Saltar al conteníu

Chichén Itzá

Esti artículu foi traducíu automáticamente y precisa revisase manualmente
De Wikipedia
Ciudá prehispánica de Chichén Itzá
Patrimoniu de la HumanidáUNESCO
El Templu de Kukulcán na zona arqueolóxica de Chichén Itzá.
Chichén Itzá alcuéntrase en Méxicu
Chichén Itzá
Chichén Itzá (Méxicu)
Llugar  Méxicu
Criterios Cultural: i, ii, iii
Referencia 483
Inscripción 1988 (XII Sesión)
Área América Llatina y el Caribe
Cambiar los datos en Wikidata
Kukulcán, detalle de la zona arqueolóxica Chichén-Itzá.

Chichén Itzá (maya: Chichén Itzá, 'Boca-del pozu (chichén) de los bruxos-de-agua (Itzá)' )[1] ye unu de los principales sitios arqueolóxicos de la península de Yucatán, en Méxicu, allugáu nel conceyu de Tinum, nel estáu de Yucatán. Muerte importante y renombrada de la civilización maya, les edificaciones principales qu'ende perduren correspuenden al periodu denomináu clásicu tardíu o postclásico tempranu (800-1100 dC.).

L'arquiteutura monumental que llegó hasta los nuesos díes, que ye emblemática del xacimientu, tien una clara influencia tolteca. El dios que preside'l sitiu, según la mitoloxía maya, ye Kukulcán, representación maya de Quetzalcóatl, dios tomáu del panteón de la cultura tolteca.

Chichén Itzá foi una ciudá[2] o un centru ceremonial, que pasó por diverses dómines constructives ya influencies de los distintos pueblos que la ocuparon y que la impulsaron dende la so fundación.

La zona arqueolóxica de Chichén Itzá foi inscrita na llista del Patrimoniu de la Humanidá pola Unesco en 1988.[3] El 7 de xunetu de 2007, el Templu de Kukulcán, allugáu en Chichén Itzá, foi reconocíu como una de Les nueves siete maravíes del mundu modernu, por una iniciativa privada ensin el sofitu de la Unesco, pero cola reconocencia de millones de votantes alredor del mundu.[4]

Toponimia

[editar | editar la fonte]
Zona central del xacimientu arqueolóxicu de Chichén Itzá.

En idioma maya, Chichén Itzá significa «boca del pozu de los itzaes», faciendo referencia al Cenote Sagráu, el gran pozu natural que los habitantes de la rexón consideraben una de les entraes principales al inframundu, see d'importantes dioses, como los de l'agua. Amás, el nome del sitiu alude a los itzaes, poderosos señores míticu-históricos de la ciudá mientres la dómina de la so crecedera y apoxéu.[5]

El so nome deriva de les pallabres mayes: chi 'boca', che'en 'pozu', itz 'magu o bruxu' y 'agua', al xunir les pallabres llógrase la boca del pozu de los bruxos de l'agua' o 'na vera del pozu de los bruxos d'agua'.[6] O bien del huasteco ch'iich'en 'en tao/apariencia de páxaru', o tamién del huasteco itzam 'culiebra', 'culiebra emplumada'.[7]

Chichén Itzá foi fundada escontra'l añu 525 d.C., mientres «la primer baxada o baxada pequeña del oriente» que refieren les cróniques, polos chanes de Bacalar (que dempués se llamaron itzá y más tarde entá cocomes).[8]

Estableciendo los chanes la capital del so gobiernu en Chichén Itzá na dómina señalada, provenientes de Bacalar, siguieron el so trayeutu d'oriente a poniente na península de Yucatán, al cabu del cual fundaríen tamién otres ciudaes importantes como Ek Balam, Izamal, Motul, T'Hó, l'actual Mérida de Yucatán y Champotón.[8]

Yá escontra'l final del periodu clásicu tardíu, nel sieglu IX, Chichén convertir n'unu de los más importantes centros políticos de les tierres del Mayab. Pal principiu del posclásico (dende l'añu 900 hasta'l 1500), la ciudá consolidárase como principal centru de poder na península yucateca.

