Əbdülqadir Gilani

Əbdülqədir Geylani
Əbu Məhəmməd Əbdülqədir Geylani bin Əbu Saleh bin Musa Cəngidost
Doğum tarixi	17 mart 1078
Doğum yeri	Amul, Amul şəhristanı, Mazandaran ostanı, İran
Vəfat tarixi	14 fevral 1166 (87 yaşında)
Vəfat yeri	Bağdad, İraq, Abbasilər xilafəti
İstiqaməti	Qədiriyyə
Əsas maraqları	sufilik
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əbdülqədir Geylani – İslam alimi, Qadiriyyə təriqətinin qurucusu.

Həyatı

İranın Gilan əyalətində 1078 (H. 471) də doğulub. Ləqəbi, Əbu Məhəmməddir. Mühyiddin, Gövs-ül-əzəm, Qütbü Rəbbani, Sultan-ul-övliya, Qütbü əzəm kimi ləqəbləri vardır. Atası Əbu Saleh bin Musa Cəngidostdur. Həsənin oğlu Həsəni Müsənnanın oğlu Abdullahın soyundandır. Anasının adı Fatimə, ləqəbi Ümm-ül-xeyr olub seyidədir. Bunun üçün Abdülqədir Geylani, həm seyid, həm şərifdir. Hüseynin övladına seyid, Həsəninkinə şərif deyilir. Abdülqədir Geylani 1166 (H.561) da Bağdadda vəfat etdi. Türbəsi Bağdaddadır. Fiqh və hədis elmlərində müctəhid idi. Qədiriyyə təriqətinin qurucusudur. Orta boylu, zəif bünyəli, geniş sinəli, elm üçün vəfalılıqda bənzəri az tapılan bir vəli idi.

Doğumundan əvvəlki işarələr

Abdülqədir Geylani daha doğulmadan, əvvəl böyük bir şəxs olacağına dair əlamətlər, işarələr görülmüşdü. Atası yuxusunda Məhəmmədi, Əshabı kiramı və övliyanı gördü. Rəsulullah əfəndimiz özünə; "Ey Əbu Saleh! Allah bu gecə sənə kamil, yetkin və dərəcəsi yüksək bir kişi övlad lütf etdi. O mənim oğulum və sevdiyimdir. Övliya arasında dərəcəsi yüksək olacaq." buyurdu. Doğulduqdan sonra da halları ilə diqqətləri çəkdi.

Uşaqlıq və gənclik illəri

Abdülqədir heç bir uşağa bənzəmirdi. Ramazan günləri anasından süd əmmir, bölgə xalqı Ramazanın giriş çıxışını onun bu vəziyyətinə görə təyin edirdi. 18 yaşında çobanlıq edərkən bir inəyin, hikməti ilahiyyə ilə "Sən bunun üçün yaradılmadın," deməsi üzərinə anasından icazə alıb elm təhsili üçün Bağdada gəldi. Yolda karvanın yolunu kəsən quldurlara anasına düzgünlükdən ayrılmayacağına dair verdiyi söz üçün pulunu saxlamadan verməsindən ötəri quldurlar utanıb tövbəkar oldular.

Təhsili

Abdülqədir Geylani on səkkiz yaşında Bağdada gəldi. Buradakı alimlərdən dərs almaq surətiylə hədis, fiqh və təsəvvüf elmlərində öyrəndi. Fiqh elmini; Əbu Xəttab Məhfuz, Əbul-Vəfa Əli min Ukayl, Əbu Hüseyn min Qazı Əbu Yala kimi fiqh alimlərindən öyrəndi. Hədis elmini; Həsəni Bakıllani, Əbu Səid Məhəmməd min Abdülkərim, Əbu Qənim Məhəmməd min Məhəmməd, Əbu Bəkr Əhməd min Müzəffər, Əbu Cəfər, Əbu Noyabr min Əli, Əbu Talib Abdülqədir, Əbu Bəkr Hibətullah ibni Mübarək, Əbul-İzz Məhəmməd min Muxtar, Əbu Nəsr Məhəmməd, Əbu Qalib Əhməd, Əbu Abdullah Yəhya kimi hədis alimlərindən öyrəndi. Təsəvvüf elmini isə; Şeyx Əbu Səid Məhzumi ilə Hammadı Dəbbasdan götürmüşdür.

Elm təhsilini tamamlayıb yetişdikdən sonra, vəz və dərs verməyə başladı. Müəllimi Əbu Səid Mahzuminin mədrəsəsində verdiyi dərs və vəzlərinə gələnlər mədrəsəyə sığmaz küçələrə daşardı. Bu səbəblə, Bağdad xalqının köməkləriylə ətrafında olan evlər də əlavə edilmək surətiylə mədrəsə genişlədildi.

