Alemán del Palatináu

Alemán del Palatináu 'Pfälzisch / Pälzisch'
Faláu en	Alemaña (Renania-Palatináu, Sarre, Baden-Württemberg, Hesse)
Falantes	1 millón aprox.
Familia	Indoeuropéu Xermánicu Xermánicu occidental Llingües altoxermániques Altu alemán central Alemán central occidental Fráncicu renano Alemán del Palatináu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`{{{iso2}}}`
ISO 639-3	`pfl`
Distribución xeográfica del alemán del Palatináu

Estensión de los dialeutos fráncicos renanos. En 2, los dialeutos palatinos.

El alemán del Palatináu o alemán palatín (n'alemán Pfälzisch, n'alemán palatín Pälzisch) ye un dialeutu central occidental del alemán perteneciente a la familia del fráncicu renano. Falar nel valle del Rin, ente les ciudaes de Zweibrücken, Kaiserslautern y Mannheim, na frontera cola rexón d'Alsacia (Francia), y nel Rin. El alemán de Pennsylvania, provién principalmente de los dialeutos palatinos del alemán falaos por alemanes qu'emigraron a Norteamérica ente los sieglos XVII y XIX y decidieron caltener les sos llingües natives. Los suabos del Danubiu en Croacia y Serbia tamién utilicen munchos elementos d'este.

Ye importante destacar que la pronunciación y la gramática varien coles rexones (inclusive colos pueblos). Pol fala de los alemanes del Palatináu, suelse saber de qué zona o de qué pueblu son. Lo que tienen de mancomún tolos dialeutos del Palatináu ye que nun s'utiliza'l xenitivu, según l'imperfectu del alemán.

Dellos exemplos de les diferencies ente l'altu alemán, faláu nel sur d'Alemaña, Baviera y Austria, y el Pfälzisch son:

Fonética

Nel Saarpfälzisch y el Vorderpälzisch nun esisten les diéresis nes o y les o (ö,ü). En llugar d'estes utiliza la i o la y:

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Meebel/Meewel	Möbel	mueble
greeßer	größer	mayor
Lewwel/Leffel	Löffel	cuyar
Hischel/Hiechel	Hügel	cuetu
miid	müde	cansáu

Utilízase la ch del alemán, anque nun tien el soníu de sch del alemán estándar:

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Isch	Ich	yo
Kerch	Kirche	ilesia

Los soníos finales de cutiu nun se pronuncien:

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Hund, Hunn	perru, perros
Pann	Pfanne	cazuela
Lamb	Lampe	llámpara
Avv, Avve	Affe, Affen	monu, monos
Haus, Haiser	Haus, Häuser	casa, cases
hann (Westpfalz)/hawwe (Vorderpfalz)	haben	tener
tran (Vorderpfalz)/traage (Westpfalz)	tragen	traer

La t convertir en d o sume:

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Diir, Deer	Tür	puerta
rischdisch	richtig	ciertu
forschbar	furchtbar	tarrecible

Gramática

Hai un amenorgamientu verbal y nominal con respectu al alemán estándar.

Sistema verbal

El pfälzisch namái tien 4 tiempos: presente, perfectu, pluscuamperfeutu y futuru simple. L'imperfectu sumió hasta poques formes restantes nos verbos auxiliares y ye sustituyíu pol perfectu.

Sistema nominal

El xenitivu nun esiste, y sustitúyese por construcciones auxiliares cola ayuda del dativu.

