı. Müqaviləni Yeltsin, Nazarbayev, Mütəllibov və Ter-Petrosyan imzalamışdı. Razılaşmaya baxmayaraq, erməni hərbi birləşmələri Xocavənd və Hadrut rayonları ərazisində azərbaycanlı sakinlərə qarşı hücumlara etdi. Nəticədə, bu rayonların azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin əksəriyyəti işğal olundu; azərbaycanlı sakinlər isə öz torpaqlarını tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qaldılar. 1991-ci il 20 noyabrda Xocavənd rayonunun rayonunun Qarakənd kəndinin yaxınlığında, Ağdam rayonunun Mərzili kəndi ərazisində erməni hərbi dəstələri Azərbaycana məxsus hərbi helikopteri vurdu.

SSRİ-nin son günlərində qarşıdurma

1991-ci ilin sonlarında erməni hərbçiləri 1991-ci il may-iyul aylarında Azərbaycan OMON-u tərəfindən ələ keçirilən kəndlərə hücumlara başladı. Memorial təşkilatının verdiyi məlumata görə, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən hücumları nəticəsində keçmiş Şaumyan, Ağdərə, Əsgəran, Aşağı Qaranlıq rayonlarında Azərbaycan kəndlərinin bir neçə min sakinləri evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bəzi kəndlər hərbçilər tərəfindən yandırılmışdı. Ciddi zorakılıq halları (xüsusilə Meşəli kəndində) mülki əhaliyə qarşı var idi.

1991-ci ilin payızın sonunda Azərbaycan tərəfi əks-hücuma başlayanda, Ermənistan Azərbaycan kəndlərini hədəfləməyə başladı. Memoriala görə, Malıbəyli və Yuxarı Quşçular kəndlərinə ermənilər tərəfindən hücum edilmiş, evlər yandırılmış və onlarla mülki əhali öldürülmüşdür. Hər iki tərəf digər tərəfi kəndləri, artilleriya mövqelərini əhatə edən strateji nöqtə kimi istifadə etməsində ittiham edirdi. Dekabrın 19-da Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Dağlıq Qarabağ çəkilməyə başladı və bu proses 27 dekabrda başa çatdı. Sovet İttifaqının dağılması və Dağlıq Qarabağdan daxili qoşunlar çıxarılandan sonra, münaqişə zonasında vəziyyət idarəolunmaz oldu.

Silah vakuumu

Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qadın əsgərləri

1991-ci ilin payızında Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, hər iki ölkə Qarabağ ərazisində yerləşən hərbi anbarlardan silah götürmüşdü. İlkin üstünlük Azərbaycanın xeyrinə idi. Soyuq müharibə zamanı Qafqazın müdafiəsi üçün Sovet hərbi doktrinasıda olan strategiyada qeyd olunurdu ki, NATO üzvü Türkiyə qərbdən işğalı tədbirində, Ermənistan döyüş meydanına çevriləcək. Beləliklə, Ermənistan SSR-ində yalnız üç hərbi bölmə, Azərbaycanda isə ümumi beş hərbi bölmə və beş hərbi aerodrom var idi. Bundan başqa, Ermənistanda təxminən 500, Azərbaycanda 10,000 dəmir yolu vaqonu sursat var idi.

Sovetin DİN qüvvələri çəkilməyə başlayanda, onlar erməni və azərbaycanlılara geniş hərbi arsenal və zirehli maşınlar verirdi. Üç il əvvəl Qorbaçov tərəfindən göndərilmiş hökumət qüvvələrinin əsgərləri Sovet İttifaqının digər respublikalarından idi və onların burada qalmaq üçün heç bir arzusu yox idi. Onların əksəri kasıb və cavan çağırışçılar idi. Onlar pul və hətta araq üçün silahlarını, hətta tanklarını və zirehli texnikasını hər iki tərəfə satırdı. Təminatsız silah anbarlarına görə, hər iki tərəf Qorbaçovun siyasətini münaqişə yaratmaqda ittiham edirdi. noyabr 1993-cü ildə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, azərbaycanlılarda silah vakuumu zamanı 286 tank, 842 zirehli texnikası və 386 ədəd artilleriya var idi. Qara bazar Qərbdən silah idxalını asanlaşdırmağa kömək edirdi.

Silahların əksəri Rusiya və ya keçmiş Şərq bloku ölkələrindən gəlsə də, hər iki tərəf bəzi improvizasiyalar edirdi. Azərbaycan Türkiyə, İsrail və bir çox ərəb ölkələrindən əhəmiyyətli hərbi yardım və sursat almışdı. Erməni diasporu müharibə zamanı Ermənistana əhəmiyyətli yardım məbləği göndərirdi və hətta 1992-ci ildə erməni lobbisinin təşəbbüsü ilə ABŞ Konqresi tərəfindən "Azadlığa Dəstək" Aktına qəbul edilən və Azərbaycana Amerikanın birbaşa dövlət yardımını yasaqlayan 907-ci düzəlişi qəbul etməsini bacarmışdı.

1991-ci il 26 dekabrda Qorbaçov SSRİ rəhbərliyindən istefa verəndə, SSRİ-də respublikalar öz müstəqilliyini elan etdi və Sovet İttifaqı 31 dekabr 1991-ci il mövcudluğunu dayandırdı. SSRİ-nin süqutu Ermənistan və Azərbaycana tam miqyaslı müharibə üçün bütün maneələri aradan qaldırdı. Noyabrın 21-də Azərbaycan Milli Məclisi Qarabağın muxtar vilayət kimi statusunun ləğv etdi və vilayətin paytaxtını Xankəndi adlandırdı. Buna cavab olaraq dekabrın 10-da Qarabağda keçirilən referendumda (azərbaycanlı icması onu boykot etmişdi) ermənilərin əksəriyyəti Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi lehinə səs verdi. 1992-ci il yanvarın 6-da separatistlərin idarə etdiyi "bölgə" Azərbaycandan öz müstəqilliyini elan etdi.

Dağlıq Qarabağa Sovet daxili qoşunlarının yeridilməsi müvəqqəti idi. 1992-ci ilin fevralında keçmiş Sovet dövlətləri Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) üzvləri oldu. Azərbaycan qoşulmağa bitərəf olsa da, Ermənistan Türkiyənin mümkün işğal qorxusundan MDB-yə girib, təşkilatın "kollektiv təhlükəsizlik çətiri" altına keçdi. 1992-ci ilin yanvar ayında MDB qüvvələri Xankəndində öz yeni qərargahını yaratdı.

Ordu quruculuğu

Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri, 1992-ci il.

Ermənilər və azərbaycanlılar arasında təsadüfi döyüşlər Çaykənd əməliyyatından sonra şiddətini artırdı və hər iki tərəf minlərlə könüllüləri ordularına cəlb etməyə başladı. Ermənistanda bir çox şəxslər, tarixi erməni partizan dəstələrinin separatçı döyüşçülərini və XIX–XX əsrlərdə Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan Andranik Ozanyan və Qaregin Njde kimi şəxsləri ideoloji rəhbər kimi qəbul edirdi. 18–45 yaşlı kişilərin hökumətin hərbi xidmətə çağırışı ilə yanaşı, bir çox ermənilər mübarizə üçün könüllü olub, cokat və ya polkovnik-leytenantın idarəçiliyi altında qırx nəfərlik dəstələr formalaşdırırdı. İlkin mərhələdə, onlar çox zaman xidmət məkanlarını özləri seçirdilər. Bir çox əsgərlər komandanlığa birbaşa tabe olmurdu: onlar ölü əsgərlərin cəsədlərini soyurdu və zirehli nəqliyyat vasitələri üçün dizel yanacağı kimi malları qara bazarlarda satırdılar. Qadınlar da ordulara cəlb olunur, döyüşlərdə iştirak edirdi və ilk yardım və döyüşdə yaralı insanları evakuasiya etmək kimi köməkçi rollarda xidmət edirdilər.

Müharibə illərində Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri təxminən 30.000 əsgərdən, 10.000-ə yaxın OMON döyüşçüsündən və Xalq Cəbhəsinin bir neçə min könüllüsündən ibarət idi. Surət Hüseynov Azərbaycan Ordusunun 709 saylı hərbi hissəsi yaratmışdı və Sovet ordusunun 23-cü motor piyada diviziyasının arsenalından çoxlu silah və nəqliyyat vasitələrini almışdı. Qarabağ müharibəsində İsgəndər Həmidovun "Bozqurd" briqadası da fəaliyyət göstərirdi. Bütövlükdə isə Azərbaycan Ordusunun maddi-texniki durumu, habelə döyüş hazırlığı qənaətbəxş deyildi. Hərbi hissələrin ayrı-ayrı siyasi qrupların təsiri altına düşməsinin fonunda nizam-intizam dərəcəsi də əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşmüşdü. 1991–1992-ci illərdə ordunu 30 min döyüşçü özbaşına tərk etmişdi.

Sovet İttifaqının keçmiş hərbçiləri hər iki tərəfə öz xidmətlərini təklif edirdi. Məsələn, Dağlıq Qarabağda beş il yaşayan (1992–1997) keçmiş Sovet Generalı Anatoli Zineviç, Ermənistanın Azərbaycana qarşı aqressiyasında iştirak edən ən yüksək rütbəli zabit idi. Müharibənin sonunda o, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının silahlı qüvvələrinin Baş Qərargah rəhbəri vəzifəsində çalışmışdır.

O dövrdə Ermənistanın Rusiya ilə müqavilələri (1997-ci və 2010-cu ildə sonra imzalanıb) və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) olmadığından, Ermənistan özü Türkiyə ilə sərhədini qorumaq məcburiyyətində idi. Müharibə zamanı Ermənistan Respublikasının hərbi qulluqçuları və avadanlığın bir hissəsi Ermənistanın Türkiyə ilə sərhədini mümkün müharibədən mühafizə edirdi.

Ümumi hərbi müqayisədə 17–32 yaş qrupunda Ermənistanda hərbi xidmət üçün uyğun kişilərin sayı 550 000 nəfər, Azərbaycanda isə 1,3 milyon nəfər təşkil edirdi. Hər iki tərəfdən kişilərin əksəri Sovet ordusunda, o cümlədən SSRİ-Əfqanıstan müharibəsində xidmət etmişdi və münaqişəndən əvvəl hərbi təcrübəyə sahib idi. Qarabağ ermənilərin təxminən 60%-i Sovet ordusunda xidmət etmişdi. Əksər azərbaycanlılar isə Sovet ordusunda onların xidmət zamanı tez-tez ayrı-seçkiliyə məruz qaldığından, döyüş korpuslarından daha çox tikinti batalyonlarda işləyirdi. Azərbaycanda dəniz məktəbi, o cümlədən iki zabit akademiyalarının yaradılmasına baxmayaraq, əsgərlərin hərbi təcrübəsinin olmaması Azərbaycanın müharibəyə hazır olmamasının əsas amillərindən biri idi. Azərbaycan ordusuna Əfqanıstan komandiri Gülbəddin Hikmətyar tərəfindən yardım edilirdi. Komandir Fazle Haq əsasən Pişəvərdə könüllüləri cəlb edirdi və bir neçə dəstəni Azərbaycana göndərirdi.