İnziva dövrü

Abdülqədir Geylani, bir müddət dərs verib insanlara irşad etdikdən, haqq və həqiqəti anlatdıqdan sonra, dərs və vəz verməyi buraxdı. İnzivaya çəkilib, təkliyi seçdi. Sonra səhralara çıxdı. Bağdadın Kərh xarabalarında yaşamağa başladı. Bütün vaxtını ibadət, riyazət və mücahədə ilə nəfsinin arzu və istəklərini etməmək, istəmədiklərini etməklə keçirməyə başladı. Buyurdu ki: "İraqın səhra və xarabalarında 25 il insanlardan uzaq qaldım. Mənim kimsədən, kimsənin məndən xəbəri yox idi. Bəzən uzun müddət yeməzdim və "Acam! Acam!" deyə mədəmin fəryadını eşidərdim. Bəzən üzərimə elə ağırlıqlar gəlir idi. Bu sırada; "Şübhəsiz çətinliklə birlikdə bir asanlıq vardır, şübhəsiz çətinliklə birlikdə asanlıq vardır." tərcüməsindəki İnşirah Surəsinin beşinci və altıncı ayəsini oxuduğumda üzərimdəki ağırlıqlar dağılıb, gedərdi."

"Şeytanlar müxtəlif qılıq və paltarlara bürünüb toplu halda yanıma gəlir, məni yolumdan çevirmək üçün məşğul olardılar. Ürəyimdə böyük bir əzm və müqavimət hiss edərdim. İçimdən bir səs; "Ey Abdülqədir! Onlarla mübarizə et, onlara qalib gələcəksən." deyərdi. İçlərində bir şeytan dayanmadan yanıma gəlir; "Buradan get, belə edərəm, belə edərəm." deyə məni təhdid edərdi. Cani könüldən, "La havle və la qüvvətə mütləq billahil aliyyil əzm" oxuyunca, onun tamamilə yandığını görərdim."

Bir dəfə Əbdülqədir Geylani belə bir səs eşitdi: "Ey Abdülqədir! Mən sənin Rəbbinəm! Sənə haramları mübah, sərbəst etdim. ""Başqasına qadağan olan şeyləri sənə halal etdim." deyirdi. Bundan sonra Abdülqədir Geylani "Euzübesmələ" çəkdi. "Qovulmuş şeytandan Allaha sığınaram. Sus ey lənətlənmiş!" deyə qışqırdı. Bundan sonra eyni səs; "Ey Abdülqədir! Rəbbinin icazəsi ilə müxtəlif yerlərdə mənə aldanmayaraq, şərimdən, pisliyimdən xilas oldun. Halbuki mən bu yolla yetmiş adamı yoldan çıxarmışdım." dedi. Onun şeytan olduğunu necə anladığını soruşduqlarında; "Sənə haramları halal etdim, sözündən anladım. Çünki Allah belə şeyləri əmr etməz." buyurdu.

Şeytanı başımdan elədikdən sonra mənə çox ləzzətli bəzəkli və parlaq şeylər göründü. "Bunlar nədir?" dedim; "Dünya zövqləri və zinətləridir." deyildi. Dünya və onun göz qamaşdırıcı ləzzəti və tez tükənən nemətləri özünə çəkmək istədi lakin Allah məni onlardan da qorudu. Onlara heç qiymət vermədim. Bunun üçün itib getdilər. Sonra Allahın razılığına qovuşma yolunda insanın önünə çıxan maneələri gördüm. "Bunlar nədir?" dedim. "Sənin içində olan maneələrdir." deyildi. Bunlara üstün gələ bilmək üçün bir il məşğul oldum.

Sonra içimi seyr etdim. Ürəyimin bir çox şeylərə bağlandığını boş xəyallar qurduğunu, özünü saraylarda sandığını gördüm. "Bunlar nədir?" dedim. "Arzu və istəklərindir." deyildi. Tam bir il məşğul olduqdan sonra ürəyimi onlardan təmizləyə bildim.

"Yenə nəfsim öz şəklində mənə gəlir, özünə dost olmam üçün yalvarardı. Üz verməyincə güc tətbiq etmək istəyərdi. Bir dəfə onu, bütün xəstəlikləri üzərində, arzu və istəkləri dibdiri, şeytanları əmrinə hazır olaraq gördüm. Bir il mübarizə etdim. Allahın icazəsi ilə xəstəliklərini yaxşılaşdırdım, arzu və istəklərini qırdım, şeytanlarını qovdum. Qısaca nəfsimlə tədricən, mərhələ mərhələ mübarizə etdim.

"Bütün bunlara baxmayaraq, hələ məqsədə və əsl istədiyimə çata bilməmişdim. Bunun üçün, təvəkkül, şükür və zənginlik kimi qapıları sınadım. Axtardığımı kasıblıq qapısında tapdım. Burada böyük bir şərəfə qovuşdum, qulluq sirrinə çatdım, sonsuz azadlığa çatdım. Bütün arzu və istəklərim buz kimi əridi. Bütün bəşəri sifətlərim itdi. Könlümdən Allahdan başqa hər şeyi çıxarıb, həmişə Onunla olmaq olan mərtəbəsinə çatdım".

"Nəhayət bütün varlıqlardan üz çevirdim. Hər şeyim Allah üçün oldu. Səhralarda cəzbə halında özümdən keçmiş olaraq gəzərdim. Özümə gəldiyimdə özümü olduğum yerlərdən çox uzaqlarda tapardım. Bir gün bu halda bir saat qədər getmişdim. Sonra özümü Bağdada on iki günlük uzaqlıqda bir yerdə tapdım. Düşüncəyə daldığımda bir səs mənə; "Sən ki Abdülqədirsən, buna heyrətmi edirsən?" dedi."

