Σιμόν ντε Μποβουάρ, Το δεύτερο φύλο, μετάφραση από τα γαλλικά: Τζένη Κωνσταντίνου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2009, 992 σελ.
Mathieu Bock-Côté, Η φυλετιστική επανάσταση και άλλα ιδεολογικά ζιζάνια, μετάφραση από τα γαλλικά: Στράτος Ιωαννίδης, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2021, 248 σελ.
Γιώργος Καραμπελιάς (επιμ.), Η φιλοσοφία του Woke, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2024, 294 σελ.
Γιώργος Καραμπελιάς (επιμ.), Woke. Η καθολική αποδόμηση. Έθνος – φύλο – φυλή, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2024, 294 σελ.
Γράφει ο Ξενοφών Μπρουντζάκης από το περιοδικό booksjournal.gr τεύχος 159
Το 1977, πολύ πρώιμα, οι Monty Python είχαν ψυλλιαστεί τη γραφικότητα και τον παραλογισμό της θεωρίας που, στο όνομα των δικαιωμάτων της γυναίκας και του αγώνα σε κάθε μορφή καταπίεσης, σάρωνε την αρχή της πραγματικότητας. Σε μια σκηνή της ταινίας Ένας προφήτης, μα τι προφήτης, στις κερκίδες μιας αρένας κάπου στη Γαλιλαία, τέσσερα μέλη του κινήματος κατά του ρωμαϊκού ιμπεριαλισμού, του Μετώπου του Λαού της Ιουδαίας, συζητούν πυρετωδώς για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο ένας τους, ο Σταν, τους διακόπτει διαρκώς για να στηρίξει τα δικαιώματα των γυναικών. Ενοχλημένοι, οι σύντροφοί του τον ρωτάνε: «–Φτάνει με τις γυναίκες! Γιατί μιλάς όλη την ώρα για τις γυναίκες, Σταν;» «–Θέλω να γίνω γυναίκα. Από τώρα και στο εξής θέλω να με φωνάζετε Λορέτα!» «–Μα τι είναι αυτή η εξέγερση;» «–Θέλω να κάνω παιδιά! Είναι ένα δικαίωμα αναφαίρετο σε κάθε άνθρωπο». «– Μα δεν μπορείς να κάνεις παιδιά!», του λέει ο Ρετζ. «Δεν έχεις μήτρα! Πού υπολογίζεις να κυοφορήσεις το έμβρυο; Σε κουτί;» «– Σταμάτα να με καταπιέζεις!», του απαντά ο Σταν-Λορέτα και βάζει τα κλάματα…
Υπάρχουν πολλά πράγματα που αξίζει να κοροϊδέψει και να περιπαίξει κανείς, από φόβο μήπως τους δώσει αξία πολεμώντας τα σοβαρά.
Τερτυλλιανός
Τι είναι τελικά αυτή η woke κουλτούρα, που όπως πολλοί ισχυρίζονται ήταν μια από τις βασικότερες αιτίες για να συντριβεί η Κάμαλα Χάρις, αναγκάζοντας τον Τζο Μπάιντεν και τους Δημοκρατικούς να παραδώσουν τα κλειδιά του Λευκού Oίκου στον Ντόναλντ Τραμπ και τους Ρεπουμπλικανούς. Ποια είναι αυτή η woke ατζέντα που επηρεάζει ακόμα και την καθ’ ημάς πολιτική, δημιουργώντας προβλήματα στην κυβερνητική πλειοψηφία, ενώ έγινε πρόσφατα και αντικείμενο μιας ουσιαστικής συζήτησης ανάμεσα στον έλληνα πρωθυπουργό, Κυριάκο Μητσοτάκη, και τον γάλλο συγγραφέα και στοχαστή Πασκάλ Μπρυκνέρ; Ας τα πάρουμε από την αρχή, προσπαθώντας να δώσουμε μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα, με τη συνδρομή των σημαντικότερων βιβλίων που κυκλοφορούν, το περιεχόμενο των οποίων μας επιτρέπει να προσεγγίσουμε τη woke πραγματικότητα.