Erkən erməni hücumları

Xocalı soyqırımı

Ağdamda Xocalı soyqırımının şahidi olan qaçqın

Xocalı 1991-ci ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-da quru yolu əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi olaraq helikopter əlaqəsi qalmışdı. Xocalıya sonuncu helikopter 1992-ci il yanvarın 28-də gəlmişdi. Şuşa şəhərinin səmasında mülki helikopterin vurulması və nəticədə 41 nəfərin faciəli surətdə həlak olmasından sonra isə bu əlaqə də kəsilmişdi. Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik enerjisi verilmirdi.

1992-ci il yanvarın 2-də Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Respublikası Prezidentinin vəzifəsini icarə etməyə davam etdi. Rəsmi olaraq yeni yaradılmış Ermənistan Respublikası Dağlıq Qarabağda separatçılara açıq olaraq hər hansı bir silah, yanacaq, ərzaq və ya digər maddi-texniki təmin olunmasını təkzib edirdi, lakin Ter-Petrosyan sonra separatçılarının maaşlarının ödənilməsi və maddi-texniki təchizat ilə təmin edilməsini etiraf etsə də, müharibəyə öz hərbçilirinin göndərilməsini təkzib edirdi. Ermənistanı artıq Azərbaycan Respublikasının blokadası, həmçinin Azərbaycanın qonşusu olan Türkiyənin təzyiqi altında idi. Fevralın əvvəli Azərbaycan kəndləri olan Malıbəyli, Qaradağlı və Ağdaban ermənilər tərəfindən işğal edildi və oranın əhalisi evlərindən qovuldu. Nəticədə ən azı 140 nəfər yaralanmış və 99 nəfər həlak olmuşdu.

Ermənistanın Qarabağla əlaqəsi yalnız Laçın dəhlizi vasitəsilə ora daxil olan helikopterlər vasitəsilə idi. Bölgənin tək hava limanı paytaxt Xankəndindən yeddi km məsafədə yerləşən, əhalisi təxminən 6.000–10.000 nəfər olan Xocalı şəhəri idi. Bundan əlavə Xocalı Qrad raketlərinin artilleriya bazası kimi xidmət edirdi: Xankəndidə ermənilərin yaşadığı çoxmərtəbəli binalara 400 Qrad raketləri atılmışdı. Fevralın sonunda erməni qüvvələri qarşıdakı hücum barədə xəbərdarlıq etdi və Azərbaycana Xocalıda atəşin dayandırması üçün ultimatum verdi.

Fevralın sonunda Xocalı əsasən izolyasiya olunmuşdu. Fevralın 26-da erməni qüvvələri 366-cı motoatıcı alayın zirehli texnikası və hərbi heyətinin köməkliyi ilə Xocalıya hücum etdi. Azərbaycan tərəfinin və Human Rights Watch, Moskvada insan hüquqları təşkilatı Memorial və erməni komandiri Monte Melkonyanın bioqrafiyasında olan mənbələrinin məlumatları əsasında, Qarabağ separatçıları Xocalını ələ keçirib, şəhərdən qaçan mülki əhalini öldürməkdə ittiham edilirdi. İlkin olaraq erməni qüvvələri şəhərə hücum etmək və şəhər əhalisini çıxışı üçün quru dəhlizi ayıracığını qeyd etmişdi. Nəticədə şəhərdə yanğınlar baş vermiş və fevralın 26-ı səhər saat 5 radələrində şəhər tam alova bürünmüşdür. Belə bir vəziyyətdə erməni mühasirəsində olan şəhərdə qalmış təqribən 2500 nəfər əhali yaxınlıqda azərbaycanlılar məskunlaşan Ağdam rayonunun mərkəzinə çatmaq ümidi ilə şəhəri tərk etməyə məcbur olmuşdur. Hava limanının enmə zolağı qəsdən məhv edilib yararsız günə qalmışdı. Azad dəhlizlə qaçan əhali Azərbaycanın Ağdam rayonuna yaxın ərazidə gülləyə tutulmuşdur və nəticədə çoxlu sayda insan həlak olmuşdur. Beynəlxalq qrupların vətəndaşların qəsdən qırğını ittihamlar üzləşən Ermənistan hökuməti rəsmiləri soyqırımı təkzib edib, hücumu Xocalıdan gələn artilleriya atəşinin susdurulması ilə əsaslandırmışdı.

Britaniya jurnalisti Tomas de Vaalın fikrincə, faciə nəticəsində 485 insan (donma nəticəsində həlak olanlar da daxil) həlak olmuşdu. Azərbaycan hakimiyyətinin rəsmi hesablamasında 25 – 26 fevralın hadisələri zamanı ölü sayı 613 nəfər idi, bunlardan da 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i isə ahıl yaşlı insanlar olmuşdur. 8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirmiş, 487 nəfər, o cümlədən 76 uşaq yaralanmışdır. 1275 nəfər əsir götürülmüş, 150 Xocalı sakini itkin düşmüşdür. Dövlətin və əhalinin əmlakına 1 aprel 1992-ci il tarixinə olan qiymətlərlə 5 mlrd. rubl dəyərində ziyan vurulmuşdur. 1992-ci il 3 martda The Boston Globe məlumat verirdi ki, münaqişənin son dörd ili ərzində 1000 nəfər öldürülmüşdür. Məlumatda qeyd olunurdu, Xocalının meri Eldar Məmmədov 200 nəfər itkin, 300 nəfər girov və döyüşlərdə 200 nəfər yaralandığını bildirib. 1992-ci ildə hüquq müdafiə təşkilatı Helsinki Watch-ın hesabatında qeyd olunurdu ki, Azərbaycan OMONu və "bəziləri silahlı olan, hərbi formada olan şəxslər mülki şəxslərin arasında idilər", bu isə erməni separatçılarının onlara atəş atmasına səbəb ola bilərdi.

Xocalı soyqırımından sonra Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin təzyiqi altında Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Milli Məclisinə istefasını təqdim etmək məcburiyyətində qaldı.

Şuşanın işğalı

Şuşaya gedən yol. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Albert Aqarunov erməni tankçısı Qaqik Avşaryanı tankla burada vurmuşdur.

13 fevral 1988-ci ildə ermənilər Xankəndiyə ilk hücumlarından birini edəndə azərbaycanlıların çoxu Şuşaya pənah gətirdi. Martın 28-də Azərbaycan qüvvələri Xankəndiyə hücum etməyi planlaşdırırdı və Canqasan kəndindən Kərkicahandan yuxarıda yerləşən düşmən mövqelərinə hücum etdi. Növbəti günün günorta çağı Azərbaycan hərbçiləri şəhərə yaxın mövqelərə yerləşsələr də, ermənilər tərəfindən hücumdan sonra geriyə çəkildi.

Xocalının zəbtindən sonrakı aylarda regionun sonuncu Şuşa istiqamətində təslim olmayan azərbaycanlı komandirlər "Qrad" qurğularından istifadə edərək Xankəndiyə qarşı genişmiqyaslı artilleriya hücum etdilər. Aprelə qədər davam edən bombalama Xankəndidə yaşayan 50.000 nəfər sakinin böyük hissəsinin bunker və zirzəmilərdə qalmasına məcbur etdi. Şəhərin ucqar nöqtələrinin yaxınlığında Dağlıq Qarabağdakı erməni hərbi liderlər şəhəri tutmaq üçün hücum təşkil etdilər.

Mayın 8-də yüzlərlə erməni əsgəri tanklarla və vertolyotlarla Şuşaya hücum etdi. Şəhərin küçələrində şiddətli döyüşlər baş verdi və hər iki tərəfdən yüzlərlə adam həlak oldu. Sayca az olmalarına və daha zəif silahlanmalarına baxmayaraq, ermənilər mayın 9-da şəhəri elə kəçirib, azərbaycanlıların geri çəkilməsinə nail oldular.

Şuşanın işğalı qonşu Türkiyədə böyük səs-küyə səbəb oldu. Ermənistan SSRİ-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Türkiyə ilə münasibətləri yaxşılaşsa da, Dağlıq Qarabağ regionunu işğalı Türkiyə və Ermənistan arasında münasibətləri zəifləşdirdi. Türkiyənin baş naziri Süleyman Dəmirəl Azərbaycana kömək etməklə bağlı təzyiq altında olduğunu qeyd etmişdi. Buna baxmayaraq, Dəmirəl müharibəyə müdaxilə etməyə qarşı olduğunu, Türkiyənin müharibəyə daxil olmasının daha böyük xristian-müsəlman münaqişəsinə səbəb ola biləcəyini bildirdi. Bunun nəticəsində, Türkiyə ordusunu Azərbaycana göndərməyib, Azərbaycana əhəmiyyətli hərbi yardım etdi.

1992-ci ilin may ayında MDB qüvvələrinin hərbi komandiri marşal Yevgeni Şapoşnikov Qərb dövlətlərinə, xüsusilə ABŞ-yə Qafqazdakı münaqişəyə müdaxilə etməmək barədə xəbərdarlıq etdi. Şapoşnikov "bu yerin Üçüncü dünya müharibəsinin başlanğıcı ola biləcəyini" bildirdi.

Şamil Basayevin başçılıq etdiyi çeçen qüvvələri müharibədə iştirak edən hərbi birliklərdən biri idi. Azərbaycan polkovniki Azər Rüstəmova görə 1992-ci ildə Şamil Basayev və Salman Raduyevin başçılığı altında yüzlərlə çeçen döyüşlərdə azərbaycanlılara əhəmiyyətli kömək göstərmişdi. Bəzi mənbələrə görə, Şamil Basayev Şuşanı tərk edən sonuncu döyüşçülərdən biri idi. Basayev qeyd edirdi ki, müharibə dindən çox, milliyyətçi xarakter daşıdığından o qüvvələrini geri çəkdi.