"Səhralarda gəzərkən "Ol" sözü ilə lütf olundum. Allahın icazəsi ilə istədiyim olardı. Bunun üçün çox şey tapdım… Sonra belə etməkdən həya etdim. Allaha qarşı ədəbi güdərək hamısını tərk etdim."

Şeyx Həmmad Dəbbas ilə tanışlığı

Əbdülqədir Geylani bu uzun gəzmələrdən sonra Bağdada dönürdü. Xıdırın önünə çıxıb, şəhərə girməsinə mane oldu. "Əmr var. Yeddi il Bağdada girməyəcəksən." dedi. Bu səbəblə, Bağdadın kənarlarında yeddi il, yerdən bitən mübah bəkliyatı yeyərək gözlədi. Bildirilən müddət bitincə; "Ey Abdülqədir! Bağdada gir, sərbəstsən." deyə bir səs eşitdi. Soyuq və yağışlı bir gecədə Bağdada girdi. Düz Şeyx Hammad min Müslim Dəbbasın zaviyəsinə gəldi və gecəni orada keçirdi. Səhər Şeyx Hammad Dəbbas onu görüncə ağlayaraq; "Oğulum Abdülqədir! Bu dövlət bu gün bizim, sabah sizin olacaq." dedi.

Bir müddətdən bəri Bağdadda olan Abdülqədir Geylani fitnə və qarışıqlıqlar olunca təkrar səhralara çıxmaq istədi. Hədiyyə qapısı deyilən yerə gəlincə; "Hara gedirsən? Dön, hər kəs səndən faydalanacaq." deyən bir səs eşitdi. "Mən dinimi qurtarmaq istəyirəm." dediyində; "Qorxma, dininə bir zərər gəlməyəcək." deyildi. Düşünməyə başladı və bu işin həqiqətini bildirməsi üçün Allaha yalvardı. Bu əsnada Müzəffəriyyə deyilən yerdən keçərkən biri qapını açıb; "Ey Abdülqədir! Buyurun." dedi. Yanına varın tərəfindən; "Söylə, dünən Allahdan nə istəmişdini ?" dedi. Abdülqədir Geylani çaşıb cavab verə bilmədi. Bunun üzərinə o Şəxs qapını şiddətlə yüzünə çarpdı. Dünən Allahdan nə istədiyini düşünərək getməyə başladı. Bir az sonra o şəxsin Şeyx Həmmad Dəbbas olduğunu xatırladı.

Bundan sonra onun söhbətlərinə gedər, həll edə bilmədiyi sirri, gizli şeyləri ondan soruşardı. O da ona bir-bir açıqlayardı. Bəzən elm öyrənmək üçün başqa tərəflərə getdiyindən onunla görüşə bilməzdi. Dönüncə müəllimi ona; "Allah xatirinə haralara gedirsən? Bu ətrafda səndən daha alim biri varmı?" deyərdi. Şeyx Həmmadın müridləri ona bəzən; "Sən alim birisən. Burada nə işin var, buradan getsənə." deyərlər; Şeyx Həmmad da onlara; "Utanmırsınızmı? Onu buradan qovmaqmı istəyirsiniz. İçinizdə onun kimisi yoxdu. Mənim ona əziyyət etdiyimə baxmayın. Onu sınamaq, məndən kamala çatması, yetkinləşməsi üçün belə edirəm, məna aləmində onu böyük bir dağ kimi görürəm." deyərdi.

Yenə bir söhbət yığıncağında, Abdülqədir Geylani çölə çıxmışdı. Şeyx Həmmad; "Bu gənci görürsünüzmü? Bir zaman gələcək ayağı bütün vəlilərin boyunda olacaq, hər vəli ona itaət edəcək." dedi.

Başqa bir gün o gəlincə ayağa qalxıb; "Xoş gəldin Abdülqədir! Sən ariflərin, Allahı tanıyanların seyidi, əfəndisisən. Sənin bayrağın şərqdən qərbə qədər dalğalanacaq. Bütün boyunların sənə əyiləcəyini və möminlərin üstündə bir dərəcəyə çatacağını müjdələrim." dedi.

Şeyx Tacül arifin Əbul-Vəfa ilə tanışlığı

Zamanındakı digər övliya da kəramət olaraq irəlidə onun dərəcəsinin yüksək olacağını xəbər verdilər. Abdülqədir Geylani zaman zaman Şeyx Tacül arifin Əbul-Vəfa həzrətlərinin yanına da gedərdi. Əbul-Vəfa həzrətləri o gəlincə ayağa qalxar, yanındakılara; "Ayağa qalxın, övliyadan biri gəlir." deyərdi. Ona qarşı bu şəkildə kompliment deməsinə heyrətlənən tələbələrinə; "Hələ zamanı var. Vaxtı gəlincə, oxumuş, cahil hər kəs bu gəncə möhtac olacaq, onun bolluğundan, mənəvi elmindən faydalanacaq…" deyərdi. Bir dəfə də; "Ey Bağdadlılar! Allaha and içərəm ki, onun başında bir ucu şərqdə bir ucu da qərbdə olan bayraqlar dalğalanacaq." dedi və Abdülqədir Geylaniye dönüb; "Bu gün söz bizim lakin irəlidə sənin olacaq. O zaman bu qocanı xatırlayarsan." deyə xitab etdi.

