Alemánicu
L'idioma alemánico o alamánico pertenez, xunto al idioma bavaroaustríaco, a la caña denomada altu alemán de la familia de les llingües xermániques. El nome deriva de l'antigua alianza xermánica de tribus conocida como los Alamanni (d'onde vienen tamién el nome francés Allemagne, l'español y vascu Alemaña, el gallegu y asturlleonés Alemaña, l'aragonés y el catalán Alemanya, el portugués Alemanha y el turcu Almanya, toos nomes de Alemaña).
Alemánico 'Alemannisch' | |
---|---|
Faláu en | Alemaña Francia Suiza Italia Liechtenstein Austria |
Rexón | Europa central |
Falantes | 10 millones |
Familia | Indoeuropea Xermánica |
Estatus oficial | |
Oficial en | Nengún país |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | gem
|
ISO 639-2 | gsw
|
ISO 639-3 | gsw
|
Estensión del alemánico |
Entiende les siguientes variedaes, que pueden aportar a inintelixibles ente elles:
- Alemán de Suabia (Alemaña), llamáu tamién suabu (Schwäbisch)
- So alemánico, qu'entiende:
- Alto alemánico, en Suiza, Vorarlberg (Austria), Liechtenstein, nel sur de la Selva Negra (Alemaña), por casu:
- Alemánico cimeru, nel cantón de Valais (n'alemán Wallis) y la so diáspora alpina, al sur del cantón de Berna y na parte alemana de Friburgu (Suiza), por casu:
- Walliser, referíu a Wallis y
- Walser, referíu a la diáspora.
Cuando se fala de los dialeutos alemánicos de Suiza suelse emplegar la denominación de alemán suizu o Schweizerdeutsch.
Los códigos SIL emplegaos (versión 15) son GSW, SWG (alemán de Suabia), WAE (dialeutos de Wallis, una y bones los llingüistes suizos y alemanes incluyir ente los dialeutos del alemán suizu) y GCT (alemán coloniero).
Hai publicaciones escrites en alemánico, especialmente en Suiza, pero nun hai una ortografía única porque tampoco esiste una llingua estándar. De normal sírvense de la ortografía alemana como referencia y modificar según riquir pal dialeutu correspondiente, pero otros tienen una propuesta dafechu independiente al alemán estándar. Hai propuestes diverses (la más conocida ye la Dieth-Schreibung, un llibru de Eugen Dieth) que nun son venceyantes.
Estensión xeográfica
editarEl alemánico fálase principalmente nel sur d'Alemaña, l'este de Francia (Alsacia), l'oeste d'Austria (Vorarlberg, oeste del Tirol), Liechtenstein, Suiza y una pequeña parte d'Italia (nel Valle d'Aosta). Amás, tamién se fala una variante del baxu alemánico en Colonia Tovar (Venezuela). L'área xeográfica del alemánico llenda al norte colos dialeutos del altu fráncicu, y al este colos del bávaru. Al sur y al este llenda col francés, l'italianu y retorrománicu, toes elles Llingües romániques.
El alemánico distribúyese xeográficamente como sigue:
- Baden-Württemberg (Alemaña): los dos tercios eridionales del estáu atopar nel espaciu dialeutal del alemánico. En Baden, especialmente nes ciudaes de Baden-Baden, Rastatt y Pforzheim, considerando los diversos dialeutos de transición col fráncicu y el suabu. En Württemberg, la zona de Heilbronn, Schwäbisch Hall y Crailsheim ta tradicionalmente dientro del área del fráncicu. Na zona de Heilbronn y Hall popularizáronse nos últimos tiempos dalgunos traces del suabu.
- Baviera (Alemaña): principalmente en Suabia y Dinkelsbühl (onde se fala un dialeutu mistu de fráncicu y suabu con delles influyencies bávares) y la rexón de Lechrain (suabu y bávaru), sacante la zona oriental d'Augsburgu. Ente Augsburgu y los Alpes hai una zona de transición ente'l suabu y el bávaru: al oeste del ríu Lech apodera'l suabu y al este'l bávaru.
- Austria: amás d'en Vorarlberg, tamién se fala alemánico en pequeñes zones del Tirol nel distritu de Reutte (suabu o suabu-bávaru en Reutte, alemánico cimeru en Steeg, y bávaru nel restu) y el distritu de Landeck (St. Anton am Arlberg, Paznaun).
- Liechtenstein: esti microestado ye l'únicu estáu que s'atopa totalmente dientro del espaciu dialeutal del alemánico.