Laçının işğalı

Şuşanın işğalından sonra Azərbaycan Milli Məclisi Azərbaycan prezidenti vəzifəsini icra edən Yaqub Məmmədov günahlandıraraq, onu güclə vəzifəsindən çıxartdı. Mütəllibov Xocalının itkisi haqqında hər hansı bir məsuliyyət daşınmasında təsdiq edən faktlar aşkar etmədiyindən, Ali Sovet öz qərarını ləğv etdi və 1992-ci il mayın 15-də o vəzifəsinə qayıtdı.

1992-ci il mayın 18-də erməni qüvvələri Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı ayıran Laçın dəhlizinə hücum etdi. Laçın şəhəri zəif mühafizə olunduğundan, növbəti gün ərzində Ermənistan Silahlı Qüvvələri şəhəri ələ keçirdi və orada vuruşan Azərbaycan hərbçilərini məğlub etdi. Şəhərin alınması quru marşrutla Ermənistandan Qarabağın dağlıq bölgəsi olan Laçına qədər özünü təchizat edən karvanların bağlanamasına imkan yaradırdı.

Laçının itkisi Mütəllibov rejiminə son zərbə oldu. Mütəllibovun qadağasına baxmayaraq, Azərbaycanda etiraz aksiyaları keçirildi və Xalq Cəbhəsi fəalları silahlı çevrilişə nail oldular. Hökumət qüvvələri və Xalq Cəbhəsinin dəstəkçiləri arasında döyüşlər siyasi müxalifətin Bakıda parlament binasının, hava limanının və prezident ofisinin ələ keçməsinə səbəb oldu. 1992-ci il iyunun 16-da Əbülfəz Elçibəy Azərbaycanın prezidenti seçildi və Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının bir çox siyasi fəalları deputat oldular. Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin tərəfdarları Mütəllibovu Qarabağ müharibəsində zəif lider olmasında günahlandırırdı. Əbülfəz Elçibəy Rusiyadan yardım alınmasının əleyhinə idi. O, Türkiyə ilə yaxın əlaqələrinin tərəfdarı idi.

1992-ci ilin may ayında döyüşlər Naxçıvana da çatdı.

Gərginləşmə

Goranboy əməliyyatı

Dağlıq Qarabağ üzərində nəzarətə həlledici zərbə vurmaq üçün 1992-ci ilin yayında Azərbaycan irimiqyaslı hücum etdi. Bu hücum Azərbaycan Ordudunun ən uğurlu hərbi irəliləyişi idi. Goranboy əməliyyatından sonra müharibə daha şiddətli mərhələyə keçdi. Əməliyyatda 8000 Azərbaycan əsgəri, dörd əlavə batalyon, ən azı 90 tank, 70 piyada döyüşş nəqliyyat vasitəsi və Mi-24 hərbi helikopterləri istifadə olunmuşdu.

1992-ci il iyunun 12-də Azərbaycan ordusu Dağlıq Qarabağın mərkəzi olan Əsgəran rayonu istiqamətində genişmiqyaslı diversiya hücumuna başladı. 4000 nəfərlik iki dəstə Əsgəranın şimal və cənub mövqelərinə hücum etdi. Şiddətli döyüşlər nəticəsində Azərbaycanlılar Əsgəran rayonunun bəzi yaşayış məntəqələrində nəzarəti ələ keçirdi: Naxçıvanlı, Dovşanlı, Pircamal, Dəhrəz və Ağbulaq.

Daşaltıda məhv olunmuş BRDM-2.

1992-ci il iyunun 13-də Azərbaycan hərbçiləri erməni könüllü dəstələri tərəfindən müdafiə edilən Goranboy rayonununda əks hücuma başladı. Bu üç günlük hücumun kod adı "Goranboy əməliyyatı" idi və əməliyyata Surət Hüseynov başçılıq edirdi. On beş saat Azərbaycan qüvvələrinə qarşı şiddətli mübarizəsindən sonra, iki erməni dəstəsi geri çəkilməyə məcbur oldu. Azərbaycan Ermənistan qüvvələri tərəfindən nəzarət olunan Goranboy rayonunun onlarla kəndini ələ keçirməyi bacardı və regiondan bütün mülki erməni əhalisi qaçdı. 1992-ci il iyulun 4-də azərbaycanlılar bölgənin ən böyük şəhəri olan Ağdərəni ələ keçirdi.

Azərbaycanın hücum miqyasını görən Ermənistan hökuməti, Azərbaycanı təhdid edib, birbaşa müdaxilə və Qarabağda döyüşən separatçılara kömək edəcəyini elan etdi. Goranboya hücum Ermənistan qüvvələrini Xankəndinin cənubuna doğru çəkilməyə məcbur etmişdi, harada ki, erməni komandirləri Ağdərə rayonunun mühüm Sərsəng su anbarına nəzarət edirdi. Dağlıq Qarabağın təxminən yarısı alındığından sonra, təxminən 30 000 erməni qaçqını Xankəndidən qaçmaq məcburiyyətində qalmışdı.

1992-ci il iyunun 18-də ermənilər nəzarət etdiyi ərazilərdə fövqəladə vəziyyət elan etdi. Avqustun 15-də Robert Koçaryan və daha sonra Serj Sarkisyanın başçılıq etdiyi qondarma DQR Dövlət Müdafiə Komitəsi yarandı. Komitəyə qismən səfərbərlik üçün çavuş və əsgərlər, 18–40 yaşlı hərbi xidmətə mövcud kişilər, 50 yaşına kimi zabitlər və keçmiş hərbi təlimli qadınlar çağırıldı. Hərbi xidmətə çağırılanların sayı 15 000 nəfərdən artıq idi. Sürətli hərbi islahatlar ayrı-ayrı döyüşən Ermənistan könüllü dəstələrini vahid DQR Müdafiə Ordusuna çevirdi.

1992-ci ildə Azərbaycanın zirehli qoşunlarının hücumu erməni helikopterləri tərəfindən dayandırıldı. İddia olunur ki, Azərbaycanın zirehli qoşunlarının ekipaj üzvlərinin çoxu, Gəncədə yerləşən 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasından olan ruslar idi. 1992-ci ilin payızında Azərbaycan ordusu ağır itkilər vermişdi. Qaçılmaz məğlubiyyət ilə üzləşən Surət Hüseynov, ordusundan qalan əsgərlərini Ağdərədən çıxardı. Sürət Hüseynov daha sonra qoşunları Gəncəyə — 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasının hərbi bazasından sursat yığmaq üçün köçürdü. Növbəti ilin fevral-mart aylarında, DQR Müdafiə Ordusu gələcək Azərbaycan hərbi hücumlarının qarşısını ala bildi.

Sülh danışıqlarının növbəti cəhdləri

Xocalı soyqırımı və Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibovun istefasından sonra, sülh danışıqlarının yeni cəhdləri 1992-ci ilin birinci yarısında İran prezidenti Haşimi Rəfsəncaninin təşəbbüsü ilə keçirilirdi. İran diplomatları məkik diplomatiyasını icra edərək, 1992-ci il mayın 7-də ikitərəfli danışıqlar üçün Tehrana Azərbaycan prezidentinin səlahiyyətlərinin icraçısı Yaqub Məmmədovu və Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyanı dəvət etdi. Məmmədov, Ter-Petrosyan və Rəfsəncani beynəlxalq hüquq normalarına, sərhədlərin sabitlik tərəflərin razılığa aşağıdakı və qaçqın böhranı ilə məşğul olmaq üçün Tehran kommunikesini imzalamışdılar, lakin sülh səyləri növbəti gün Ermənistan qoşunlarının Şuşa şəhərini və 18 mayda tamamilə Laçın şəhərini ələ keçirməsinin uğursuzluqundan sonra pozuldu.

1992-ci ilin yayında ATƏM (sonradan Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı oldu) Helsinkidə 11 ölkədən təşkil olunan Minsk qrupunu yaratdı. Görüş Fransa, Rusiya və ABŞ-nin birgə başçılığı altında keçirilirdi, lakin 1992-ci ildə, qrupun illik sammitində, təşkilat problemi həll edə bilmədi və Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bir çox yeni problemlər yaranmışdı: Yuqoslav müharibələri, Dnestryanı separatçı respublikası ilə Moldovanın müharibəsi, Çeçenistanda separatçı hərəkatı, Rusiya, Abxaziya və Osetiya ilə Gürcüstanın yeni mübahisələri gündəliyin əsas məsələlər idi.

ATƏM atəşkəsə nəzarət və humanitar yardım daşımaların məcburi qaçqın göndərilirməsini qorumaq üçün NATO və MDB sülhməramlılarının istifadəsini təklif edirdi. Bir neçə atəşkəs iyun hücumundan sonra qüvvəyə minsə də, Ermənistan tərəfindən dəstəklənən Avropa sülhməramlı qüvvələrinin Qarabağda yerləşmə planları alınmadı. Qarabağa 100 beynəlxalq müşahidəçi göndərilməsi ideyası dəfələrlə qaldırılsa da, iyul ayında Azərbaycan və Ermənistan rəhbərləri arasında danışıqlar tamamilə pozulmuşdu. Rusiya Qafqazda NATO-nun çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrinin tam əleyhinə idi.

Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları

1992-ci ildə Dağlıq Qarabağda Azərbaycan hərbçiləri

İyunun sonunda Azərbaycan Qarabağın cənub-şərqində yerləşən Xocavənd şəhərinə yeni hücum hazırlayırdı. Hücum qüvvəsinə çoxlu tanklar, Xocavənd və Qırmızı Bazar yaxınlığında Maçkalaşen və Cardar cəbhələrində zirehli döyüş maşınların və zirehli piyada dəstələrin daxil idi. Xocavəndin alay komandiri Monte Melkonyan ağır zirehli texnikanın olmamasına baxmayaraq, Azərbaycan qüvvələri tərəfindən təkrar hücum cəhdlərini zərərləşdirməyi bacarmışdı.

1992-ci il avqustun sonunda qondarma Dağlıq Qarabağ hökumətində siyasi gərginlik, hökumət üzvlərinin avqustun 17-də istefa verməsi ilə nəticələndi. Hakimiyyət sonradan Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən çağırılan şuraya fərz edildi. Robert Koçaryanın başçılığı altında olan şuraya, münaqişənin sonuna qədər müvəqqəti olaraq anklavın idarə edilməsi tapşırıldı. Eyni zamanda Azərbaycan təyyarə hücumlarına başladı.

Qışın yaxınlaşması

Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il.

