Llingües kartvelianes

Llingües kartvelianes
Distribución xeográfica	Cáucasu
Países	Xeorxa; Turquía; Azerbaixán
Falantes	~4,3 millones (1989)
Subdivisiones	Llingües Karto-Zan; Idioma svanLlingües karto-zan y Idioma svano
Códigu Glottolog	kart1248
	; Grupos llingüísticos kartvelianos.
	Ver tamién; Idioma - Families - Clasificación de llingües
	[editar datos en Wikidata]

Les llingües kartvelianes,^[2] tamién conocíes como llingües iberocaucásicas^[3] o enantes caucásiques meridionales, son falaes principalmente en Xeorxa, con pequeños grupos de falantes en Turquía, Azerbaixán, Irán, Rusia ya Israel.^[4] Hai aproximao 5,2 millones de falantes d'esta familia llingüística nel mundu.^[5] Esti grupu llingüísticu ye unu de los más antiguos del mundu, remontando los sos oríxenes al 6000 e. C.^[6]

El grupu llingüísticu kartveliano nun ta emparentáu con nengún grupu llingüísticu vecín (indoeuropéu, semíticu, túrquico, otres llingües d'El Cáucasu)^[7] o d'otra parte del mundu. La primer fonte lliteraria de les llingües kartvelianes constituyir les inscripciones de Bir el-Qutt, realizada n'escritura xeorxano antigua (asomtavruli) nel monesteriu xeorxanu cerca de Belén^[8] y data del añu 430.^[9]^[10]

Distribución y hestoria

Estatus social y cultural

El xeorxanu ye l'idioma oficial de Xeorxa, faláu pol 90% de los habitantes, y el principal idioma lliterariu y comercial de tolos falantes kartvelianos de Xeorxa. Escribir con un alfabetu orixinal y carauterístico, y los sos testos lliterarios más antiguos remontar al sieglu V. Ye l'únicu idioma d'El Cáucasu que tien una llarga tradición lliteraria. Los signos del antiguu xeorxanu paecen ser derivaos del araméu con influencies griegues.^[11]

L'idioma mingreliano escribir col alfabetu xeorxanu dende 1864, especialmente nel periodu entendíu ente 1930 y 1938, cuando los mingrelianos esfrutaron d'autonomía cultural, y dempués de 1989.

L'idioma laz foi escritu principalmente ente 1927 y 1937, y anguaño nuevamente en Turquía col alfabetu llatín. Sicasí, el laz ta sumiendo al ser los sos falantes integraos na corriente principal de la sociedá turca.

Según dellos llingüistes, solo esiste una llingua kartveliana formada por un conxuntu de dialeutos qu'en dellos casos pueden nun ser intelixibles ente sigo. Put'k'aradze, Dadiani y Sherozia afirmaron el 2010 que'l conceutu de 3 o 4 llingües kartvelianes surde del interés del imperiu rusu y depués de la URSS d'estremar a la nación xeorxana y que'l mingreliano, laz y svano son dialeutos derivaos del xeorxanu, pero siguen formando parte d'un solu sistema llingüísticu.^[12]

Historia

El xeorxanu ta documentáu dende mediaos del primer mileniu, cuando se creó'l so alfabetu en conexón cola cristianización del país. L'antiguu xeorxanu difier en bastantes aspeutos del so socesor, el xeorxanu modernu.

Clasificación

Idiomes xeorxanos
- Xeorxanu (ქართული, kartuli) con 4,1 millones de falantes nativos. D'estos, 3,9 millones viven en Xeorxa, unos 50.000 en Turquía ya Irán, según una diáspora de tamañu desconocíu en Rusia.
- Gruzínico o xudeogeorgiano (en xeorxanu: ყიბრული, q'ibruli, n'hebréu: עיבּרוּלי), con unos 80.000 falantes, de los que 60.000 tán n'Israel y 20.000 en Xeorxa. Podría considerase un dialeutu del xeorxanu.^[13]
Idiomes zan
- Mingreliano (მარგალური ნინა, margaluri nina), con unos 500.000 falantes nativos en 1989, principalmente en Samegrelo (Mingrelia), rexón al oeste de Xeorxa y una parte del distritu de Gali al este d'Abkhasia. Munchos mingrelianos abellugaos de la Guerra d'Abkhasia viven en Tblisi o otros llugares de Xeorxa.
- Laz (ლაზური ნენა, lazuri nena), con 220.000 falantes nativos en 1980, la mayoría na mariña del mar Negru y el nordeste de Turquía, con unos 30.000 en Ayaria, Xeorxa.
Esvano (ლუშნუ ნინ lushnu nin), con aproximao 15.000 falantes nativos na montascosa rexón de Svaneti al noroeste de Xeorxa.