Evolución del sitiu

[editar | editar la fonte]

Acordies cola evidencia disponible, ye posible que munches de les construcciones principales de la ciudá fueren destruyíes escontra'l final del sieglu xi y reconstruyíes más tarde. Puede dicise que'l cayente de Chichén Itzá dar nun contestu de violencia, que condució a la perda de la hexemonía Chichén Itzá nel Mayab.

Nel añu 987 d. C. formóse la Lliga de Mayapán, que foi una unión de cases sacerdotales de la península, ente les que les más importantes yeren Uxmal, Mayapán y Chichén Itzá. Sicasí esta lliga foi destruyida por un desalcuerdu ente los caciques (halach uinik) de los participantes que llevó a una declaración de guerra d'unu d'ellos, Hunac Ceel, quien se proclamó halach uinik de Mayapán. Esto anició la rotura colos itzaes quien perdieron el conflictu y debieron eventualmente fuxir nel añu 1194 d. C. y abellugase nel Petén, d'onde habíen veníu orixinalmente escontra cuasi diez siglos.[9]

A diferencia del entamu, cuando Chichén foi fundada, en que los mayes veníos d'oriente buscaben la paz y el desenvolvimientu del so pueblu estableciéndose nel Mayab (en llingua maya: 'non'; yab 'enforma, munchos'; el llugar pa unos cuantos, 'pa non munchos nome que tenía la rexón tou antes de la llegada de los españoles—,[10] a la fin, 1000 años dempués, la mesma rexón convirtiérase en llugar de braceos y de lluches. Na cayida, la élite taba formada por guerreros, sacerdotes y comerciantes que gobernaben Chichén Itzá. Ellos introduxeren el cultu al dios Kukulcán. Llevantaren impresionantes construcciones con turries y murios verticales y representaciones del dios páxaru-culiebra que vieno de fuera. Nel procesu de declinación el militarismu foi'l fundamentu induldable d'esta cultura. Esto fai evidente nel monumentu llamáu Plataforma de les Calaveres onde exhibíen, clavaos n'estaques, los cranios de cientos d'enemigos.[9]

Chichén Itzá caltenía la so fama de sitiu sagráu na dómina de la conquista, y entá allegaben a l'antigua capital de los itzaes pelegrinos mayes a realizar rituales nel Cenote Sagráu, nel Castiellu y la Güesera. Pola importancia de Chichén Itzá, Francisco de Montejo llegó a plantegar establecer ende la capital de la provincia de Yucatán, anque la idea nun espolletó. Los cronistes de la dómina, como frai Diego de Landa, quedaron impresionaos poles dimensiones de Chichén Itzá y poles sos bien calteníes construcciones.[5]

Arquiteutura

[editar | editar la fonte]

Les edificaciones de Chichén Itzá amuesen un gran númberu d'elementos arquiteutónicos y iconográficos que dellos historiadores quixeron llamar mexicanizados.[11] Lo cierto ye que ye visible la influencia de les cultures provenientes del altiplanu mexicanu, y l'amiestu col estilu Puuc, proveniente de la zona alta de la península, de l'arquiteutura clásica maya. La presencia d'estos elementos procedentes de les cultures del altiplanu fueron concebíes hasta va dellos años como productu d'una migración masiva o conquista de la ciudá maya per parte de grupos tolteques. Sicasí, estudios más recién[12] suxeren que pudieron ser la espresión cultural d'un sistema políticu bien estendíu y prestixosu mientres el posclásico tempranu en toa Mesoamérica. Al pasu de los años a la humanidá sirviónos pa realizar conocencia arquiteutónicos, yá que cunta con conocencia matemáticos pa la realización de grandes dimensiones.

El Castiellu y el descensu de Kukulcán

[editar | editar la fonte]
Formación de siete triángulos isósceles de lluz na escalera NNE asemeyando'l cuerpu d'una culiebra mientres los atapeceres equinocciales, los rayos de lluz enfusen pela esquina nor-poniente de los basamentos de la fachada ONO.