Qış yaxınlaşdıqca hər iki tərəf əsasən qaz və elektrik kimi resursları daxili istifadə üçün qoruyurdu. Qarabağda yaşayan erməni sakinləri iqtisadi avtomobil yolunun açılışına baxmayaraq, Azərbaycanın tətbiq etdiyi iqtisadi blokadadan böyük əziyyət çəkirdi. Metsamor AES bağlandıqdan sonra, Ermənistanın iqtisadiyyəti ərzaq çatışmazlığı və enerji çatışmazlığından çətinlik çəkirdi: Gürcüstanda Abxaziya və Osetiya separatçılarına qarşı vətəndaş müharibələri başlamışdı, təchizatı karvanlara basqınlar edilmişdi və Ermənistandan Rusiyaya keçirilən neft kəməri dəfələrlə dağıdılmışdı. 1991–1992-ci illərin qışı kimi, 1992–1993 qışı da çox soyuq idi: Ermənistan və Qarabağ ərzində bir çox ailələr istilik və isti suyun olmamasından çətinlik çəkirdi.

Erməni diasporu pul yığıb, Ermənistana təchizatı yardım edirdi. Dekabr ayında Ermənistana Gürcüstanın Qara dəniz limanı olan Batumi vasitəsilə ABŞ-dən iki daşıma ilə 33,000 ton taxıl və 150 ton uşaq qidası gətirilmişdi. 1993-cü ilin fevral ayında, Avropa İqtisadi Birliyi Ermənistana 4.5 milyon Avropa valyuta vahidi (ECU) yolladı. Ermənistanın cənub qonşusu İran, Ermənistana güc və elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi ilə iqtisadi yardım edirdi. Elçibəyin İran üçün təhlükəli olan Bütöv Azərbaycan ideyasını dəfələrlə gündəmə gətirməsi iki ölkə arasında münasibətlərində soyuqlaşma yaratmışdı.

Qaçqın və məcburi köçkün olan azərbaycanlılar Azərbaycan hökuməti və İran tərəfindən qurulan dərmə çatma düşərgələrdə yaşayırdı. Beynəlxalq Qırmızı Xaç azərbaycanlılara yorğan paylayaraq, dekabr ayında qaçqınlar üçün qida ayırmışdı. Azərbaycanın iqtisadiyyatı neft sənayesinin dayanmasından çətinlik çəkirdi. Ölkənin neft emalı zavodları tam gücü ilə işləmirdi və hasilat normaları hesablamalardan aşağı idi. 1965-ci ildə Bakıda neft yataqlarından ilə 21,5 milyon ton neft ixrac edilirdisə, 1988-ci ildə neft ixracının sayı demək olar ki, 3,3 milyon aşağı düşmüşdü. Köhnəlmiş Sovet emalı avadanlıqları və Qərb neft şirkətləri tərəfindən müharibə regionda investisiya istəksizliyi, Azərbaycana neftin istehsalında maneə olurdu.

1993-cü ilin yayı

Münaqişələr

Kəskin qışa baxmayaraq, yeni ilə hər iki tərəf həvəslə gözləyirdi. Azərbaycan prezidenti Elçibəy Ermənistan prezidenti Ter-Petrosyanla münaqişənin həllinə optimizlə baxmasını ifadə etmişdi, lakin belə ümidlər 1993-cü ildə puç oldu. Rusiya prezidenti Boris Yeltsin və ABŞ prezidenti Corc Herbert Uoker Buşun yeni atəşkəs çağırışlarına baxmayaraq, bölgədə hərbi əməliyyatları yenidən qaynadı. Ermənistan Silahlı Qüvvələri 1992-ci ilin payızından Qarabağın şimalında azərbaycanlıların idarə ətdiyi kəndlərə yeni hücumlar etdi.

Hərbi məğlubiyyətlər Azərbaycanın daxilində gərginlik yaratmışdı. Çarəsiz qalan Azərbaycan ordusunun müdafiə naziri Rəhim Qazıyev və Rövşən Cavadovun briqadası kömək üçün Rusiyaya üz tutmuşdu. Hərbi hissələrin yerləşməsi haqqında ölkənin daxili naziri İsgəndər Həmidov və Qazıyev arasında siyasi gərginlik, fevralın 20-də Qazıyevin istefası ilə nəticələndi. Ermənistanda da eyni siyasi gərginlik yaranmışdı və ermənilərin prezident Ter-Petrosyana qarşı narazılığı artırdı.

Kəlbəcər

1992-ci ildə Kəlbəcər rayonunu tərk edən azərbaycanlı qaçqınlar

Şimali Qarabağın qərbində yerləşən Kəlbəcər rayonu, Ermənistan ilə həmsərhəddir və bölgənin rəsmi sərhədləri xaricində idi. 1993-cü il mart ayında ermənilərin işğal etdiyi Tərtər rayonunun ərazisində Sərsəng su anbarı azərbaycanlılar tərəfindən hücuma məruz qalmışdı. Monte Melkonyanın döyüşçüləri Aşağı Qaranlıq rayonunu tutduqdan sonra Kəlbəcəri işğal etmək niyyətində idi. Prezident Elçibəy iki ay müddətinə fövqəladə vəziyyət elan edib, universal çağırış təqdim etdi.

Azərbaycanlıların hərbi müxalifəti Melkonyanın döyüşçülərinə regionda və bir neçə tərk edilmiş zirehli avtomobil və tankların ələ keçmə imkanını verdi. Aprel ayının 1-də, səhərə yaxın erməni və rus hərbi qoşunları, Ermənistan tərəfdən eyni vaxtda sərhəd boyu ağır artilleriya atəşinin və zirehli texnikanın köməyi ilə 2000 nəfərdən çox canlı qüvvə ilə qəti hücuma keçdi. Söyüdlü, Dikyurd, Yellicə, Ayrım sərhəd məntəqələrində Azərbaycan ordusu onlardan qat-qat üstün qüvvələrin qarşısında tab gətirməyib, döyüşərək geriyə çəkilməyə məcbur oldu. Bunun nəticəsində, həmin mövqelər ermənilərin əlinə keçdi. Yalnız Zəylik istiqamətində ermənilərin hücumunun qarşısı alındı. Zəylikdə olan Azərbaycan qüvvələri son iki gün ərzində ermənilərin mövqelərinə və Basarkeçərə 200-dək top mərmisi atmışdı. 3 apreldə artıq erməni qoşunları Kəlbəcəri idarə edirdi.

BMT Təhlükəsizlik Şurası, Türkiyə və Pakistanın dəstəyi ilə, 1993-cü il aprelin 30-da Kəlbəcərin işğalını pisləyən, erməni işğalçılarından dərhal həmin ərazini tərk etməyi tələb edən 822 №-li qətnamə qəbul etdi. Human Rights Watch məcmuəsində qeyd edirdi ki, erməni qoşunları Kəlbəcərə hücum edəndə, müharibə qaydalarının dəfələrlə pozmuşdu. Ermənilər mülki əhalinin zorla öz evlərindən çıxarmış, qəsdən atəş acçılmış və girov götürmüşdür.

Siyasi hadisələr Azərbaycanda da baş verirdi: Surət Hüseynovun tabeliyindəki silahlı birləşmələr Gəncəbasar bölgəsində yerli hakimiyyət strukturlarını devirərək, Bakıya doğru hərəkət etməyə başladı. 9 iyun 1993-cü ildə Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev prezident Əbülfəz Elçibəyin dəvəti ilə Bakıya gəldi. Bunun ardınca Milli Məclisdə Gəncə hadisələri ilə bağlı gərgin müzakirələr başladı. 15 iyun 1993-cü ildə isə Milli Məclisin iclasında prezident Əbülfəz Elçibəyin təklifi ilə deputat və Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev parlamentin sədri seçildi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Əbülfəz Elçibəy 1993-cü il iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə qəflətən, dövlət orqanlarının rəhbərlərinə xəbər vermədən Bakı şəhərindən Ordubad rayonunun Kələki kəndinə getdi. Bununla Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vəzifələrini icra etməsini qeyri-mümkün etdi. 1 iyulda Surət Hüseynov Azərbaycanın baş naziri təyin edildi. Prezidenti vəzifəsini icra edən Əliyev, Xalq Cəbhəsinin 33 könüllü batalyonunu etibarsız hesab edərək, ləğv etdi. Heydər Əliyev 1998-ci il oktyabrın 11-də seçkilərdə səslərin 76,1 faizini toplayaraq yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi.

Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl və Zəngilan

Qarabağ müharibəsində Allahverdi Bağırovun əllə çəkilmiş xəritəsi

Azərbaycan xalqı yeni siyasi mənzərəyə öyrəşərkən, ermənilər iyunun 12-da Mərzili mahalı yaxınlarında Azərbaycanın yüngül zireh və piyada ilə atışmasında ölən Monte Melkonyanın İrəvanda dövlət cənazəsində iştirak edirdilər. Erməni tərəfi Bakıdakı siyasi böhrandan istifadə edirdilər — Azərbaycan qüvvələri Qarabağ cəbhəsini demək olar ki, tamamilə qorumurdu. Dörd ay siyasi qeyri-sabitlikdən sonra, Azərbaycan beş rayonunu və Dağlıq Qarabağın şimalını itirmişdi. İyunun sonunda, azərbaycanlılar anklavın son nöqtəsi olan Xocavəndi itirmişdi.

1993-cü il iyulun 4-də erməni qüvvələri artilleriya ilə Ağdamı bombalayıb, şəhərin əksər hissəsini məhv etmişdi və bunun nəticəsində, əsgərlər və mülki vətəndaşlar şəhərdən evakuasiya edildi. Ordunun dağılması ilə üzləşən Heydər Əliyev, de fakto Qarabağ hökuməti və Minsk Qrupu rəsmiləri ilə danışıqlar aparırdı. Avqustun ortalarında ermənilər Füzuli və Cəbrayıla qoşun yeritdi. Ermənilərin Azərbaycana işğalını nəzərə alaraq, Türkiyənin baş naziri Tansu Çillər, Ermənistan hökumətini Naxçıvana hücum etməsindən xəbərdarlıq etdi və ermənilərin Azərbaycan torpaqlarının çıxmasını tələb etdi. Bunun nəticəsində, minlərlə türk əsgərləri sentyabrın əvvəlində Türkiyə — Ermənistan sərhədinə göndərildi. Ermənistanda Rusiya tərəfli qüvvələr Türkiyənin hərəkətinə qarşı idi və onların münaqişəyə qoşulmasının əleyhinə idi.

Sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan ordusunda nizamsızlıq artmışdı. Ruslardan alınan əksər ağır silahlar döyüşlər zamanı fəaliyyətdən çıxarılmışdı. 1992-ci il iyun hücumunda Ermənistan Silahlı Qüvvələri Azərbaycan tərəfindən onlarla tanklar, yüngül zirehli texnikalar və artilleriya ələ keçirmişdi. Məsələn, 1993-cü ildə Monte Melkonyan televiziyaya müsahibəsində qeyd edirdi ki, təkcə Xocavənddə onun dəstəsi toplam olaraq 55 T-72, 24 BMP-2, 15 APC; 1992-ci ildə Goranboy hücumunda 25 ədəd ağır artilleriya ələ keçirib və ya məhv etmişdir. Serj Sarkisyan, Qarabağ silahlı qüvvələrinin o zaman hərbi lideri, müharibə zamanı toplam olaraq 156 tankın ələ keçirilməsini qeyd etmişdi. 1993-cü ilin yayında ermənilər küllü miqdarda Azərbaycan tərəfindən silahı ələ keçirilməsinə görə Elçibəyi tərif edirdi.

Səmada döyüşlər

Qarabağın səmalarında gedən döyüşlərdə əsas qırıcı və hücum vertolyotlarından istifadə olunurdu. Müharibədə hər iki tərəfin əsas nəqliyyat vertolyotu Mi-8 və Mi-17 idi. Ermənistanın hava qüvvələri cəmi iki Su-25 dəstəkləyən bombardmandan ibarət idi və Su-25-lərdən biri dost atəşi zamanı məhv olmuşdu. Ermənistanda bir neçə Su-22 və Su-17-lər olsa da, ölkənin köhnə uçuş aparatları müharibə dövründə ehtiyatda qalmışdı. Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistan Azərbaycanın 28 döyüş təyyarəsini və 19 hərbi helikopterini məhv etmişdi.

Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri 45 qırıcıdan ibarət idi və bu qırıcılar əsasən keçmiş Sovet hərbi təcrübəli Rusiya və Ukraynadan gətirilən muzdlular tərəfindən idarə olunurdu. Muzdlular MiQ-25 və Su-24 kimi inkişaf etmiş təyyarələrlə və MiQ-21 kimi köhnə nəsil Sovet qırıcı bombardmanlarla ilə Qarabağa uçurdular. Muzdlulara 5000 Rusiya rublundan çox aylıq əmək haqqı ödənirdi və onlar tez-tez Xankəndini bombalamaq üçün Azərbaycanın hava bazalarından uçurdu.

Ermənilərin müdafiə sisteminin quraşdırılması Azərbaycanın hava hücum qabiliyyətinə ciddi maneə yaradırdı. Azərbaycan və Ermənistanın ən çox istifadə etdiyi döyüş vertolyotu — Mil Mi-24 Krokodil idi.

Azərbaycan və Ermənistan təyyarə avadanlığı

Aşağıda müharibə zamanı Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən istifadə edilən təyyarələrinin siyahısı göstərilib.

Uçuş aparatı	Ermənistan	Ermənistanın itkiləri	Azərbaycan	Azərbaycanın itkiləri	Qeydlər
Qırıcı
MiQ-21	1	1	18	8	1992-ci il 20 avqustda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Şoxiy üzərində vurulub. 1992-ci il 31 avqustda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Şoxiy üzərində kiçik-silah atəşi ilə vurulub. 1992-ci il 30 oktyabrda 1 və ya 2 Azərbaycan MiQ-21-i Arqadzar üzərində vurulub. 1993-cü il yanvarda 1 Azərbaycan MiQ-21-i vurulub. 1993-cü il 15 yanvarda 1 Ermənistan MiQ-21-i vurulub. 1993-cü il 22 iyulda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Ağdam və Xocavəndin arasında vurulub. 1994-cü il 17 fevralda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Verdenisskiy üzərində SA-14 ilə vurulub.
MiQ-23	–	–	?	1
MiQ-25	–	–	20	~10	20 MiQ-25RB Rusiya bazasından götürülmüşdür. 1992-ci il 20 avqustda Yuri Beliçenkonun idarə etdiyi 1 Azərbaycan MiQ-25-i Çerban yaxınlığında SA-7A ilə vurulub. 1992-ci il 30 oktyabrda 1 Azərbaycan MiQ-25-i Srxarend üzərində vurulub. 1992-ci il 11 noyabrda 1 Azərbaycan MiQ-25-i Şuşimski üzərində vurulub. 1992-ci ilin payızında 1 (və ya 3) Azərbaycan MiQ-25-i vurulub. 1993-cü il 1 yanvarda 2 Azərbaycan MiQ-25-i vurulub. 1993-cü il 15 yanvarda 1 Azərbaycan MiQ-25-i Sırxavənd və Qazançı yaxınlığında Petros Qevondyan tərəfindən 9K38 İQLA ilə vurulub. 1993-cü il yanvarda (?) 1 Azərbaycan MiQ-25-i vurulub. 1993-cü il 22 iyulda (?) 4 Azərbaycan MiQ-25-i vurulub. Müharibənin sonunda Azərbaycan Hava Qüvvələrində 10 MiQ-25 qalmışdır.
Yerdən hücum uçuş aparatları
Su-17M and Su-22	–	–	4	1	1994-cü il 19 fevralda 1 Azərbaycan Su-22-i Verdenisskiy üzərində SA-14la vurulub.
Su-24	–	–	19–20	?	İlkin olaraq Azərbaycanın 3–4 Su-24-i var idi, daha sonra 16 Su-24MR Rusiya bazasından götürülmüşdür.
Su-25	2	0	7	2	1992-ci il 13 iyunda Qurbanov tərəfindən idarə olunan 1 Azərbaycan Su-25-i Murovdağ üzərində MANPADla vurulub. 1992-ci il 10 oktyabrda 1 Azərbaycan Su-25-i Malıbəyli yaxınlığında MANPADla vurulub. Ermənistanın 3 Su-25-i döyüş vaxtı effektiv olmadığından, istifadə edilməyib.
Təlim uçuş aparatları
Aero L-29	1	–	18	14
Aero L-39	1–2 (?)	?	12	?	1992-ci il 24 iyunda Laçın yaxınlığında Azərbaycan minimum bir L-39 itirib.
Hücum helikopterləri
Mi-24	12 – 15	2 or 4	25–30	19–24	Müharibənin sonunda Azərbaycan Hava Qüvvələrində altı Mi-24 qalmışdı.
Nəqliyyat və ümumi helikopterlər
Mi-2	2	?	7	?
Mi-8 and Mi-17	7	6	13–14	4
Nəqliyyat təyyarələri
Il-76	–	–	3	0
An-12	–	–	1	0
An-24	–	–	1	0
Tu-134	1	0	1	0

1993–1994-cü il hücum dalğaları

Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunmuş Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Vəzir Orucovun məzarı

1993-cü ilin oktyabr ayında Heydər Əliyev rəsmi olaraq prezident seçildi və itirilmiş ərazilərdən əlavə, ölkədə sosial nizamı bərpa etməyi vəd etdi. Həmin ay Azərbaycan MDB-yə qatıldı. Qış mövsümü əvvəlki il kimi oxşar şəraitlərdə keçirdi: hər iki tərəf aylar əvvəl yığılan ərzaqlar ilə dolanırdı. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı iki sonrakı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri oktyabr və noyabr ayında (874 və 884) qəbul edildi.

Yanvarın əvvəllərində, Azərbaycan qüvvələri və əfqan döyüşçüləri Füzuli rayonunun bir hissəsini, o cümlədən, İran sərhədində Horadiz dəmir yolu qovşağını ələ keçirsə də, Füzuli şəhərini geri ala bilməmişdi. 1994-cü il yanvarın 10-da Azərbaycan Ağdərə rayonunun şimal anklavını ələ keçirmək üçün hücuma başladı. Hücumda Azərbaycan ordusu Qarabağın şimalında və cənubunda bir neçə əraziləri götürsə də, onları saxlaya bilmədi. Buna cavab olaraq, Ermənistan hərbi xidmətdə olan hərbçiləri və Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunlarını Azərbaycanı dayandırmaq üçün Qarabağa yolladı. Ermənistan hökuməti odusunun sıralarını gücləndirmək üçün, yaşı 45-ə qədər olan kişilərin orduya çağırılması üçün fərman imzaladı. Bu dövrdə xidmətdə olan bir neçə Ermənistan əsgərləri Azərbaycan qüvvələri tərəfindən əsir götürülmüşdü.

Azərbaycanın hücumlarında çarəsizlik artdıqca, ölkənin hərbi rəhbərləri heç bir hərbi təlim almayan, 16 yaşlı gənc oğlanları cəlb edib, onları səmərəsiz canlı sədd hücumlarında iştirak etməyə göndərirdi. Qışda reallaşan iki hücumda Azərbaycan tərəfi təxminən 5000 nəfər itki vermişdi. Bu döyüşlərdə erməni tərəfinin itkisi isə bir neçə yüz nəfər idi. Azərbaycan əsas hücumları Kəlbəcər istiqamətində edib, bu yolla Laçın dəhlizində təhlükə yaratmaq istəyirdi. Azərbaycanın ilk hücumlarına nəticəsində Ömər aşırımı alındı,

lakin müharibənin ən şiddətli toqquşmaları daha sonra baş verdi. Kəlbəcər istiqamətində toqquşmaların birində, Azərbaycanın uğursuz hücumu nəticəsində təxminən 1500 əsgər həlak olmuşdu. Şiddətli döyüşlər nəticəsində ermənilər Ömər aşırımını işğal etdi.

1994-cü il atəşkəsi

Altı il gərgin döyüşlərdən sonra hər iki tərəf atəşkəsə hazır idi. Azərbaycan Ermənistan qüvvələrinin maneəsiz Bakıya yürüş planlarından xəbərdar olduğundan, ATƏT-in və ya Rusiyanın yeni atəşkəs təklifinə ümid bağlayırdı. Münaqişənin son döyüşləri Şaumyan yaxınlığında gedirdi və 1994-cü ilin əvvəllərində Goranboy rayonunun Gülüstan kəndində Azərbaycan və Ermənistan diplomatları atəşkəsin detallarını həyata etmək üçün görüş keçirirdi.

Mayın 5-də Rusiyanın vasitəçiliyi ilə, bütün tərəflər hərbi əməliyyatlarının dayandırmağa razılaşdı. Mayın 12-si saat 00:01-dan etibarən atəşkəs rejimi barədə "Bişkek protokolu" adlı sənəd imzalandı. Azərbaycanın müdafiə naziri Məmmədrəfi Məmmədov mayın 9-da, Ermənistanın müdafiə naziri Serj Sarkisyan mayın 10-da və Dağlıq Qarabağ qoşunlarının komandanı Samvel Babayan mayın 11-də sənədi imzaladı. Ara-sıra döyüşlər rayonunun bəzi yerlərində davam etsə də, bütün tərəflər atəşkəs şərtlərinə əməl edəcəyini bildirmişdi.