- Suiza: na parte germanófona de Suiza (sacante'l Samnaun, onde se fala un dialeutu bávaru).
- Italia: tradicionalmente na rexón d'El Piamonte (Formazza y Valsesia) y nel Valle d'Aosta (especialmente en Val di Gressoney), anque l'idioma más estendíu nel día ente día ye l'italianu, que ye amás la única llingua oficial.
- Francia: principalmente na rexón d'Alsacia (onde se fala'l alsacianu, consideráu una variedá del alemánico); sacante la zona de Wissembourg, Lauterbourg y Sarre-Union (onde les fales tradicionales son del grupu fráncicu), y el valle de la Bruche y la zona de Sainte-Marie-aux-Mines, Lapoutroie y Montreux (onde tradicionalmente fálense Llingües romániques).
Subdivisiones
editarSuabu (Schwäbisch)
editarEl suabu (Schwäbisch) falar en Württemberg y na rexón bávara de Suabia. Presenta semeyances col bávaru.
Les mayores ciudaes nes que se fala son Stuttgart, Augsburgu, Ulm, Reutlingen y Tubinga.
El dialeutu presenta les siguientes variedaes:
- Oberschwäbisch o alto suabu;
- Unterschwäbisch o baxu suabu;
- Allgäuerisch o fala d'Algovia, faláu nel sur de Suabia. Dellos estudiosos clasificar nel baxu alemánico o nel alemánico del Llagu de Constanza.
Alemán del llagu de Constanza (Bodenseealemannisch)
editarL'alemán del llagu de Constanza (Bodenseealemannisch) ye un dialeutu entemediu ente'l suabu y el baxu alemánico, consideráu por dellos estudiosos como una variedá del del baxu alemánico.
Falar nel norte de Vorarlberg (Austria) y nes rexones de Baar y del llagu de Constanza (Alemaña). Dellos llingüistes inclúin tamién el Allgäuerisch, faláu na rexón de Algovia (Baviera).
So alemánico (Niederalemannisch)
editarEl baxu alemánico (Niederalemannisch) falar en delles zones del Baden-Württemberg (Alemaña), Suiza, Alsacia (Francia) y Vorarlberg (Austria).
Esisten les siguientes variedaes menores:
- el Südbadisch, faláu nel sur de Baden;
- el Oberrheinalemannisch (Alemánico del altu Rin)
Dellos estudiosos inclúin tamién:
- el Allgäuerisch, faláu na rexón de Algovia (Baviera).
- el Wälderisch (o Vorarlbergisch), faláu en dellos valles de Vorarlberg (Austria);
Alemánico del Rin Cimeru (Oberrheinalemannisch)
editarDacuando úsase'l términu "alemánico del Rin Cimeru" (Oberrheinalemannisch) como sinónimu de "so alemánico". Destaquen les siguientes variantes:
- el alemán de Basilea (Baseldeutsch), faláu puramente nel cantón de Basilea (Suiza);
- el alsacianu (Elsässisch), faláu en bona parte d'Alsacia (Francia)
Alto alemánico (Hochalemannisch)
editarEl alto alemánico (Hochalemannisch) ye un conxuntu de dialeutos falaos na Suiza germanófona, en Liechtenstein y en delles árees d'Alsacia, Baden-Württemberg y Vorarlberg.
El so principal carauterística ye que'l soníu [k] pasa al fricativu [x], y non kʰ o kx como en baxu alemánico.
Esisten distintes variedaes:
- el Schweizerdeutsch, faláu en munches partes de Suiza.
- el Liechtensteinisch, dialeutu faláu en Liechtenstein;
Alemán de Suiza (Schweizerdeutsch)
editarFaláu na Suiza germanófona, estremar en Westschweizerdeutsch (alemán suizu occidental) y Ostschweizerdeutsch (alemán suizu oriental).
Les principales diferencies ente estos dos variedaes son los diptongos (occidental: [ei ɔo øi], oriental: [ai au ɔi]) y los plurales de los verbos (occidental: dos formes de plural [-ə -ət -ə], oriental: una única forma de plural [-əd̥ -əd̥ -əd̥])
Alemánico cimeru (Höchstalemannisch)
editarEsti conxuntu de dialeutos, particularmente arcaicos, son consideraos por dalgunos como parte del altu alemánico. Falar en munchos cantones y conceyos de Suiza, especialmente alpinos (Oberland bernés, Uri, Obwalden, Nidwalden, Glarus, Friburgu, Valais).