Los múltiples y monumentales edificios de la escampada de Chichén Itzá tán presidíos pola Pirámide de Kukulcán, llamada por munchos "el Castillo", unu de los edificios paradigmáticos de l'arquiteutura maya. Ye una pirámide de cuatro lados que remata nun templu rectangular. Asítiase sobre una plataforma rectangular de 55,5 metros d'anchu y tien un altor de 24 metros. Cada llau de la pirámide tien una gran escalinata, 91 pasos per llau y 1 más que conduz al templu cimeru, dando 365 pasos, unu per día del añu. Balaustraes de piedra flanquean cada escalera, y na base de la escalinata norte asiéntanse dos colosales cabeces de culiebres emplumaes, efixes del dios Kukulcán. Ye nestes escalinates y bien particularmente nos sos pretiles o balaustraes, onde se proyeuten mientres l'intre del día equinoccial, les solombres de les arestes de les plataformes o basamentos superpuestos, qu'integren el gran edificiu, configurándose asina la imaxe del cuerpu de la culiebra-dios, que al pasu de les hores paez movese baxando y rematando na mentada cabeza pedresa asitiada na base inferior de la escalinata.

Ye nesti xuegu de lluz y solombra, que representa la "baxada" de [Kukulcán] a la tierra, como quixeron los mayes simbolizar el mandatu cimeru d'allegar al llabor agrícola, ante la inminencia de la llegada de les agües, al concluyir el mes de marzu en que s'empecipia la temporada de llantadera de la milpa na rexón.[13]

Queda evidente la íntima rellación que fixeron, el inventores d'asemeyáu montaxe, de la so conocencia astronómica, aplicáu a l'arquiteutura, nuna redolada relixosa y pa un fin puramente políticu de lideralgu de mases, que teníen d'allegar puntualmente a la cita d'una trabayosa xera de sobrevivencia: la del pesáu trabayu agrícola del so cultivu esencial, el maíz, base de la so alimentación. Infierse, poro, qu'esi espectáculu que güei vemos como máxicu, tenía que ver cola estabilidá social de los mayes.[14]

A pesar de lo enantes espuesto, apocayá dellos estudiosos quixeron demostrar que les orientaciones escontra los equinoccios astronómicos nun son tan evidentes na arquiteutura maya. Ciertu ye que'l fenómenu del Castiellu de Chichén Itzá puede reparase mientres dellos díes alredor de cada equinocciu, pero nun hai pruebes de que realmente se rellacione colos equinoccios y de qu'asina fuera planiáu polos mayes.[15][16]

Apocayá l'Institutu de Xeofísica y la Facultá d'Inxeniería de la UNAM, según l'Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria, afayaron que nel interior d'esa estructura, en Chichén Itzá, hai una segunda subestructura sobre la qu'edificaron una primera (afayada nos años 30 del sieglu pasáu) y l'actual. Na primera d'elles, afayóse que la mesma pirámide maya ta edificada sobre un cuerpu d'agua (cenote). Na segunda estructura camuda totalmente la concepción que se tien hasta agora del procesu constructivu que sufrió Chichén Itzá y en particular la pirámide de Kukulcán.

Cenote sagráu

[editar | editar la fonte]
Vista del cenote sagráu.

Ye un cenote a cielu abiertu de 60 m de diámetru, con parés verticales d'aproximao 15 m del nivel del accesu a la superficie de l'agua y de 13 m de fondura, que ye aproximao'l primer pisu freáticu nesa zona de la península de Yucatán.

El cenote sagráu de Chichén Itzá yera consideráu unu de los más importantes llugares de pelegrinación de la cultura maya.[17] y al pelegrinaben persones de llugares bien distantes de Centroamérica como Piedras Negras.[18]

A principios del sieglu xx un cónsul d'Estaos Xuníos, Edward Herbert Thompson (1857-1935), enterar de lleendes nes que se describía'l sacrificiu de doncelles ricamente afatiaes nel cenote, asina que mercó la propiedá onde s'atopa, dragó'l cenote y estrayxo numberosos oxetos qu'unvió al so país vendiéndolos, principalmente al Museo Peabody de Massachusetts.