KİV-lərin işıqlandırması

Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Çingiz Mustafayevin Bakıdakı Şəhidlər xiyabanında məzarı

Münaqişəndən görüntülər hər iki ölkənin jurnalistlərini tərəfindən işıqlandırılırdı: Vardan Hovhannisyanın Müharibədə və sülhdə insanların hekayəsi 2007-ci ildə Tribeka Film Festivalının ən yaxşı yeni sənədli kinorejissor kimi mükafat qazanmış, Çingiz Mustafayev, Salatın Əsgərova və Alı Mustafayev isə ölümündən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.

Cəbhə xəttində döyüşləri çəkən jurnalist Dmitri Pisarenko qeyd edir ki, Ermənistan və Azərbaycan jurnalistləri öz hökumətlərinin rəsmi mövqeyini sədalanadırırdı və "obyektivlik ideologiyaya görə qurban edilmişdir". Ermənistan hərbi komandanlığı azərbaycanlıların hücumlarlarından sonra müsahibələr verirdilər və onlar ağır artilleriya hücumlarının başlanmasında digər tərəfi tənqid edib, "kiçik saylı, amma fəxrli ermənilərin mübarizəsini" vurğulayırdı. Buna baxmayaraq, Ermənistan qoşunları belə hərəkətlərə haqq qazandırmamaq üçün, Dağlıq Qarabağın xaricində olan kəndlərin ələ keçmə zamanı danışmaqdan imtina edirdilər. Ona görə də, erməni jurnalistlər kifayət qədər yaradıcı ehtiyac hissini "erməni əks-hücumu" və ya "zəruri hərbi əməliyyat" kimi qeyd edirdilər.

Bolqarıstan jurnalisti Tsvetana Paskaleva Çaykənd əməliyyatının işıqlandırdı. Bəzi xarici jurnalistlər əvvəllər SSRİ-nin Soyuq müharibəni uduzmasını vurğulayıb, tədricən etnik münaqişələrin SSRİ-nin bürüdüyünü, onlardan da biri olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini olduğunu qeyd edirdilər.

SSRİ insan hüquqları müvəkkili Andrey Saxarov Qarabağ müharibəsini — "Qarabağ məsələsi Azərbaycan üçün ambisiya, Qarabağ erməniləri üçün həyat və ya ölüm məsələsidir" kimi qeyd etmişdi.

Post-atəşkəs zorakılıq və vasitəçilik

2014-cü il avqustun 10-da İlham Əliyev, Serj Sarkisyan və Vladimir Putinin Moskvada görüşü

Bu gün Dağlıq Qarabağ münaqişəsi keçmiş Sovet İttifaqında, Gürcüstanın Abxaziya və Cənubi Osetiya, Moldovanın Dnestryanı separatçı bölgələri ilə yanaşı bir neçə dondurulmuş münaqişələrin biri olaraq qalır. Qarabağ qondarma hökumətinin yurisdiksiyası altında qalsa da, de fakto Dağlıq Qarabağ Respublikasının öz formalaşmayan ordusunu saxlayır.

KİV-lərin məlumatında erməni və azərbaycanlıların dini qeyd olunsa da, dini aspektləri əlavə casus belli kimi əhəmiyyət qazanmamışdır və Qarabağ münaqişəsinin əsası ərazi məsələsi kimi qalıb. 1995-ci ildən ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri münaqişənin həlli üçün Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri ilə vasitəçilik edir. Çoxsaylı təkliflər hər iki tərəflər bir sıra güzəştlərin əsasında edilmişdir. Nəzərdə tutulan təkliflərdən biri, erməni qüvvələrinin Qarabağ ətrafındakı yeddi rayondan çəkilməsini, Azərbaycan Türkiyəyə Ermənistan vasitəsilə neft borusunun gəlirlərindən, o cümlədən bəzi iqtisadi aktivlərin bölüşməsidir. Digər təkliflər də Azərbaycanın Qarabağa muxtariyyətinə tam müstəqillik verilməsinə ən yaxın geniş formada təmin edilməsidir. Ermənistana həm də regionda böyük iqtisadi layihələrin, o cümlədən Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti xaric edilməsi ilə təzyiq edilir.

Ermənistan keçmiş prezidentin Levon Ter-Petrosyanın sözlərinə görə, Azərbaycana müəyyən Qarabağ əraziləri verərək, Qarabağ münaqişəsi 1997-ci ildə həll edilə bilərdi. Nəticədə sülh müqaviləsi bağlana bilərdi və Dağlıq Qarabağın statusu müəyyən olardı. Ter-Petrosyan qeyd edir ki, Qarabağ rəhbərliyi yanaşması maksimalistir və "onlar daha da çox şeyin əldə etməsini düşünürdülər". Lakin əksər muxtariyyət təklifləri ermənilər tərəfindən müzakirə obyekti deyil hesab edilib, və rədd edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan da məsələ sakitləşmək imkanını imtina edib və müntəzəm hərbi əməliyyatlarının hələ də qüvvədə olduğunu qeyd edir. 1998-ci il martın 30-da Robert Koçaryan prezident seçildi və münaqişənin həlli üçün müqavilə bağlama təkliflərini davam etdirmək cəhdlərini rədd etdi. 2001-ci ildə Köçəryan və Heydər Əliyev Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən maliyyələşdirilən sülh danışıqları üçün Ki Vest, Floridada görüşdülər. Bir sıra Qərb diplomatları optimist atmosferi ifadə etsə də, ölkə əhalisini hazırlamaq üçün kompromislər uğursuz oldu və münaqişənin sülh yolu ilə həlli ümidinin qarşısını aldı.

Döyüşlər nəticəsində təxminən bir milyon adama qaçqın və məcburi köçkün olmuşdur. Azərbaycanda yaşayan təxminən 400 000 erməni Ermənistana və ya Rusiyaya köçmüş və daha 30 000 insan Qarabağdan onlara qoşulmuşdur. Qarabağı tərk edənlərin çoxu müharibədən sonra qayıtmışdı. Təxminən 800,000 azərbaycanlı döyüşlərdə, həm də o cümlədən Ermənistan və Qarabağdan didərgin edilmişdir. Qarabağda yaşayan müxtəlif etnik qrupları da Azərbaycan və İran hökumətləri tərəfindən inşa olunan qaçqın düşərgələrində yaşamağa məcbur edilmişdi.

Dağlıq Qarabağ müharibəsi Azərbaycanda anti-erməni, Ermənistanda anti-azərbaycanlı münasibətinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Ermənistan Azərbaycanı 1998-ci ildən başlanılan və 2005-ci ilin dekabrında tamamlanması iddia edilən Cuğa nekropolunda xaç daşların məhv edilməsində suçlayır. Azərbaycan regionda Ermənistanın nəzarətini İkinci dünya müharibəsi zamanı Sovet İttifaqının nasist işğalına bənzədib.

Xəzər Hərbi Tədqiqatlar İnstitutu (Caspian Defense Studies Institute) bildirir ki, tərəflər arasında atəşkəs müqaviləsinin imzalandığı vaxtdan keçən 22 il ərzində (1994-cü ilin 12 mayından 2016-cı ilin 12 mayınadək) Azərbaycan–Ermənistan qoşunlarının təmas xəttində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2 min nəfərdən artıq hərbi qulluqçusu dünyasını dəyişib və ya yaralanıb. Sözügedən müddətdə ən azı 1008 Azərbaycan hərbi qulluqçusu həlak olub. Onların 873 Azərbaycan hərbçisi erməni gülləsindən dünyasını dəyişib, 135-dən artıq Azərbaycan hərbçisi isə mina partlayışından vəfat edib. Müvafiq dövrdə isə 1205 hərbi qulluqçu cəbhə bölgəsində yaralanıb və ya xəsarət alıb. Belə ki, həmin dövrdə erməni gülləsindən yaralananların ümumi sayı isə 965 nəfərdən yuxarıdır. 240-dan artıq hərbi qulluqçu isə mina partlayışından yaralanıb. Bundan başqa, sözgüdən müddətdə cəbhə xəttində 90-dan artıq mülki vətəndaş həlak olub. Onlardan 50 nəfəri erməni gülləsindən, 40 nəfəri isə mina partlayışından həlak olublar. Müvafiq dövrdə 140 mülki şəxs cəbhə xəttində yaralanıb və ya xəsarət alıb. Onlardan 80 nəfəri erməni gülləsindən yaralanıb, 60 nəfəri isə mina partlayışından xəsarət alıb. Qeyd edilən dövrdə Azərbaycanın 10 mülki vətəndaşı girov götürülüb, sonradan qaytarılıb. İki azərbaycanlı (onlardan biri Rusiya vətəndaşıdır) hazırda işğal altında olan Dağlıq Qarabağda qondarma məhkəmə prosesinə cəlb olunub. Sözügedən dövrdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 30-dan artıq hərbi qulluqçusu əsir götürülüb və onlardan 5-i 3-cü ölkəyə göndərilib, qalanları isə müxtəlif vaxtlarda Azərbaycana qaytarılıblar. Helsinki Vətəndaş Assambleyasının Vanadzor Ofisi Ermənistan ordusunun atəşkəs dövründə verdiyi itkilərlə bağlı geniş təhqiqat aparıb və 1994-cü ilin mayından 2017-ci ilin martına kimi 2500-dən çox erməni hərbçisinin döyüş və qeyri-döyüş şəraitində öldüyünü yazır. Ermənistan ordusu əsas itkilərini atəşkəsin ilk illərində, xüsusən 1995 (344 nəfər) və 1997-ci (216 nəfər) illərdə verib.

Azərbaycana dəyən maddi ziyan

İşğal nəticəsində Azərbaycana aid cəmi uzunluğu 25 min km olan avtomobil yolu, yenə cəmi uzunluğu 3984 m olan 160 körpü, 14,5 min km uzunluğunda elektrik xətti, 2500 elektrik transformatoru, 2 min km qaz boru xətti, 160 su anbarı, 34-dən çox qaz dağıtım stansiyası erməni işğalçıları tərəfindən dağıdılmışdır.