Γεννιέσαι ή γίνεσαι γυναίκα;
Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο και η Σιμόν ντε Μποβουάρ τη θεωρία του φύλου. Η επιδραστική φράση της Σιμόν ντε Μποβουάρ, «Δεν γεννιέσαι γυναίκα, γίνεσαι», στο μνημειώδες της βιβλίο Το δεύτερο φύλο, μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη σχισματική θεωρία σχετικά με το συγκερασμό φύσης και πολιτισμού στο βιολογικό/κοινωνικό φύλο. Η Μποβουάρ έριξε τον πρώτο σπόρο από τον οποίο θα εφύετο το ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο φιλοσοφικό συμπέρασμα που συμπυκνώνει το βασικό της πιστεύω, ότι «στην ανθρωπινή κοινότητα τίποτα δεν είναι φυσικό», όπως και το ότι «η γυναίκα είναι ένα προϊόν κατασκευασμένο από τον πολιτισμό».
Το δεύτερο φύλο κυκλοφόρησε το μακρινό 1949. Με δεδομένο ότι το ζητούμενο των γυναικών για τη θέση και το ρόλο τους στην κοινωνία έχει ιστορικό προηγούμενο και, εκείνη την εποχή, ήταν ήδη έντονα φορτισμένο, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι στις σελίδες του Δεύτερου φύλου ένιωσαν ότι τα ποικίλα αιτήματά τους έβρισκαν ένα φιλοσοφικό έρεισμα που θα δικαίωνε τις προσδοκίες τους για μια καλύτερη θέση στην κοινωνία.
Η Μποβουάρ ανέλαβε το φιλόδοξο έργο να οδηγήσει τις γυναίκες στην έξοδό τους από τους κόλπους της φύσης, υποσχόμενη μια γυναικεία Χαναάν δίχως διακρίσεις. Το εξοντωτικό επιχείρημα αιώνων, ότι οι γυναίκες εκ φύσεως είναι κατώτερες των ανδρών, έδινε κάθε δικαίωμα στις γυναίκες να διεκδικούν την ισότητα των φύλων. Στη διαδρομή, προφανώς, κάθε λύση δημιουργούσε νέα αιτήματα. Άλλο είναι να υποστηρίζεις ότι ο προορισμός της γυναίκας δεν εξαντλείται με το ρόλο της μητέρας και άλλο να ισχυρίζεσαι ότι ο ρόλος της μητέρας είναι δεσμοφύλακας και ότι η γυναίκα πρέπει να δραπετεύσει από αυτή τη φυλακή της μητρότητας. Προφανώς, η κοινωνία δεν μπορεί να επικαλείται τη φύση και να περιορίζει το ρόλο της γυναίκας στο σπίτι, αλλά η κατάργηση της λεγόμενης «φυσικής τάξης» δεν μπορεί να περιορίζει τις φυσικές επιλογές της γυναίκας.
Το δεύτερο φύλο κυκλοφόρησε στη χώρα μας για πρώτη φορά, αν δεν κάνω λάθος, δέκα χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του έργου στην Γαλλία, το 1959, από τις εκδόσεις Μέγας Αλέξανδρος, σε μετάφραση Κυριάκου Σιμόπουλου. Έκτοτε επανεκδόθηκε πολλές φορές. Το βιβλίο θεωρήθηκε η ιερά βίβλος του φεμινισμού και γνώρισε μάλλον απρόσμενη επιτυχία. Το βιβλίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία και εκτός Γαλλίας σε πολλές χώρες του κόσμου, και ιδιαίτερα στην Αμερική. Το 1956, η καθολική Εκκλησία, με διάταγμα του Βατικανού, το περιέλαβε στη λίστα με τα απαγορευμένα της βιβλία, όπου και έμεινε για πολλά χρόνια. Η απαγόρευση αυτή υποθέτω θα συνετέλεσε στην μεγάλη διάδοση του έργου.