Məhəmmədin Əbdülqədir Geylaniyə övliyalıq verilməsini müjdələməsi

Nəhayət Abdülqədir Geylani Bağdadda insanları irşada, Allahın bəyəndiyi yolda olmağa dəvətə və nəsihət verməyə başladı. Bir gün özünü nurların örtdüyünü gördü. Bu hal nədir deyə soruşduqda, Rəsulullah əfəndimiz Allahın sənə verdiyi yüksək dərəcəni təbrik etməyə gəlir, deyildi. Nurun get-gedə çoxaldığı bir anda Rəsulullah əfəndimiz görünərək bir paltar verdilər. Sonra; "Bu, qütblük deyilən vəlilərə aid övliyalıq paltarıdır." buyurdular.

Rəsulullah əfəndimizdən Əli vasitəsiylə gələn xəbərlər, mənəvi elmlər ondan sonra Həsən ilə Hüseyn və on iki imamdan digərləri ilə davam etdi. Bunlardan sonra gələn xəbərlər həmişə on iki imam vasitəsiylə gəldi. Abdülkadir Geylani dünyaya gəlib vəli olana qədər həmişə belə idi. Lakin o övliyalıqda yüksək dərəcəyə qovuşunca, on iki imamdan gələn xəbərlər, elmlər, bərəkətlər onun vasitəsiylə gəldi. Başqa heç bir vəli bu mövqeyə çata bilmədi. Bunun üçün; "Əvvəlki vəlilərin günəşi batdı. Bizim günəşimiz üfüq üzərində sonsuz qalacaq, batmayacaq." buyurdular. Qiyamətə qədər, hər vəliyə xəbərlər onun vasitəsiylə gələcəkdir. Bunun üçün özünə "Qövs-ül-Əzam" (Ən böyük Qövs) deyildi. İmamı Rəbbani bu xüsusda onun vəkilidir.

Əbdülqədir Geylaninin övliyalıqdakı dərəcəsinin yüksəkliyini zamanındakı bütün övliya qəbul etmişdi. Şeyx Xəlifət-ül-Əkbər izah edər: Yuxumda Rəsulullah əfəndimizi gördüm. "Ya Rəsulullah! Şeyx Abdülqədir, ayağım bütün vəlilərin boyu üzərindədir, deyir nə buyurarsınız?" deyə soruşdum. "Doğru söyləmişdir. O mənim himayəmdə bir qütbdür, bu necə olmasın?" buyurdu. "Adiyy min Müsafir; "Bu sözü tək o söylədi, başqasından eşitmədim. O bununla öz zamanındakı fərdiyyət deyilən mövqesini açıqlayar. Onun kimi heç kim belə söyləməyə məzun, icazəli deyil." deyər.

Abdülqədir Geylani bu sözü söylədiyində, yer üzündə vəlilər boyunlarını ona doğru uzatdı. O anda boyunu uzadanlardan biri Əhməd Rufaidir. Ona nə üçün belə etdiyini soruşduqlarında belə dedi: "Bu anda Abdülqədir Bağdadda "Ayağım, hər vəlinin boyundadır" deyir. Əhməd Rufai; "O bu sözü mənəvi əmrlə söylədi." dedi.

Əbu Mədyən Məğribi də; "Bəli mən Məğribdə ona boyunu uzadanlardan biriyəm." buyurdu.

İbni Həcəri Əskəlani həzrətləri də; "Bunun mənası, irəlidə o qədər kəramət göstərəcək ki, inad edən və doğru yoldan sapanlardan başqası onu inkar etməyəcək." dedi.

Böyük alim İzzəddin bin Abdüssalam; "Şübhəsiz o, övliyanın sultanı idi." demişdi.

Həyat min Qeys həzrətləri buyurar ki: "Abdülqədir Geylani bu sözü söyləyincə, bütün vəlilərin ürəklərindəki nurlar artdı. Elmlərində bərəkət, hallarında yüksəklik görüldü. Çünki onlar istisnasız, başlarını onun ayağına doğru uzatmışlar idi."

Qədiriyyə təriqəti

Abdülqədir Geylaninin təsəvvüfdəki yoluna Qədiriyyə təriqəti deyilir. Təriqətinin xüsusiyyəti, dinin əmr və qadağanlarına uyğun gəlmək, davamlı zikr, Allahı xatırlamaq, könülü Allahdan başqasından qurtarmaqdır.