İşğal edilmiş bölgələrdə, cəmi 140 min şagirdin oxuduğu olan 600 məktəb, 53 min şagirdin təhsil adlığı 65 peşə məktəbi, 2 yüksək öğrənim qurumu məhv edilib. 700 səhiyyə ocağı, 800 nəfərlik xəstəxana, poliklinikalar, doğum evləri, aptek binaları, təcili yardım xəstəxanaları dağıtılmıştır. Səhiyyə xidmətinə dəyən ümumi iqtisadi ziyan 1,2 milyard dollara yaxındır.

Azərbaycana aid 903 dövlət qeydiyyatında olan, 1500 Dövlət qeydiyyatında olmayan tarix və mədəniyyət abidələri, minlərcə əsərin qorunduğu 26 müzey, 8 rəsm sərgisi, 4,6 milyon kitab və əlyazma saxlanan 927 kitabxana, 85 incəsənət məktəbi, 20 mədəniyyət sarayı, 4 dövlət teatrı ermənilər tərəfindən işgal edilib. Müharibə nəticəsində Azərbaycan Respublikası milyardlarla dollar məbləğində ziyana məruz qalıb. Ziyanın məbləği müxtəlif mənbələrdə fərqli göstərilir. BMT-nin 1994-cü ildəki hesabatında isə işğal nəticəsində Azərbaycana dəyən ziyan 53.5 milyard ABŞ dolları səviyyəsində təsbit olunmuşdur.

Mövcud vəziyyət

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin hərbçiləri Moskvada İkinci Dünya müharibəsində Qələbənin 70-ci ildönümünə həsr olunan paradda

Müharibənin sonundan etibarən, bir sıra təşkilatlar münaqişəsi ilə bağlı qətnamələr qəbul etmişlər. 2005-ci il yanvarın 25-də AŞPA-nın qış hissəvi-sessiyasında "ATƏT-in Minsk Konfransının məşğul olduğu Dağlıq Qarabağ bölgəsi üzərində münaqişə" adlı 1416 (2005) saylı Qətnamə və 1690 (2005) saylı Tövsiyə qəbul olunmuşdur. Assambleya bir üzv dövlət tərəfindən xarici ərazinin işğalının həmin dövlətin Avropa Şurasının üzvü kimi öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərin ciddi şəkildə pozulması demək olduğunu xatırlatmış və münaqişə ərazisindən köçkün düşmüş şəxslərin öz evlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtması hüququnu bir daha təsdiq etmişdir. 14 mart 2008-ci il tarixində BMT Baş Məclisi özünün 62-ci sessiyasında Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyətə dair A/RES/62/244 saylı qətnamə qəbul etdi. Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsi və ətrafındakı silahlı münaqişənin beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhlükə törətdiyindən ciddi narahatlıq keçirən BMT Baş Məclisi Azərbaycan Respublikasının suverenliyini və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına güclü dəstəyini bir daha təsdiq edərək, bütün erməni qoşunlarının Azərbaycan Respublikasının bütün işğal olunmuş ərazilərindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb etdi. İslam Konfransı Təşkilatının 2008-ci il martın 13–14-də Seneqalın Dakar şəhərində keçirilmiş 11-ci Zirvə konfransında, eləcə də 2009-cu il mayın 23–25-də Suriyanın Dəməşq şəhərində keçirilmiş İƏT xarici işlər nazirlərinin 36-cı konfransı Azərbaycanın maraqlarına tam uyğun olan qətnamələr qəbul etmiş, qəbul edilən sənədlərdə üzv dövlətlər bir daha erməni təcavüzünü qətiyyətlə pisləmiş, Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən dərhal və qeyd — şərtsiz çıxarılmasını tələb etmişlər. Buna cavab olaraq, Ermənistan rəhbərliyi Azərbaycanı "böyük beynəlxalq dəstək qazanmaq üçün İslamı istifadə etməsində" ittiham etmişdi.

2008-ci ildə "Moscow Defense Brief" jurnalı qeyd edir ki, Azərbaycan müdafiə xərclərinin sürətli artımı və Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yenidən silahlanması ilə hərbi balans artıq Azərbaycanın xeyrinə dəyişib. 2016-cı ildə Eurasianet.org saytının analitiki Coşua Kuçera Pentaqonun yardım proqramlarının regionda uyğun balansı Azərbaycanın xeyrinə pozduğunu vurğulayır:

Düzdür, Azərbaycanın aldığı 20 milyon dollar region miqyasında kiçik görünür. Məsələn, Qırğızıstana həmin müddət ərzində eyni proqramlar çərçivəsində 118 milyon dollar ayrılıb. Amma Dövlət Departamenti son 10 ildə Ermənistanla Azərbaycana oxşar yardımı ciddi azaldır, ildə 2-4 milyon dollara salıb və təxminən eyniləşdirib.

Toqquşmalar

Dördgünlük müharibədə ermənilərin Tərtər rayonuna atdığı mərminin qəlpəsi

2008-ci ilin əvvəlində Ermənistan və Azərbaycan arasında gərginlik artdı. Diplomatik xəttində Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın lazım olsa ərazi bütövlüyünü hərbi yolla almaq açıqlamalarını qeyd edirdi; eyni vaxtda, təmas xətti boyunca atəş insidentlərin sayı artırdı. 2008-ci ilin mart ayında Ermənistan silahlı qüvvələri Tərtərdə hərbi təxribat törətmişdir. Hər iki tərəf döyüşün başlanmasına bir-birini ittiham etmişdi. Bundan əlavə, atışmalarda əvvəlki qarşıdurmalarda snayper və ya pulemyot atəşdən fərqli olaraq, ağır artilleriyadan istifadə olunmuşdu. 18 – 19 iyun 2010-cu ildə toqquşmalar Çaylı yaxınlığında da baş vermişdir.

Gərginlik yenidən 12 noyabr 2014-cü il 13:45 radələrində Ağdam rayonunun Kəngərli kəndi yaxınlığında Azərbaycan silahlı qüvvələri və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermiş hadisədən sonra qızışdı. Nəticədə Azərbaycan Silahlı qüvvələrində müddətdən artıq hərbi xidmət keçən komandiri İlkin Muradov helikopterlərdən birini İQLA daşınan zenit-raket kompleksi vasitəsilə məhv etdi.

Bölgədə gərginlik 2016-cı il aprelin 1-dən 2-nə keçən gecədən başlayaraq Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermiş "Dördgünlük müharibə" adlandırılan hərbi münaqişədən sonra daha da artdı. Döyüşlər Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin qələbəsi ilə nəticələnmiş, Tərtər rayonunun Talış kəndi ətrafındakı yüksəkliklər və Seysulan kəndi, Cəbrayıl rayonunun Lələ təpə yüksəkliyi və Cocuq Mərcanlı, Goranboy rayonunun Gülüstan kəndi və Tərtər rayonunun Madaqiz kəndi istiqamətində yollar düşməndən azad olunmuşdur.

2020-ci il iyulun 12-də Ermənistan-Azərbaycan dövlət sərhəddinin Tavuş mərzi və Tovuz rayonu ərazilərində baş verən döyüşlərdə 16 əsgər həlak olmuşdur. Döyüşlərdən bir neçə saat sonra Bakıda şəhidləri qarşılamaq üçün küçələrə çıxmış insanlar daha sonra toplaşıb, şəhərin mərkəzinə "Qarabağ bizimdir" şüarı ilə yürüş ediblər.

İkinci Qarabağ müharibəsi

27 sentyabr 2020-ci il səhər saatlarında Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin genişmiqyaslı təxribat törədərək cəbhəboyu zonada yerləşən Azərbaycan ordusunun mövqelərini və yaşayış məntəqələrini iriçaplı silahlar, minaatanlar və müxtəlif çaplı artilleriya qurğularından intensiv atəşə tutması nəticəsində, Ermənistan ordusunun döyüş aktivliyinin qarşısını almaq, mülki əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ordusunun komandanlığı tərəfindən qoşunların bütün cəbhə boyu sürətli əks-hücum əməliyyatı başlaması barədə qərar verilib. Qarşıdurmalar nəticəsində Ermənistanda hərbi vəziyyət və ümumi səfərbərlik, Azərbaycanda isə hərbi vəziyyət və komendant saatı, 28 sentyabrda qismən səfərbərlik elan edilmişdir. Qarşıdurmalar qısa müddətdə sürətlə alovlanmış və İkinci Qarabağ müharibəsinə çevrilmişdir.

Çoxsaylı ölkələr və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı münaqişəni kəskin şəkildə qınamış və hər iki tərəfi gərginliyi azaltmağa və mənalı danışıqları təxirə salmadan davam etdirməyə çağırmışdır. Əfqanıstan, Ukrayna, Pakistan, Türkiyə və Şimali Kipr Türk Respublikası isə Azərbaycana dəstək olduqlarını bildirmişdir. 29 sentyabr tarixində BMT Təhlükəsizlik Şurası Dağlıq Qarabağdakı vəziyyətlə əlaqədar təcili iclas keçirmişdir. Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən dəstəklənən və həm Ermənistan həm də Azərbaycan tərəfindən qəbul edilən humanitar atəşkəs rəsmi olaraq 10 oktyabr tarixində qüvvəyə minsə də, Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin mülki vətəndaşları hədəfə alan terror aktları nəticəsində atəşkəs yenidən pozulmuş, yaralıların və məhbusların mübadiləsi dayandırılmışdır.

Davam edən müharibə ərzində 4 oktyabrda Cəbrayıl, 17 oktyabrda Füzuli, 20 oktyabrda Zəngilan, 25 oktyabrda Qubadlı və 8 noyabrda Şuşa şəhəri işğaldan azad edilmişdir. Moskvada imzalanan müqaviləyə əsasən, noyabrın 10-u Bakı vaxtı ilə saat 01:00-dan etibarən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında atəşin və hərbi əməliyyatların tam dayandırılması, 1 dekabradək Ermənistan qüvvələrinin Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan ərazilərindən çıxarılması və Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşasının təmin edilməsi elan edilmişdir.

Qayda pozuntuları

SSRİ-nin dağılmasından sonra Ermənistan və Azərbaycan dərhal döyüşlərdə iştirak etsələrdə də, 1993-cü ilin ortalarında hər iki ölkə Cenevrə konvensiyaları beynəlxalq hüquq müqavilələrini imzaladılar. Hər üç hökumət (qondarma Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla) müntəzəm vəhşiliklər törətməkdə digər tərəfi ittiham edirdi. Bu insan hüquqları təşkilatları və KİV-lər tərəfindən dəfələrlə təsdiq olunmuşdur. Məsələn, Xocalı soyqırımı — "Human Rights Watch" və "Memorial" tərəfindən, Marağa qətliamı isə Britaniya təşkilatı "Christian Solidarity International" və 1992-ci ildə Böyük Britaniya Lordlar palatasının vitse-spikeri Karolayn Koks tərəfindən təsdiqlənmişdir.