Στο Δεύτερο φύλο είναι διάχυτη η υπόσχεση ενός καλύτερου κόσμου. Πάντα η ιδέα ενός καλύτερου κόσμου αντιμετωπίζεται εν πρώτοις θετικά. Ποιος προτιμά έναν χειρότερο κόσμο; Ωστόσο, όταν ήδη διατυπώνονταν διάφορες επαναστατικές, προοδευτικές, αριστερές ή όπως αλλιώς θα τις χαρακτήριζε κανείς, θεωρίες, η ανθρωπότητα είχε ήδη βιώσει την εμπειρία της ναζιστικής και σταλινικής βαρβαρότητας με την εξίσου ελκυστική υπόσχεση ενός καλύτερο κόσμου όπου η δημιουργία ενός νέου ανθρώπου εξέπεσε γρήγορα στις πλέον φρικιαστικές εκδοχές του ολοκληρωτισμού. Το 1949, η Μποβουάρ έγραφε ότι «το ζήτημα είναι πως στις μέρες μας ούτε οι άντρες ούτε οι γυναίκες είναι ικανοποιημένοι ο ένας από τον άλλο…[…] το ζητούμενο όμως είναι να μάθουμε αν αυτό που τους καταδικάζει να αλληλοσπαράσσονται, είναι μια προπατορική κατάρα ή αν οι συγκρούσεις που τους φέρνουν αντιμέτωπους εκφράζουν μονάχα μια μεταβατική στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας». Προφανώς, η Μποβουάρ εντοπίζει την αδυναμία να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον, σε κοινωνικούς λόγους. Η ιδέα βασίζεται στην αντίληψη ότι ο άνθρωπος γεννιέται «καλός» ενώ για τον παλιοχαρακτήρα του ευθύνεται η άτιμη κοινωνία.
Πολλές δεκαετίες μετά την εμφάνιση του Δεύτερου φύλου με την ισχυρή επίδρασή του στην διαμόρφωση της θεωρίας του φύλου, η Μπερενίς Λεβέ, καθηγήτρια φιλοσοφίας κυκλοφόρησε το 2014 στην Γαλλία το σπουδαίο της δοκίμιο Η Θεωρία του φύλου ή Ένας κόσμος αγγελικά πλασμένος (ελληνική μετάφραση: Μυρσίνη Γκανά, Ποικίλη Στοά, 2019). Στο σημαντικό αυτό δοκίμιο, η Μπερενίς Λεβέ αναφέρει σχετικά:
η συμφιλίωση των φύλων παραμένει εκκρεμής για την Μποβουάρ, ώς την έλευση ενός κόσμου όπου δεν θα υπάρχει πια ούτε άντρας ούτε γυναίκα, όπου η γυναίκα θα είναι ένας άντρας και αντιστρόφως. «Η διαφωνία», γράφει λοιπόν, «θα διαρκεί όσο οι άντρες και οι γυναίκες δεν αναγνωρίζονται ως όμοιοι, δηλαδή όσο θα διαιωνίζεται η θηλυκότητα ως θηλυκότητα (αυτή η θηλυκότητα που έχει αποκλειστικά κοινωνική καταγωγή)». Η Σιμόν ντε Μποβουάρ είναι λοιπόν ήδη σίγουρη ότι αρκεί να τελειώσουμε με τη θηλυκότητα και τον ανδρισμό, με δυο λόγια με τις διαφορές ανάμεσα στα δυο φύλα, για να βρεθούμε σε ένα λαμπρό μέλλον, σε ένα καλύτερο αύριο.
Όπως παρατηρεί η Λεβέ, εκτός από την Μποβουάρ, η θεωρία του φύλου εμπνέεται και από τις απόψεις των Μισέλ Φουκώ και Ζακ Ντεριντά. Η εκλαΐκευση των θεωριών του Φουκώ ενέπνευσε τους στοχαστές του φύλου να κρατούν τη θέση μιας εξουσίας που δεν είναι προνόμιο του κράτους αλλά διαθλάται σε «μικρο-εξουσίες», υποβάλλοντας το κοινωνικό σώμα σε μια λυσσαλέα βούληση κανονιστικότητας. «Η διαφορά των φύλων», σημειώνει, «είναι ένα από τα μέσα με τα οποία ασκούνται οι “μικρο-εξουσίες”: ήταν και είναι για πολλούς ακόμα το ύπουλο όργανο της δυνάστευσης των γυναικών και των σεξουαλικών μειονοτήτων. Διότι ο υπεύθυνος εδώ δεν είναι μόνο ο άνδρας αλλά το ετερόφυλο αρσενικό».