Abdülqədir Geylani təsəvvüf məlumatlarını hər kəsin anlayacağı şəkildə təqdim etdi. Rəsulullah əfəndimizin bərəkətiylə sözləri çox şirin və təsirli idi. Özləri belə izah edər: Hicri beş yüz iyirmi birinci iliin Şəvval ayının on altısı olan Çərşənbə axşamı günü günortadan əvvəl, Rəsulullah əfəndimizi yuxumda gördüm. "Ey oğlum, nə üçün danışmırsan?" buyurdu. "Atacığım mən xariciyəm. Bağdad fəsihlərinin yanında necə danışaram?" dedim. "Ağızını aç!" buyurdu. Ağızımı açdım. Yeddi dəfə ağızıma sürdü və; "İnsanlarla danış, onları gözəl hikmət və vəzlər ilə Rəbbinin yoluna çağır." buyurdu. Günorta namazını qıldım. Yanımda izdihamlı insanlar gördüm. Nitqim tutuldu. Əli min Əbu Talibi gördüm. Məclisdə mənim qarşımda ayaq üstə dayanır və mənə; "Ey oğulum nə üçün danışmırsan?" deyirdi. "Atacığım! Nitqim, danışmam tutuldu, danışa bilmirəm." dedim. "Ağızını aç." buyurdu. Açdım. Altı dəfə sürdü "Nə üçün yeddiyə tamamlamadınız?" dedim. "Rəsulullaha qarşı olan ədəbimdən." buyurdu və gözdən itdi. Bundan sonra ən fəsih bir dillə danışmağa başladım.

Bir gün, minbərdə oturmuş vəz edirdi. Birdən sürətlə ən son pilləyə endi. Ayaqda, əlini əlinin üstünə qoyaraq, təvazökar bir şəkildə dayandı. Bir müddət sonra minbərə çıxdı. Köhnə yerinə oturdu və vəzinə davam etdi. Oradakılardan biri, nə oldu deyə sual edincə; "Cəddim Rəsulullahı gördüm. Gəldi və minbər qarşısında dayandı. Həya edib, son pilləyə endim. Qalxıb, getməyə başlayınca, mənə yerimə oturmamı və insanlara vəz etməmi əmr etdi." dedi.

Söhbətlərində bəzən bir neçə adam coşaraq özündən keçərdi. Həftədə üç gün, cümə, çərşənbə axşamı və bazar ertəsi gecəsi xalqa vəz edərdi. Vəzində, alim və övliyadan şəxslər də olar, hamısı böyük bir dinclik içərisində dinlərlərdi. Qırx il belə davam etdi. Soruşulan suallara çox açıq və doyurucu cavablar verərdi. Dərs və fətva verməyə iyirmi səkkiz yaşında başlamış olub, bu hal altmış yaşına qədər davam etdi. Hüzurunda Qurani Kərim qüsursuz, çox sadə, təcvidə riayətlə oxunardı.

Dərin elm sahibi idi. On üç növ elmdə dərs verərdi. Səhər və ikindidən sonra təfsir, hədis və fiqh; günortadan sonraları Qurani Kərim və qiraət dərsləri oxudardı. Axşam və səhər isə, üsulu fiqh ilə nahv, ərəbi cümlə məlumatı verərdi. Onun bərəkətiylə tələbələr tez irəliləyərdi.

Əbu Məhəmməd Həşşab deyər ki: "Gənckən zəif oxuyurdum. Mənə bir gün Abdülqədir Geylaninin vəzlərində çox təsirli danışdığını söylədilər. Vaxt tapa bilmədiyim üçün gedə bilməzdim. Nəhayət bir gün vəz verdiyi yerə getdim. Məni görüncə; "Bizim söhbətimizdə ol, səni Sibəveyh edək." dedi. O gündən sonra yanından ayrılmadım. Din məlumatlarında və ağılı elmlər deyilən digər köməkçi elmlərdə çox istifadə etdim. "

Bir gün biri hüzurunda Qurani Kərim oxudu. Abdülqədir Geylani ayəti kərimələri təfsir etməyə başladı. Qırx şəkildə təfsir etdi və hamısının dəlilini göstərdi. Orada olanlar tək on bir təfsiri anlaya bildi və dinləyənləri heyrətləndirdi. Sonra; "Sözü burada buraxıram. İndi sözü tövhidə gəldik "lə ilahə illəllah"" dedi. Bunları söyləyər söyləməz camaatı bir hal örtdü, hamısı özlərindən keçdi.

Əvvəl lazım olan din məlumatlarını öyrənməyi tövsiyə edərdi. Cubbai adındakı bir şəxs izah edər: "Övliyanın həyatından və sözlərindən bəhs edən ərəbi Hilyət-ül-Övliya kitabını birindən dinləmişdim. Ürəyim yumşaldı və xalqdan uzaqlaşıb tək ibadətlə məşğul olmaq istədim. Gedib Abdülqədir Geylaninin arxasında namaz qıldıqdan sonra hüzurunda oturdum. Mənə baxıb; "Əgər inzivaya çəkilmək istəsən, əvvəl elm, sonra da mürşidi kamillərin hüzurunda ədəb öyrən. Daha sonra inzivaya, tək ibadətə başla. Yoxsa, ibadət edərkən dində bilmədiyin bir şeyi öyrənmək lazım olar da, yerindən ayrılmaq vəziyyətində qalarsan." buyurdu.