Pronomes

Los pronomes personales difieren del alemán estándar. Esisten pronomes acentuaos o tónicos y pronomes ensin acentuar o átonos:

Acentuaos o tónicos:

"ich" (yo): isch, mir, misch

"du" (tu): du, dir, disch

"er/ sie / ye" (él, ella, ello): der, dem, dean / die, derre, die / des, dem, des

"wir" (nós): mir, uos, uns

"ihr" (vós): ihr, eisch, ei(s)ch

"sie" (ellos): die, denne, die

Non acentuaos o átonos:

"ich" (yo): isch, ma, misch

"du" (tu): (d), da, disch

"er/ sie /ye" (él/ella/ello): a, (y)m, (y)n / se, re, se / s, (y)m, s

"wir": ma, uns, uns

"ihr" (vós): (d)a, eisch, ei(s)ch

"sie" (ellos): se, ne, se

Exemplos de pronombresátonos:

Wenn du meinst (Si tu pienses) - wann (d) meensch(t)
Wenn er meint (Si él piensa) - wann a meent
Wenn ihr meint (Si vós pensáis) - wann a meene
Wenn sie meinen (Si ellos piensen) - wann se meene

Artículu y xéneros gramaticales

Cómo ye común na zona sur d'Alemaña, a les persones denominar por aciu l'artículu y los apellíos adelántrense: La frase Peter Meier va a Müllers n'alemán estándar ye Peter Meier geht zu Müllers, y traducíu a pfälzisch ye De Meier Ciscar geht zu's Millers.

En pfälzisch hai tres xéneros (los sos artículos determinaos son: de, die, ye). L'artículu indetermináu y nel Westpfälzisch usar pa los trés xéneros, nel Vorderpfälzisch esisten los artículos en (masculín) y y/enni (femenín, átonu y tónicu). Los femeninos son de normal neutros (a esceición del Vorderpfälzisch).

Nos femeninos:

Nel Westpfälzisch úsase'l neutru cuando: de normal siempres si'l nome ta solu; con moces pequeñes y muyeres nueves; si tratar d'una conocida; si una rellación esprésase como rellación de propiedá.
Úsase'l femenín cuando: si la persona considérase indireutamente y el xéneru o terminación riquir; si tiense'l sentimientu de que la forma neutra nun ye afecha; cuando falamos d'una persona eminente o que ta lloñe.

Reparar una crecedera nel área urbana de Kaiserslautern y Pirmasens del usu de die en cuenta de ye ante los nomes femeninos.

La vocal en kaufen, laufen nel Palatináu
Distribución de les formes hat y hot como 3ª persona del singular de "haben" (tener)
Distribución de les formes de la 1ª persona del singular de "haben"

Vocabulariu

Nel vocabulariu atópense (sobremanera na población más avieyada) delles pallabres del francés como Lawabo (de llavabu), Bottschamber (de pot de chambre, "orinal") o Hussjeh (de huissier) y del yídish como Kazuff (pa referise a los carniceros) o Zores (pa referise a una engarradiella). Estos préstamos deber a la proximidá xeográfica del Palatináu con Francia.

Son carauterístiques les llocuciones "Ah jo", del alemán estándar: "sí, claro" y "Alla hopp"/"Alla guud", del alemán estándar "venga pos". Pueden atopase semeyances con otres espresiones como "allà jeeh" del dialeutu d'Eifel o cómo "hai noi" del dialeutu de Baden.

El vocabulariu escritu del pfälzisch atópase clasificáu nel Pfälzisches Wörterbuch.

Socioloxía del pfälzisch

Por cuenta de la estructura rural del espaciu d'espardimientu del pfälzisch, esti dialeutu ye unu de los más fuertemente enraigonaos na población; fálase inclusive nes empreses, l'alministración y la política. Sobremanera nel Westpfalz (Palatináu occidental) y el Südpfalz (Palatináu meridional), onde ye una llingua que s'utiliza nes aules d'escueles ya institutos de manera non oficial. Tamién s'usa en xulgaos, como por casu el de Pirmasens.

Principalmente, hai un escepticismu, ya inclusive resistencia, a falar alemán ente los mozos. Hai que destacar que na escuela primaria, munchos neños del Westpfalz falen xeneralmente alemán estándar, ente que na pubertá, por procesos dinámicos, amóntase la fala y l'usu del pfälzisch.

Tolos habitantes del Palatináu acaben entendiendo'l pfälzisch tarde o aína porque lo oyen perdayures, poro, constitúi un esfuerciu pequeñu l'aprender a falalo. Al falar alemán puede percibise l'acentu pfälzisch, anque esto nun representa nengún problema. Helmut Kohl como antiguu canciller federal, podría ser l'exemplu más conocíu d'esta aceptación.