Pa 1926, el gobiernu mexicanu espropió los terrenes onde s'atopaba la entós "Facienda Chichén" y demandó a Thompson, acusándolo d'habese apropiáu de manera illegal del patrimoniu. El pleitu enllargar hasta 1945 añu nel que la Suprema Corte de Xusticia de la Nación falló en favor del estauxunidense en 1945, dictaminando que Thompson mercara la propiedá de manera llegal y al nun esistir lleis de proteición al patrimoniu, el norteamericanu tenía'l derechu d'esplorar y esportar lo atopao nel cenote de la so propiedá. Anque l'arqueólogu finara en 1935, la propiedá foi devuelta a los sos herederos.[19] Eventualmente, dempués de diverses xestiones del gobiernu mexicanu, retornó a Méxicu, en 1970 y en 2008, una bona cantidá de les invaluables pieces arqueolóxiques, mesmes que s'atopen a resguardu de diversos museos mexicanos.[20]

Sicasí l'aspeutu llegal, munchos espertos d'entós —y agora— consideren que Thompson actuó con dolo y una total falta d'ética, escalando'l cenote.

Sacrificios humanos

[editar | editar la fonte]

Anguaño, l'antigua concepción romántica del sacrificiu de doncelles nel cenote sagráu quedó superada coles investigaciones osteo-arqueolóxiques y epigráficas recién.[21] En realidá los sacrificios nel cenote sagráu yeren mayormente de neños, a quien s'afatiar a la imaxe de los dioses ximielgos y sacrificar en ceremonies amestaes al mitu maya de la creación. Esto esplicaría'l llimu color azul maya del fondu del cenote (color que na cosmovisión maya representaba lo sagrao)[22] y la razón pola cual cerca d'un 80% de los güesos atopaos nel cenote sagráu son de neños.[23]

Estructures adicionales

[editar | editar la fonte]

El Tzompantli, o Plataforma cráneo (Plataforma de los cranios), amuesa una clara influencia cultural del pandu central de Méxicu. A diferencia del Tzompantli de les tierres altes, sicasí, les calaveres fueron empalados en vertical en llugar d'horizontal como en Tenochtitlan.

Tzompantli en Chichén Itzá
Tzompantli en Chichén Itzá

Rellatos d'europeos y estauxunidenses

[editar | editar la fonte]
Videu de les carauterístiques importantes de Chichén Itzá.

Nel sieglu xvi el conquistador español Francisco de Montejo y el franciscanu Diego de Landa, realizaron les primeres visites de los europeos a la zona y dieron cuenta detallada de la esistencia de la ciudá.[24]

En 1840 l'estauxunidense John Lloyd Stephens en compañía del artista inglés Frederick Catherwood visitaron la zona arqueolóxica de Chichén Itzá. Nesa dómina atopábase dientro de la facienda del mesmu nome que pertenecía a Juan Sosa.[25] En 1894, Edward Herbert Thompson adquirió la Facienda de Chichén-Itzá, realizó estudios y esploraciones na zona, cuantimás dientro del cenote sagráu. Mientres esos trabayos munchos oxetos atopaos fueron unviaos indebidamente al Muséu Peabody d'Arqueoloxía y Etnoloxía de la Universidá de Harvard anque, darréu, y por cuenta de la intervención del gobiernu mexicanu, dalgunos de los oxetos fueron devueltos. Al morrer Thompson en 1935 la propiedá pasó a los sos herederos anque'l control y la xurisdicción, según la esploración sistematizada y el caltenimientu del estensu sitiu arqueolóxicu ta a cargu, por disposición de llei, del Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria, organismu descentralizáu del gobiernu federal mexicanu.

Fachada del Templu de les Monxes, tal que s'atopaba en 1860. Fotografía de Désiré Charnay.

En 1860, el arqueólogu francés Désiré Charnay viaxó a Méxicu onde visitó y fotografió delles de les ruines mayes, ente elles Palenque, Izamal, Chichén Itzá, Uxmal, Sisal, Dzitás, Ticul, según les ciudaes de Mérida y Campeche. A la so torna a Francia, llogró montar una esposición coles fotografíes tomaes en Méxicu, les que cautivaron l'atención de la sociedá parisina, al grau que l'emperador Napoleón III patrocinó en 1863 la edición del so llibru Cités et ruines americaines, onde describió lo aprendío nos sos viaxes[26] y publicáronse plaques de les sos meyores semeyes.[27]

Imáxenes

[editar | editar la fonte]

Panorámica

[editar | editar la fonte]
Vista panorámica de Chichen Itzá na actualidá.
Vista panorámica de Chichen Itzá na actualidá.