Abdülqədir Geylaninin şöhrəti hər tərəfi örtüncə, Bağdadın irəli gələn alimləri, hər biri bir məsələ soruşub sınamaq üçün hüzuruna gəlib oturdular. Bu əsnada Abdülqədir Geylaninin sinəsindən ancaq ürək gözü açıq olanların görə bildiyi bir nur çıxdı və alimlərin sinəsindən keçib getdi. Alimləri bir hal örtdü. Bunun üzərinə onları tək-tək bağrına basdı və indi suallarınızı sorun buyurdu. Hər biri suallarını soruşub, dərhal cavabını aldı. Onlara; "Sizə nə oldu belə?" deyildiyində; "Hüzurunda oturduğumuzda, bütün bildiklərimizi unutduq. Bizi bağrına basınca unutduqlarımızı təkrar xatırladıq. Suallarımızı soruşduqda, elə cavablar aldıq ki, heyrətdə qaldıq." dedilər.

Əbu Səid Kiləvi belə izah etmişdir: "Mən, Abdülqədir Geylaninin məclisində ikən, Rəsulullah əfəndimizi gördüm. Bir dəfə də Xıdır əleyhissalamı görmüşdüm. "Hər kim dünyada qurtuluşa çatmaq və səadətə qovuşmaq istəsə, Şeyx Abdülqədirin məclisinə davam etsin!" buyurmuşdu."

İbni Kudamə belə söyləmişdir: "1166 (H. 561) ildə Bağdada girdiyimizdə, Abdülqədir Geylanini elmin zirvəsinə yüksəlmiş gördük. O, elmi ilə əməl edər, özünə soruşulan çətin suallara doyurucu cavablar verərdi. Bütün gözəl xasiyyətlərə və üstün xüsusiyyətlərə sahib idi. Onun kimi bir şəxsə daha heç rast gəlmədik."

Dinə uyğun olmayan bir şeyə icazə verməzdi. Bir gün yanında; "Filan çox ibadəti və kəramətləri ilə məşhurdur." deyə danışıldı və bu arada; "Mən dərəcə baxımından Yunus əleyhissalamı keçdim." dediyi nəql edildi. Bunu eşidincə üzündə hirs əsərləri görüldü…

Çox səbirli idi. Tələbələrinin suallarını qızmadan cavablandırar, dərsi gec anlayanlara səbirlə izah edərdi. Ubey adında, izah edilənləri çətin qavrayan bir tələbə vardı. Bir gün dərs əsnasında ibn-üs-Semhal adında bir şəxs gəlmişdi. Abdülqədir Geylaninin onun dərsi gec anlamasına qarşı göstərdiyi dözümə heyran qaldı. O tələbə dərsini alıb çıxdıqdan sonra, göstərdiyi səbirə heyrətləndiyini söyləyincə, Abdülqədir Geylani ; "Bir həftə daha yorulacağam, ondan sonra vəfat edəcəyəm." buyurdu. Dediyi kimi bir həftəsonunda dünya ölçüsündəki görünüşündən sıyrıldı!

Vəfatı

Abdülqədir Geylani vəfat edəcəyi sırada, oğullarına buyurdu ki: "Yanımdan ayrılın! Çünki zahirdə, görünüşcə sizinlə, batində Allah ilə bərabərəm." Yenə o əsnada buyurdular: "Yanımda sizdən başqaları da vardır. Onlara yer açın. Onlara ədəbi güdün. Burada böyük rəhmət vardır. Onları sıxışdırmayın!" Yenə; "Əleykum-əsassalam və rahmətullahi və berekatühü. Allah məni və sizi bağışlasın! Allah mənim və sizin tövbələrimizi qəbul etsin!" Bir gün bir gecə davamlı belə buyurdular.

Oğlu Şeyx Abdürrəzzaq izah edər: Qövs-ül əzəm, o əsnada, əllərini qaldırıb, uzatdı və; "Və əleykum salam və rahmətullahi və berekatühü! Tövbə edin!" buyurdu.

Vəfat edərkən iki dəfə; "Allahümme rəfiq al a'lâ." deyib; "Sizə gəlirəm, sizə gəlirəm." buyurdu. Təkrar buyurdu ki: "Durun!" Bunun ardından, ona ölüm və səkərat halı gəldi. Bu halda ikən; "Məndən kimsə bir şey soruşmasın. Mən, Allahın elmində bir haldan başqa bir hala keçməkdəyəm." buyurdu.

Son anlarında, oğulu Abdülcəbbar; "Atacığım, bədənin ağrı hiss edirmi?" deyə ifadə edincə; "Bütün üzvlərim ağrı içindədir. Tək ürəyimdə heç ağrı və əzab yox. O, Allah ilədir." buyurdu.

Oğulu Şeyx Əbdüləziz; "Xəstəliyiniz necədir?" deyə soruşduqda; "Mənim xəstəliyimi, insan, cin və mələklərdən heç biri bilməz və anlaya bilməz. Allahın elmi, hökmü ilə nöqsanlı olmaz. Hökm dəyişər, elm isə dəyişməz. Allah, dilədiyini silər, dilədiyini yazar. Ümm-ül-kitab ondadır, ona etdiyindən sual olunmaz. Qullara isə, etdikləri soruşular." buyurdu.