Subdialeutos del Pfälzisch

El Padrenuesu

Südpfälzisch, pfälzisch meridional:

Unser Vadder im Himmel / Dei(n) Name sell heilich sei, / Dei Kenichsherrschaft sell kumme, / Dei(n) Wille sell gschehe / uf de Erd genauso wie im Himmel. / Geb uns heit das Brot, was mer de Daach brauchen, / un vergeb uns unser Schuld / genauso wie mir denne vergewwe, wo an uns schuldich worre ensin. / Un fiehr uns nit in Versuchung, / rett uns awwer vum Beese. / Dir gheert jo die Herrschaft / un die Kraft / un die Herrlichkeit / bis in alli Ewichkeit. / Amen.

Westpfälzisch, pfälzisch occidental:

Unser Babbe im Himmel / Dei Nåme soll heilich sinn, / Dei Reich soll komme, / Was de willsch, soll basseere / uf de Erd grad wie im Himmel. / Geb uns heit ye Brot, was mer de Daach iwwer brauche, / un vergeb uns unser Schuld / genauso wie mer dene vergewwe, wo uns Unrecht geduhn hann.* / Un fiehr uns net in Versuchung, / sondern* erlees uns vum Beese. / Weil der jo ye Reich geheert / un die Kraft / un die Herrlichkäät / bis in alli Ewichkäät. / Amen.

Saarpfälzisch, pfälzisch del Sarre:

Unser Vadder obbe im Himmel / Geheilischd soll dei Name sinn / Dei Reich soll komme / Was de willsch, soll bassiere / Im Himmel genau wie uff de Erd / Gebb uns heit ess Brod, wo mer de Daa iwwer brauche / Unn ve(r)gebb uns unser Schuld, / Wie a mir unsre Schuldischer ve(r)gebbe. / Unn fihr uns nedd in Vesuchung / sunnern* erlees uns vom Beese / Weil derr jo ye Reich geheerd / unn die Kraft / unn die Herrlischkääd / biss in alli Ewischkäät / Ame.

Vorderpfälzisch, pfälzisch oriental:

Unser Vadder im Himmel / Doi(n) Nåme soll heilisch soi, / Doi Reisch soll kumme, / Des wu du willschd, soll bassiere / wie im Himmel, so aach uff de Erd / Unser däglisch Brod geb uns heid, un vergebb uns unser Schuld / genauso wie mer denne vergewwe, wo an uns schuldisch worre ensin. / Un duh uns ned in Versuchung fihre, / sondern* erlees uns vum Beese. / Weil dir ye Reisch g(y)heerd / un die Kraft / und die Herrlischkeid / in Ewischkeid. / Aamen.

Poesía y lliteratura

Esiste una poesía llírica y de prosa en pfälzisch que ye escrita sobremanera por poetes autóctonos populares. Nesti xéneru atopen elementos que son indispensables pa una llingua que tien un desarrollu lliterariu abondo probe. La poesía suel tener temátiques humorístiques y dacuando trata sobre'l llamáu Weck, Worscht un Woi, un platu típicu del Palatináu.

Na competición añal Pfälzischer Mundartdichterwettstreit pueden vese los frutos d'esta poesía en pfälzisch. La llírica del dialeutu modernu produz, por casu, poemes a niveles lliterarios altos y de (al contrariu de la tradición) conteníu vanguardista, hai tamién enfoques a drames modernos. Esti postreru ye'l sector principal del que se fai la representación escénica, que la competición de Mundartwettbewerb Dannstadter Höhe ufierta dende'l cambéu de mileniu.

La lliteratura en dialeutu apaeció como poesía popular y colos xéneros principales de poema, sainete y narración oral. El dialeutu tien llagunes de producción lliteraria en dellos tramos de la historia por cuenta de periodos complicaos nel Palatináu. Hubo intentos de crear formes de prosa llargues en pfälzisch, como por casu noveles, magar inda naide llogró un resultáu notable nesta xera. Predominen les antoloxíes de conteníu pensatible y/o humorísticu.