Estos idiomes tán claramente rellacionaos, y el laz y el mingreliano con consideraos dialeutos d'un mesmu idioma, llamáu "zan". La conexón foi documentada na lliteratura llingüística por J. Güldenstädt nel sieglu XVIII, y depués probada por G. Rosen, M. Brosset, F. Bopp ente otros na década de 1840. Creyeron que yera una división del mesmu Idioma proto kartveliano, posiblemente faláu na rexón que güei ocupa Xeorxa y el nordeste de Turquía ente'l 3000 e. C. y 2000 e. C.

Basaos nel grau de cambéu, dellos llingüistes (incluyendo a A. Chikobava, G. Klimov, T. Gamkrelidze y G. Machavariani) especularon sobre una temprana división, dixebrándose'l esvano de los otros idiomes sobre'l 2000 e. C. o antes, ente que el mingreliano y el laz dixebrar del xeorxanu hai aproximao mil años, y la división ente ellos producióse hai unos 500 años. Destácase qu'esta hipótesis derivar del revesosu usu de la glotocronología y tendría de ser tomada nel meyor de los casos como un aproximamientu.

El xudeo-xeorxanu dacuando clasifícase como una variante del xeorxanu, modificáu pola inclusión de gran númberu de pallabres del hebréu y del araméu. La diferenciación col xeorxanu estándar ye comparativamente recién.

Rellación con otres llingües

Nun hai rellación probada con otros idiomes, nin siquier coles families llingüístiques del norte d'El Cáucasu.^[11] De fechu la hipótesis ibero-caucásica, según la cual toles llingües caucásiques n'últimu términu formen una unidá filoxenética, foi práuticamente abandonada. Más apocayá dellos llingüistes propunxeron que la familia kartveliana ye parte de la macrofamilia nostrática, anque nin la inclusión del xeorxanu nin la validez de dicha agrupación filoxenética ye aceptada pola mayoría de los especialistes.

Señaláronse ciertes semeyances gramaticales col vascuenciu, especialmente nel sistema de casos. Sicasí, estes teoríes que tienden a amestar les llingües caucásiques con otros idiomes non indoeuropeos y non semíticos nel Cercanu Oriente en tiempos antiguos, son xeneralmente consideraes inconclusivas por falta de pruebes, y tienen de ser tomaes namái en sentíu hipotéticu.^[11]

Dalguna paecencia con otros idiomes cercanos podría debese a la influencia de la vecindá xeográfica. Reparáronse grandes préstamos en toes direiciones (por casu, del norte al sur d'El Cáucasu), polo que ye probable que delles carauterístiques gramaticales tamién fueren afeutaes. Ye sabíu na actualidá que'l vocabulariu protokartveliano foi influyíu coles mesmes poles llingües indoeuropees de dalguna manera, probablemente debíu al contautu nos primeros estadios ente la cultura protokartveliana y la protoindoeuropea.^[11]

Descripción llingüística

Fonoloxía

Gramática

Comparanza léxica

Los numberales en distintes llingües caucásiques meridionales son:^[14]