Daha sonra; "Qüdrət ilə hakim, qullarına ölüm ilə qalib olan Allah, hər ayıb və qüsurdan münəzzəhdir. La ilahə illəllah Məhəmmədin Rəsulullah!" Sonra da; "Allah Allah Allah…" deyib sonra səsini kəsdi, dilini damağına yapışdırıb, mübarək ruhunu təslim etdi.

Cənazə namazını oğlu Abdulvəhhab qıldırdı. Cənazə mərasiminə gələn böyük izdiham səbəbiylə ancaq gecə defn edilə bildi.

Yaradıcılığı

Əsərlərindən bəziləri bunlardır:

1. əl-Gunye li-Talibi Tariq-ıl Haqq: İman, ibadət və əxlaqi mövzuları ehtiva edər.
2. əl-Fethurrabbani vəl-bolluq-ur-Rahmani: Vəzlərindən ibarətdir.
3. Fütuh-ul-Gayb: Bu əsər vəzlərindən və oğulu Abdurrəzzaka vəsiyyətindən ibarətdir.
4. əl-Fuyuzatu'r-Rabbaniyye fi Evrad-il-Kadiriyye: Dua və virdlerden ibarətdir.
5. Məktubat: On beş məktubdan ibarətdir.

Uca xüsusiyyətlərini dilə gətirmədə sözlərin gücsüz qaldığı o uca vəli kamil insan, Qövsül Əzəm, Vəlayətin Sultanı, Sultanü'l Övliya, Sertacü'l Övliya, Kutbu'r Rəbbani, Qövsü's Səmədani kimi uca sifətlərlə xatırlanır.

Abdülqədir Geylani, 1077 (hicri 470) ildə, Peyğəmbərimizin vəfatından 445 il sonra, Xəzər dənizinin cənubunda Geylan qəsəbəsində doğulmuş, 1165 (hicri 562) ilində 91 illik möhtəşəm bir ömürdən sonra, yəni 833 il əvvəl bu aləmlə vidalaşmışdır. Soy etibarilə həm Seyid, həm də Şərif idi. Yəni soyu, atası Seyid Musa tərəfindən İmamı Həsən Əfəndimizə, anası Fatma Xatun tərəfindən də İmamı Hüseyn Əfəndimizə söykənirdi. Onun üçün bu ibarə məşhur olmuşdur: "Vəlilər Sultanı Abdülqədir Geylani, eşq ilə doğuldu, kamal ilə ömür sürdü və kamalı eşq ilə Rəbbinə çatdı."

Bir dəfə belə buyurmuşdur: "Hallacı Mənsur, yanıldı. Nə var ki, zamanında əlindən tutacaq kimsə çıxmadı. Mənə gəlincə, hər yolda qalanı kürəyimə sahəm. Yoldaşlarım, müridlərim, sevənlərim, ta qiyamətə qədər, nə vaxt darda qalsalar, əllərindən tutacağam. Hər nə niyyətlə olursa olsun adımızı anan və qapımıza gələn hər kəsə kömək əlimiz uzanar. Ey burada dayanan! Atam sürətlə yol alar. Mizrağım mütləq hədəfə isabət edər. Qılıncım qından çıxdı, həm də itidir. Hər an səni qorumaqdayam, amma sən qafilsən; anlaya bilməzsən."

Seyid Sultan Abdülqədir Geylani Həzrətləri həm maddi elmlərdə həm də mənəvi elmlərdə dövrünün tək nüfuzu idi. O alim idi, pirlərin piri idi, qaynağını Həbib-i Kibriyanın o sonsuz dəryasından götürürdü. Məlumat cəhətdən hər kəs ona möhtac idi. Soruşurdular da, soruşurdular. O da dayanmadan, istirahət etmədən cavab verirdi də cavab verirdi. İnsanlara, istədikləri hər nədirsə, Rəhmanın bitməz tükənməz Xəzinəsindən paylayırdı.

Seyid Abdülqədir Geylanidən 150 il sonra dünyaya gələn Şahı Nəqşibənd Əfəndimiz "Bütün övliyanın boyu üzərinə olan Geylaninin ayağı mənim gözümün nuru üzərinə olsun," deyərək qarşılıq vermişdir. Rəvayətə görə, bir gün uzun bir müddət heç hərəkətsiz dayandığını görən və bunun səbəbini soruşan tələbələrinə Geylani Həzrətləri, "Vəlayət qoxusu Buxaradan gəlir," demişdir. Bahaüddin min Məhəmməd əl-Buxari Həzrətləri Həccə gedərkən Pirin türbəsini ziyarət etmiş; bu sırada mənəvi bir halla, Seyid Abdülqədir Geylani Həzrətlərinin əlinin ürəyinə nəqş edildiyini və qəbz halının həll edildiyini gördüyündən özünə "Şahı Nəqşibənd" ləqəbi götürmüşdür. Geylaninin bolluq və himmətindən istifadə edərək ona olan minnətdarlığını, söhbətini göstərən Şahı Nəqşibnəd Əfəndimiz, bu xüsusu bu müstəsna şeirində dilə gətirər:

Hər iki aləmin sultanı Şah Abdülqədir
Övladı Adəmin xaqanı Şah Abdülqədir,
Ərşin, Kürsinin, Qələmin ayı həm günəşi,
Ən böyük nurdan bir ürək nuru Şah Abdülqədir.