Franz de Kobell (1803-1882), nacíu en Múnich, yera d'una familia de pintores de Mannheim. Kobell foi un poeta del pfälzisch, qu'atopaba problemes al escribir nel so dialeutu:

Wer kann 'n liewe Glockeklang

so schreiwe, wie er klingt.

Un wer kann schreiwe mit de Schrift,

wie schee y Amsel singt?

Des kann mit aller Müh kee Mensch,

denk nor y bißche nooch.

Un wie mit Glock un Vochelsang

is 's mit de Pälzer Sprooch.

La obra más conocida de la lliteratura en pfälzisch ye de Paul Münchs (1879-1951) "Die Pälzisch Weltgeschicht" (1909). Tien un estilu de llírica humorística y epopeya en versu. La representación absolutamente autoirónica de los habitantes del Palatináu como corona de la creación y el Palatináu como centru del mundu marca l'estilu y la temática la obra. Ente los autores contemporáneos qu'utilicen el dialeutu tamién figuren escritores como por casu Arno Reinfrank, nacíu en Mannheim (1934-2001), Michael Bauer y Albert H. Keil (dambos nacíos en 1947) según Bruno Hain (1954). Esti círculu d'escritores afitóse como oxetivu'l fomentar la lliteratura en pfälzisch nel so espaciu llingüísticu.

Tamién s'editaron exemplares en pfälzisch de llibros internacionales como por casu Astérix el galu o El Principín.

Llibros

Rudolf Post: Pfälzisch. Einführung in eine Sprachlandschaft. 2., aktualisierte und erweiterte Auflage. Pfälzische Verlagsanstalt, Landau/Pfalz 1992, ISBN 3-87629-183-6
Pfälzisches Wörterbuch. Begründet von Ernst Christmann, fortgeführt von Julius Krämer, bearbeitet von Rudolf Post, 6 Bände und 1 Beiheft. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden/Stuttgart 1965–1998, ISBN 3-515-02928-1
Rudolf Post: Kleines Pfälzisches Wörterbuch. Verlag Edition Tintenfaß, Neckarsteinach 2000, ISBN 3-937467-05-X
Michael Konrad: Saach blooß. Geheimnisse des Pfälzischen. Rheinpfalz Verlag, Ludwigshafen 2006, ISBN 3-937752-02-1

Traducciones

Espresiones

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Nit/Net	Nicht	Non
Moin/Moahje	Guten Morgen	Bonos díes (mañana)
Tach	Guten Tag	Bonos díes
Amend / Oomds	Guten Abend	Bones tardes
Aaller	Auf Wiedersehen	Adiós
Unn, sunsch...	Wie geht's	¿Cómo tas?
soi	sein	El so (posesivu)
unser	unsere	Nuesu
ebbes	etwas	Daqué
Abber net, dasse vor 6 aanruufsch	Wecken Sie mich bitte um 6.00 Uhr	Espiérteme a les 6:00
Kannsch ma mo saan, wo do de Abort is?	Wo ist die Toilette?	¿ú el llaváu?
Ei mir fliehn middem Fluchzeisch	Wir fliegen mit dem Flugzeug	Nós volamos n'avión
Komm, stell dich net so draan	Das kannst Du schon!	Yá puedes facer
Kannsches widder net, komm los mich mo	Soll ich der helfe?	¿Te tengo qu'ayudar?
Isch habb'se m schunn verzehlt, awwer där hot mer's nit geglawt	Ich hab's ihm schon erzählt, aber er hats mir nicht geglaubt	Yo yá se lo espliqué, pero nun me creyó
Isch kann do nett zugugge	Das sieht nicht gut aus	Esto nun tien bona pinta
Komm geh fort, vezeehl ma nix!	Glaubst Du wirklich?	¿De verdá crear?
Ayer guud	In Ordnung \| D'alcuerdu
Joh, noher heilsche widder	Das könnte gefährlich werden	Esto podría ser peligrosu
Du musch dei Blumestock gießy, sunsch verderdada!	Du mußt Deinen Blumenstock gießen, sonst trocknet er Dir aus!	¡Tienes que regar les tos plantes, si nun s'ensuguen!
Abber dabber reduur serigg	Kommen Sie bitte noch einmal zurück	Por favor, vuelva de nuevu
Hopp, desdo is y bisje aarisch	Das ist ziemlich übertrieben	Esto ye bastante esaxeráu
Her uff ne zu uuze, ich saa das	Ärger ihn bitte nicht	Nun lo enoxar, por favor
Babbel net!	Sei ruhig	Non te esmolezas
Don kansche lang waade	Das kann dauern	Esto puede tardar
Hasche au Hunger?	Hast du auch Hunger?	¿Tu tamién tienes fame?