La principal carauterística de los dialeutos alemánicos superiores ye l'ausencia de diptongos ([ʃninːə(n)] [buːə(n)], n'alto alemánico [ʃneijə] [bouwə]) y la esistencia de trés formes de plural pa los verbos ([-ə(n) -ət -ənt]).
Por cuenta de les migraciones del pueblu walser, el alemánico cimeru estendióse al Tesino y los Grisones (Suiza), Liechtenstein, Vorarlberg y Tirol (Austria) y a dellos pueblos del Valle d'Aosta y El Piamonte de la zona del Monte Rosa (Italia).
Descripción llingüística
editarEl siguiente cuadru compara delles formes léxiques en distintes variedaades rexonales de alemánico, cola forma n'alemán estándar:
Alemán estándar |
Suabu | So alemánico |
Altu alemánico |
Altu alemánico sup. |
GLOSA |
---|---|---|---|---|---|
Haus | Hous | Huus/Hüüs | 'casa' | ||
Zeit | Zeit | Ziit | 'tiempu' | ||
Kind | Kend | Kind | Chind | 'neñu' | |
schneien | schneie | schnii-y | 'nevar' | ||
Horn | Horn | Ho(o)re | 'cuernu' | ||
trinken | trinkche | triiche/ tringge |
'beber' | ||
oben | oba | 'enriba' | |||
Stein | Stoa/ Stoe |
Stai | Stai | Stai | 'piedra' |
Intelixibilidá mutua con otres variantes del alemán
editarAl ser una variedá d'altu alemán, l'idioma ye fácilmente intelixible por falantes austriacos y bávaros, sicasí los falantes del norte d'Alemaña pueden nun ser capaces de siguir una conversación, pudiendo aportar a la intelixibilidá de los idiomes alemanes ente xente non alfabetizada similar a la intelixibilidá ente les distintes llingües ibériques. Sicasí, na práutica nun asocede lo mesmo que na península ibérica, por cuenta de que los falantes del alemánico suelen entender bien l'alemán del norte por cuenta de que ye este'l nucleu principal del alemán modernu, que ye'l que lleva años enseñándose nes escueles.
Diferencies col alemán estándar
editar- Con frecuencia, les vocales llargues i, o y ü pasen a ser los diptongos ie, ue y üe. Exemplos: wie, gut, grün [viː, guːt, gʀyːn] > wie, guet, grüen [vɪ̯ə, gʊ̯ət, grʏ̯ən]. En Alsacia, na ciudá de Basilea y nuna gran parte de los dialeutos d'Alemaña, dizse ie en llugar de üe. Pela redolada de Lörrach, dizse üe nel llugar de ue. En suabu, va dicise más bien ia, ua y ia respeutivamente.
Una mala pronunciación de los diptongos puede producir ambigüedá: wie (cómo, como) y Wii (vinu) - Amás, hai rexones de Baden y del oeste de Suiza onde les vocales llargues que nun diptonguen son abiertes, esto ye, pronúnciense [ɪː, ʊː, ʏː] en llugar de [iː, oː, yː].
- Los diptongos del alemán au, ei y eu/äu pasen a ser na mayoría de les pallabres o, i y ü, pronunciaos como [o(ː), i(ː), y(ː)]. Una esceición ye'l suabu.
- N'Alsacia, en Basilea, en Suabia y nel norte de Baden, les vocales arrondaes son deslabializadas.
- Nes variedaes meridionales, esto ye, l'alto alemánico y el alemánico cimeru, la consonante k del alemán convertir na gran mayoría pallabres en ch [x] o [kx]; dientro d'una pallabra, namái se da [kx].
- La consonante n a final de pallabra sume.
- La vocal y a final de pallabres o de los prefixos de cutiu pasa a i o sume dafechu.
- Nun esiste'l tiempu pretéritu (reemplazáu pol perfectu), nin el pluscuamperfeutu (reemplazáu pol perfectu o'l perfectu II) nin el futuru (reemplazáu pol presente). Amás, el suxuntivu namái esiste con dellos verbos auxiliares.
- El xenitivu ye reemplazáu polos xiros siguientes: dem Ma sis Hus (posesor en dativu - pronome posesivu - oxetu teníu) o s Hus vom Ma (oxetu teníu - preposición von - posesor en dativu); n'alemán estándar das Haus des Manns, esto ye, "la casa del home".
Amás, hai enforma vocabulariu distintu al del alemán, ya inclusive considerables diferencies ente rexones.
Ver tamién
editarReferencies
editarEnllaces esternos
editar- Consulta la edición de Wikipedia n'alemánicu.
- Idioma alemánico en Ethnologue.
- sos-dialeutos/ (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).