GLOSA	Svan	Laz	Mingreliano	Xeorxanu	PROTO- KARTVELIANO
'1'	ɑɼ \|\| ɑrti / ɑkʼɑ	ɛrti	ɛrti/ʂxwɑ
'2'	jɔri /jɛru /jɛrbi	ʒoɼ	ʒiri	ɔri	*jɔri
'3'	sɛel mio	sum	sumi	sɑel mio	*sɑel mio
'4'	wɔʃtχw	ɔtxɔ	ɔtχi / ɑntχi	ɔtχi	*ɔʂtxɔ
'5'	wɔ-χoʃd	xut	χuti	χuti	*xuʂti
'6'	usgwɑ	ɑʃi	ɛkvsi \|\| *ɛkʂwi
'7'	iʃgwid	ʃkit	ʃkviti	ʃvidi	*ʃkwiti
'8'	ɑrɑ	ɔwrɔ	(b)ruɔ	rvɑ	*ɑrwɑ
'9'	ʧχɑrɑ	ʧɔwrɔ	ʧχɔrɔ	ʦχrɑ	*tʂχɑrɑ
'10'	jɛʃd	vit	viti	ɑti	*ɑʂti

Referencies

↑ Winfried Boeder, 2005, páxs. 6-7
↑ Reported Discourse: A Meeting Ground for Different Linguistic Domains, by Tom Güldemann, Manfred von Roncáu, p. 3.
↑ Caucasian languages Encyclopædia Britannica
↑ Ethnologue entry about the Kartvelian language family
↑ Ethnologue
↑ Toft, Monica Duffy: The Geography of Ethnic Violence: Identity, Interests, páxs. 91-93.
↑ Dalby, Andrew: Language in Danger. p. 38.
↑ The Georgians, David Marshall Lang, p. 154.
↑ Ruhlen, Merritt: A Guide to the World's Languages: Classification, p. 72.
↑ Lang, David Marshal: The Georgians, p. 154.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 Encyclopedia Britannica, 15th edition (1986): Macropedia, "Languages of the World", see section titled "Caucasian languages". (n'inglés)
↑ Put'k'aradze, T'ariel, Dadiani, Ek'a y Sherozia, Revaz (2010). "ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის ენის შესახებ" და საქართველო / "European Charter for Rexonal or Minority Languages" and Georgia (Sakartvelo) (en xeorxanu ya inglés). Kutaisi: Kutaisis Sagamomtsemli Tsent'ri, páx. 385 p.. ISBN 978-9941-0-2423-8. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2015.
↑ Ethnologue entry about Xudeo-Georgian
↑ Caucasian numerals (Eugene Chan)

Bibliografía

Winfried Boeder (2005): "The South Caucasian languages", Lingua 115 páxs. 5-89.

Enllaces esternos

Lazuri Nena - The Language of the Laz by Silvia Kutscher.
The Arnold Chikobava Institute of Linguistics, Georgian Academy of Sciences
Arthur Holmer, The Iberian-Caucasian Connection in a Typological Perspective
Atlas of the Caucasian Language, Kartvelian family.
Map. Caucasian languages.
Kevin Tuite, (Université de Montréal ): The rise and fall and revival of the Ibero-Caucasian hypothesis. text on line

[1] Winfried Boeder, 2005, páxs. 6-7

[2] Reported Discourse: A Meeting Ground for Different Linguistic Domains, by Tom Güldemann, Manfred von Roncáu, p. 3.

[3] Caucasian languages Encyclopædia Britannica

[4] Ethnologue entry about the Kartvelian language family

[5] Ethnologue

[6] Toft, Monica Duffy: The Geography of Ethnic Violence: Identity, Interests, páxs. 91-93.

[7] Dalby, Andrew: Language in Danger. p. 38.

[8] The Georgians, David Marshall Lang, p. 154.

[9] Ruhlen, Merritt: A Guide to the World's Languages: Classification, p. 72.

[10] Lang, David Marshal: The Georgians, p. 154.

[brit-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 Encyclopedia Britannica, 15th edition (1986): Macropedia, "Languages of the World", see section titled "Caucasian languages". (n'inglés)

[12] Put'k'aradze, T'ariel, Dadiani, Ek'a y Sherozia, Revaz (2010). "ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობის ენის შესახებ" და საქართველო / "European Charter for Rexonal or Minority Languages" and Georgia (Sakartvelo) (en xeorxanu ya inglés). Kutaisi: Kutaisis Sagamomtsemli Tsent'ri, páx. 385 p.. ISBN 978-9941-0-2423-8. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2015.

[13] Ethnologue entry about Xudeo-Georgian

[14] Caucasian numerals (Eugene Chan)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]