Topónimos

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Palz	Pfalz	Palatináu
Zweebrigge	Zweibrücken	Zweibrücken
Bermesens	Pirmasens	Pirmasens
Humbuisch	Homburg	Homburg
Nerrische	Niederhausen	Niederhausen
Aldem	Altheim	Altheim
Heeschde	Hauenstein	Hauenstein
Wallbe	Wallhalben	Wallhalben
Mertshee	Martinshöhe	Martinshöhe

Oxetos

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Spielmittel, uffspiele	Spülmittel, abspülen	xabón lavaplatos, llavar los platos
Schissel, Haabe, Schiddeldippche	Schüssel, Topf, Schüttelbecher	cacía, olla, coctelera
Bicheleise	Bügeleisen	plancha
Biechelche	Büchlein	libreta/cuaderno
Feierzeisch	Feuerzeug	mecheru
Aschebescher	Aschenbecher	ceniceru
Milleemer	Mülleimer	papelera
Trickler	Wäschetrockner	secadora
Dor	Tor	puerta

Oficios

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Ärwett	Arbeit	trabayu
Metzjer	Metzger	carniceru
Moler	Maler	pintor
Schweeßer	Schweißer	soldador
Meeschder	Meister	maestru
Elektrischer	Elektriker	lletricista

Comida

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Breetcha/Weck	Brötchen	paninos
Fusch	Fisch	pescáu
Worschd	Wurst	embutíu
Fleeschkees	Fleischkäse	sobrasada (similar)
Fleeschkichelcha	Frikadellen	hamburgueses (similar)
Schwaademaa	Schwartenmagen	morciella blanca (similar)
Stambes	Kartoffelpüree	puré de pataques
Grummbeere	Kartoffeln	pataques
Plunz	Blutwurst	morciella negra (similar)
Hambuia	Hamburger	hamburguesa
Quetsche	Zwetschgen	cirueles
Truschele	Stachelbeeren	uves espinoses
Gelleriebe	Karotten	cenahories
Abbel	Apfel	mazana

Animales

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Fochel, Fechelche	Vogel, Vögelchen	ave, aves
Schoof	Schaaf	oveya
Reenwoam/Rejewoam	Regenwurm	viérbene
Mick	Fliege	mosca
Elwetritsch	Elwedritsche	Elwedritsche (lleenda)
Mais	Mäuse	mures
Lais	Läuse	pioyu
Schnoog(y)	Mücke	mosquitu

Bañu

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Seef	Seife	xabón
Weschlumbe	Waschlappen	toalla
Schambuu	Shampoo	xampú
Zahnberscht	Zahnbürste	cepiyu de dientes

Otros

Pfälzisch	Alto alemán	Equivalencia n'español
Krischdkindsche	Christkind	neñu Jesús
Bääm	Bäume	árboles
Schdää	Stein	piedra

Referencies

Enllaces esternos

Consulta la edición de Wikipedia n'alemán del palatináu.

Dialeutos alemanes actuales: Pfälzisch (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Diccionariu de pfälzisch Archiváu 2015-11-26 en Wayback Machine