Bu şeir məna böyüklərinin bir-birini necə anladıqlarını, bir-birlərinə necə söhbət etdiklərini, necə köməkləşdiklərini və mənən necə tövhid bayrağının daşıyıcıları olduğunu göstərən bir ibrət cədvəlidir. Bu cədvəl bizə bu böyüklərin ardından gedənlərin, bir-birlərini necə anlayıb rəftar edəcəkləri barəsində bir açar mahiyyətindədir.

Seyid Abdülqədir Geylani Həzrətləri oğuluna belə vəsiyyət etmişdir: "Təsəvvüf elə bir haldır ki, o hala kimsənin söz ilə çatması mümkün deyil. Onun üçün bir kasıba rast gəlsən elminə söykənərək onunla münaqişə etmə, etirazda olma. Könülünü almağa bax. Bunu yaxşı bil ki, təsəvvüf səkkiz hal üzrədir: 1. Mərhəmət və şəfqət, 2. Düzgünlük, 3. Sədaqət, 4. Comərdlik, 5. Sabretmek, 6. Sirr tutmaq, 7. Kasıblığını və acizliyini bilmək, 8. Rəbbinə şükür etmək."

Seyid Abdülqədir Geylani Həzrətləri oğuluna belə vəsiyyət etmişdir: "Təsəvvüf elə bir haldır ki, o hala kimsənin söz ilə çatması mümkün deyil. Onun üçün bir kasıba rast gəlsən elminə söykənərək onunla münaqişə etmə, etirazda olma. Könülünü almağa bax. Bunu yaxşı bil ki, təsəvvüf səkkiz hal üzrədir: 1. Mərhəmət və şəfqət, 2. Düzgünlük, 3. Sədaqət, 4. Comərdlik, 5. Səbr etmek, 6. Sirr tutmaq, 7. Kasıblığını və acizliyini bilmək, 8. Rəbbinə şükür etmək."

Abdülqədir Geylani Həzrətlərinə heyranlıqlarını və minnətdarlıqlarını izah edib bitirə bilməyən Haqq aşiqlərindən bir neçə misra belədir: Yunus Əmrə deyər ki:

Səyyah olub şol aləmi axtarsan
Abdülqədir kimi sultan tapılmaz
Cəddi Məhəmməddir, əgər soruşsan
Abdülqədir kimi sultan tapılmaz.

Haqq yeri yaradıb göyü düzəli
Xoş nəzər etmiş ona əzəli
Övliyalar sərçeşmesi, məna gözəli
Abdülqədir kimi sultan tapılmaz.

http://www.aljlees.com/7s3898203-3027.html O zamandan bu yana əsrlər əsrləri qovmuş, amma Seyid Abdülqədir Geylani Həzrətlərinin günəşi həmişə eyni qalmışdır. O günəş ki, hələ kənarların kənarına çatdıracaq əngin üfüqlər çəkir. O, Əbu Məhəmməd, Kutbu'r Rəbbani, insanların və cinlərin rəhbəri olan Seyid Sultan Abdülqədir Geylanidir. Tam səkkiz əsrdən çoxdur insanların sığınacağı, darda qalmışların köməyinə yetişici olmağa davam etmişdir. O batmayan günəşdir. Mənkıbe və kəramətləri sayıla bilməyəcək qədər çoxdur. Heç bir vəlidə ondakı qədər çox kəramət görülməmişdir.

O, Qövsül Əzəmdir; Ona bu adı Cənabı Haqq lütf etmişdir. Adətləri cıracaq və ağılları donduracaq qədər halları və kəşfləri olmuşdur. O, zikri daim, fikri çox, ürəyi yumşaq, üzü təbəssümlü, ruhu incə, əliaçıq, elmi ümid etməyin, əxlaqı üstün və soyu təmiz bir Şəxsi Şərifdir. O və onun yolunun nurdan halqaları, ömür deyilən sərmayəni ən gözəl şəkildə yaşayaraq bu yüksək mövqelərə haqq qazanmışlar. Onlar əhli sünnə üzrə doğru bir etiqad, səbir, səy, düzgünlük, gözəl əxlaq, ixlas və digər çox üstün üstünlüklərlə qulluq mövqesinin ən üstün nöqtələrinə çatmışlar. Onları anlamaq ancaq onların getdiyi nurlu yolun yolçusu olmaqla, yəni İslamiyyəti yaşamaqla mümkündür. Onu sevmək səadət tacı, onun əxlaqıyla əxlaqlanmaq sonsuz qurtuluş dərmanıdır. Çünki onun adı: Pir Seyid Sultan Abdülqədir Geylani Kaddasallahu Sırrahul Əziz və Hakimdir.

Həmçinin bax

• Azərbaycanda təsəvvüf

Xarici keçidlər

• Övliyaların həyatı