Ver tamién

[editar | editar la fonte]

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. Barrera Vásquez, Alfredo, Cordemex, ed., Mérida, Yucatán, Méxicu. 
  2. «Descubrimientu de zona residencial en Chichén Itzá». Consultáu'l 8 d'abril de 2010.
  3. UNESCO. «Ciudad prehispánica de Chichén-Itzá (1988)». Consultáu'l 8 d'abril de 2010.
  4. El Universal. «Ye Chichén Itzá una de les nueves maravíes». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-03-18. Consultáu'l 8 d'abril de 2010.
  5. 5,0 5,1 Chichén Itzá: Arqueoloxía Mexicana, Editorial Raigaños. [1]
  6. Alfredo Barrera Vásquez, en El llibru de llibros de Chilam Balam, según Luis E. Arochi en La pirámide de Kukulkán.
  7. Martínez Paredez, según Luis E. Arochi en La pirámide de Kukulkán.
  8. 8,0 8,1 Juan Francisco Molina Solís Reseña de la Historia Antigua de Yucatán Descubrimientu y Conquista de Yucatán. Mérida, Yucatán, 1896.
  9. 9,0 9,1 Yucatán nel tiempu. Enciclopedia alfabética, Mérida, Yucatán, Méxicu, 1998 ISBN 970-9071-00-9
  10. Diccionariu de la llingua maya. Juan Pío Pérez (VO ca.1855) Edición alemana 1976.
  11. En referencia al área central de Méxicu, onde paralelamente al desenvolvimientu de Chichén Itzá floriaba la Cultura tolteca en Tollan-Xicocotitlan. Ente esti autores hai que citar a Michael D. Coe (2010). Sicasí, hai opiniones diverxentes sol argumentu de que naquellos años inda nun se construyía siquier la ciudá de Méxicu-Tenochtitlan.
  12. López Austin, y López Luján, 1996.
  13. Arquiteutura y astronomía maya
  14. «L'equinocciu de Chichén». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-02-26.
  15. «Equinoxes in Mesoamerican architectural alignments: prehispanic reality or modern myth?». Anthropological Notebooks 19:  páxs. 319-337. 2013. 
  16. «Astronomía na arquiteutura de Chichén Itzá: una reevaluación». Estudio de Cultura Maya XLI:  páxs. 31-60. 2013. 
  17. Drew, David (2002). Les cróniques perdíes de los reis mayes. Sieglu XXI. ISBN 9682323711. Consultáu'l 10 de marzu de 2017.
  18. Eggebrecht, Eva; Eggebrecht, Arne; Seipel, Wilfried; Grube, Nikolai; Krejci, Estella (2001). Mundu maya. Cholsamaj Fundacion. ISBN 9789992256411. Consultáu'l 10 de marzu de 2017.
  19. Jornada, La. «Chichén Itzá foi vendida a un estadunidense en 75 dólares - La Jornada». Consultáu'l 20 d'avientu de 2016.
  20. Méxicu, L'Universal, Compañia Periodística Nacional.. Va Devolver muséu d'EU pieza mayes de jade a Méxicu. L'Universal. Archivado del original el 2014-09-06. https://web.archive.org/web/20140906052826/http://www.eluniversal.com.mx/notas/556521.html. Consultáu'l 20 d'avientu de 2016. 
  21. Economista, Laura Vargas-parada / El títulu=Atopen cosmovisión maya reflexada nos cenotes. http://eleconomista.com.mx/entretenimiento/2013/09/02/atopen-cosmovision-maya-reflexada-cenotes. Consultáu'l 20 d'avientu de 2016. 
  22. Fuente, Beatriz del títulu=La pintura mural prehispánica en Méxicu; Cicero, Leticia Staines (1998). [2]. UNAM. ISBN 9789683667366. Consultáu'l 10 de marzu de 2017.
  23. http://www.arqueomex.com/S2N3nCHICHEN83.html
  24. Landa, Diego de (1566) Rellación de les coses de Yucatán ed. Dastin (2003) ISBN 84-492-0363-5
  25. Stephens, John L. (2003) Viaxe a Yucatán vol.II cap.XVI pp. 194-203 y 223 ed.Dastin ISBN 84-492-0370-8
  26. Charnay, 1863, páxs. 165-537.
  27. Charnay, 1863, páxs. 46-165.

Bibliografía

[editar | editar la fonte]

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]