Beynəlxalq qanunların olmaması hər iki tərəfdən müharibə cinayətlərin törəməsinə imkan verirdi. Ölüsoyanlıq və maradyorluq (qulaq kimi bədən hissələri cəbhədən müharibə suvenirləri kimi gətirilirdi) qeyd olunurdu və hətta əsgərlər arasında lovğalıq yaradırdı. Müntəzəm mülki vətəndaşlar tərəfindən deyil forma alan başqa bir təcrübə — ermənilər və azərbaycanlılar arasında məhbusların dəyişdirməsi idi. Bir çox hallarda ailə üzvləri, əsgər və ya ön cəbhədə xidmət edən döyüşçülərin əlaqəsi itəndə, onlar döyüş cəbhəsində əsgərləri girov götürüb, evlərinin sərhədində saxlayıb, məhbuslar ilə dəyişdirirdilər.

Müharibə başa çatdıqdan sonra, hər iki tərəf əks tərəfi insanları əsir götürməkdə ittiham edirdi. Azərbaycan Ermənistanı 5000 azərbaycanlını, ermənilər isə Azərbaycanı 600 nəfəri məhbus saxlamaqda ittiham edirdi. Qeyri-kommersiya qrupu "Helsinki Initiative 92" müharibədən sonra Şuşa və Xankəndində iki həbsxanaları tədqiq etsə də, heç bir müharibə məhbusunun olmadığını qeyd etmişdi. Oxşar istintaq Azərbaycanda da eyni nəticəni vermişdi.

Mədəniyyətdə

Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ müharibəsi mövzusuna aid Baba Pünhanın "Qarabağ getsə əgər" qəzəlini, İsa Muğannanın "Qəbirstan", Sabir Əhmədlinin Qarabağ trilogiyası ("Axirət sevdası", "Kef" və "Ömür urası"), Aqil Abbasın "Dolu" romanını, Hüseynbala Mirələmovun "Yanan qar", Elçin Hüseynbəylinin "Əsrlər" povestini, Orxan Fikrətoğlunun "Tək", Çingiz Abdullayevin "Əclafların qanunu", Elxan Elatlının "Cəhənnəmdən gələn səs", Sərdar Aminin "Qaratoyuq nəğməsi", Rasim Qaracanın "Qarabağ Dekameronu", Elçin Mehrəliyevin "90-cı illər", Yusif Əhmədovun "Torpağa tökülən qan", Türkiyə ədəbiyatında isə Əbdürrəhim Karakoçun "Karabağ'a Mektup" əsərini qeyd etmək olar.

Dünya ədəbiyyatında Qarabağ müharibəsi mövzusuna aid olan kitablardan Laurens Broersin "Ermənistan və Azərbaycan: Rəqabət anatomiyası", Artur Huizinqanın "Offsayd. Sürgündə olan futbol" və Tomas de Vaalın "Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında" əsərini qeyd etmək olar.

Azərbaycan təsviri incəsənətində Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində və Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasında Azərbaycan rəssamlarının Xocalı faciəsinin və Xocalı soyqırımının qurbanlarına həsr olunmuş bir çox əsərləri saxlanılır. Bunlara misal olaraq Mais Ağabəyovun "Xocalı faciəsi", "Ömrünün axırıncı dəqiqəsi", Sirus Mirzəzadənin "Xocalı", Nazim Məmmədovun "Vətənpərvər qız", "Xocalının son günü", Arif Hüseynovun "Xocalı", Bayram Qasımxanlının "Faciələrimiz" (triptix), heykəltəraşlardan Xanlar Əhmədovun "Ana körpəsi ilə", "Qoca", "Torpaqlarımız uğrunda", Sahib Quliyevin "Soyqırım", Zakir Əhmədovun "Çingiz Mustafayev", Nəriman Məmmədovun "Qarabağ süitası" və başqa əsərlərin adlarını qeyd etmək olar.

Azərbaycan və Ermənistanın mövcud siyasi durumu, daim müharibə təhlükəsi, vətəni tərənnüm edən, vətəni müdafiəyə çağıran Qarabağ müharibəsinə həsr edilən əsərlər bəstəkar yaradıcılığının mühüm hissəsini təşkil edir. Bu mövzüda Şəmistan Əlizamanlının "Cənab Leytenant", Dəyirman qrupunun "Ya Qarabağ, Ya Ölüm", Vasif Adıgözəlovun "Qəm Karvanı", Əhməd Şəfəqin "Karabağ", Rasim Müzəffərlinin "Rekviyem", Ağadadaş Ağayevin "Halımı Sorma", Nizami Rəmzinin "Təhlükədə Qoymarıq Vətənimizi", Cem Karacanın "Karabağ", Elnarə Dadaşovanın "Xocalı Laylası", Ozan Arifin "Ya Karabağ, Ya Ölüm", Əzizə Mustafazadənin "Crying Earth", Qaraqanın "Xocalı", Nigar Camalın "Broken Dreams" və Çingiz Mustafayevin "Şəhid arzuları" mahnılarını qeyd etmək olar.

Kinomatoqrafda Qarabağ müharibəsinə həsr olunan filmlərdən, Azərbaycanın "Fəryad", "Haray", "Ağ atlı oğlan", "Hər şey yaxşılığa doğru", "Yaddaş", "Biz qayıdacağıq", "Dolu" və "Nabat", Ermənistanın "Atılmamış güllələr", "Yarımçıq xatirələr", "Dönüş", Gürcüstanın "Qarabağa gəzinti" filmlərini qeyd etmək olar.

Azərbaycanın AzDimension oyun şirkəti Qarabağ müharibəsinə kompüterdə oynanılan 2010-cu ildə "Qarabağ Wars", 2012-ci ildə "İşğal altında: Şuşa", 2013-cü ildə İşğal altında: Ağdam və "İşğal altında: Şuşa. Qisas" birinci üzdən şuter oyunları həsr edib.

Qalereya

• 
  Azərbaycan əsgərləri döyüşdən sonra istirahət edirlər
• 
  Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri
• 
  Qarabağ müharibəsində dağılmış evin xarabalıqları, 1992-1993-cü illər
• 
  Qarabağ müharibəsində Azərbaycan məcburi köçkünləri, 1992-ci il.
• 
  Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il.
• 
  Azərbaycan qaçqınları, 1992-1993-cü illər
• 
  Ağdamda Xocalı soyqırımının qurbanları üçün şaxsey-vaxsey, 1992-ci il.
• 
  Həlak olunmuş Azərbaycan əsgərinin cənazəsi, 1992-ci il.
• 
  Tərtərdə Azərbaycan qaçqınları, 1994-cü il.

Biblioqrafiya

Tarixi nəzərlər

• Cheterian, Vicken. War and Peace in the Caucasus: Russia's Troubled Frontier. New York: Columbia University Press. 2011. ISBN 9780231700658.
• Cox, Caroline and John Eibner (1993). Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh. Zürich; Washington: Institute for Religious Minorities in the Islamic World.
• Croissant, Michael P. The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. 1998. ISBN 9780275962418.
• Curtis, Glenn E (1995). Armenia, Azerbaijan and Georgia Country Studies. Washington D. C.: Federal Research Division Library of Congress.
• de Vaal, Tomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. 2003. ISBN 9780814719459.
• Freire, Maria Raquel (2003). Conflict and Security in the Former Soviet Union: The Role of the OSCE. Burlington, VT: Ashgate.
• Griffin, Nicholas (2004). Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam. Chicago: University of Chicago Press.
• Karny, Yo'av (2000). Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory. New York: Douglas & McIntyre.
• Ramiz Mehdiyev (2014). Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən oxunmuş tarix.
• Tofiq Köçərli (1998). Qarabağ: Yalan və həqiqət. "İrşad" İslam araşdırmaları mərkəzi.- B.: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 1998.- 244 s.: 21 sm.
• Gerard Libaridian (1988). The Karabagh file: Documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918–1988. Cambridge, Mass: Zoryan Institute; 1st ed.
• Human Rights Watch. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh (PDF). New York. 1994. ISBN 1-56432-142-8.
• Contreras, Raul (2016). Murder in the Mountains: War Crime in Khojaly and the Nagorno-Karabakh Conflict

Xüsusi məsələlər və zaman dövrləri

• Charalampidis, Ioannis. Sponsored To Kill: Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan (PDF). Moscow: "MIA" Publishers. 2013. ISBN 978-5-9986-0115-6.
• André Widmer (2013). The Forgotten Conflict — Two Decades after the Nagorno-Karabakh war. ISBN 978-3-033-03809-7.
• Chrysanthopolous, Leonidas T (2002). Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994. Princeton: Gomidas Institute.
• Tomas Qoltz (1998). Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter's Adventures in an Oil-Rich, War-Torn, Post-Soviet Republic. New York: M. E. Sharpe ISBN 0-7656-0244-X
• Hakobyan, Tatul. Կանաչ ու Սև: Արցախյան օրագիր [Green and Black: An Artsakh Diary] (erməni). Yerevan-Stepanakert. 2008.
• Kaufman, Stuart (2001.). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs.
• Richard G. Hovannisian. "The Armeno-Azerbaijani Conflict Over Mountainous Karabagh." Armenian Review, XXIV, Summer 1971.
• Hovannisian, Richard G. "Mountainous Karabagh in 1920: An Unresolved Contest." Armenian Review, XLVI, 1993, 1996.
• Malkasian, Mark (1996). Gha-Ra-Bagh!: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press.
• Rost, Yuri (1990). The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan. New York: St. Martin's Press
• Shahmuratian, Samvel (ed.) (1990). The Sumgait Tragedy: Pogroms Against Armenians in Soviet Azerbaijan. New York: Zoryan Institute.
• Taarnby, Michael. The Mujahedin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad. Real Instituto Elcano. 2008.

Beynəlxalq reaksiyalar və xatirələr

• Помпеев Ю. А. Кровавый омут Карабаха. — Баку, издательство "Азербайджан", 1992. — 208 с.

Bioqrafiyalar

• Melkonian, Markar. My Brother's Road. London: I. B. Tauris. 2005. ISBN 1-85043-635-5.

Xarici keçidlər

• Will there be peace in Nagorno-Karabakh? Two things stand in the way
• Solve the Nagorno-Karabakh Conflict Before It Explodes
• What triggered the conflict in Nagorno-Karabakh? Arxivləşdirilib 2016-08-11 at the Wayback Machine
• Nagorno Karabakh: an Azeri perspective