Σ’ αυτό το μήκος κύματος, εξηγεί η Λεβέ, τη θεωρία του φύλου συνδράμει και η έννοια της αποδόμησης που εισήγαγε ο Ζακ Ντεριντά. Πώς εξηγεί τις θέσεις του Ντεριντά;
Το πραγματικό δεν είναι πραγματικότητα πέρα από τις λέξεις, τη ρητορική που αναπτύσσουμε γι’ αυτό. Δεν είναι παρά ένα αποτέλεσμα των λόγων. Κάθε ανθρώπινη ομάδα εφευρίσκει τον εαυτό της σκηνοθετώντας και λεξικοποιώντας ένα αφήγημα. Ο λόγος δημιουργεί την πραγματικότητα και, μέσω αυτού, υπάρχουν τα πράγματα ή δεν υπάρχουν. Έτσι που αποδόμηση σημαίνει, πρωτίστως, αποδόμηση αυτών των αφηγημάτων, να καταδείξει δηλαδή κανείς αυτό που πραγματικά είναι, μυθοπλασίες, «γραμμένες» από τους ισχυρούς –αφού οι καταπιεσμένοι, εξ ορισμού, δεν έχουν λόγο– και να αποκαλύψει ταυτόχρονα τα διακυβεύματα κυριαρχίας και εξουσίας που τα δομούν. Μια που δεν φεύγουμε από τη γλώσσα, η αποδόμηση δεν σημαίνει τόσο καταστροφή, με την κυριολεκτική έννοια, μιας πραγματικότητας, αλλά αντικατάσταση ενός αφηγήματος με ένα άλλο αφήγημα.
Οι θεωρητικοί του φύλου, λοιπόν, επεκτείνουν στο γένος τη δική τους επιχείρηση αποδόμησης. Με δυο λόγια, τη διαφορά των φύλων που, παραδοσιακά, θεωρούμε ότι βασίζεται στη φύση, την κάνει να φαίνεται σαν κάτι φτιαχτό, δημιουργημένο από αφηγήματα.
Στον πρόλογο του δοκιμίου της Λεβέ, ο γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Ονφρέ αποκαλεί εξωφρενική τη θεωρία αυτή των φύλων. Παρ’ όλα αυτά, προσθέτει, «την αποδέχτηκε στη Γαλλία τόσο η Δεξιά του Σαρκοζί όσο και η Αριστερά του Ολάντ, του Πεγιόν και της Βαλό-Μπελκασέμ. Βρίσκεται στα εκπαιδευτικά προγράμματα των λυκείων, στην διδασκαλία των επιστημών της ζωής, στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης, στις δηλώσεις πολιτικών –αντρών και γυναικών– ενώ η Μπερενίς Λεβέ εντοπίζει ότι ακόμα και η Μαρίν Λεπέν κόλλησε το μικρόβιο».
Το «μικρόβιο», ωστόσο, είχε ήδη απλωθεί σε διάφορες χώρες σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, δημιουργώντας μια νέα πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που, στην ουσία, ζητά να απαρνηθούμε την πραγματικότητα. Ο Ονφρέ θεωρεί ότι σε αυτή τη θεώρηση οδήγησε την ανθρωπότητα η Αριστερά. Και εξηγεί:
Η Αριστερά υποσχέθηκε να αλλάξει την ζωή, αλλά απέτυχε. Προτείνει λοιπόν να αλλάξει τον άνθρωπο. Η εξάλειψη της σεξουαλικής διαφοράς, με το πρόσχημα ότι μια διαφορά είναι μια ανισότητα και η Αριστερά δεν μπορεί να ανεχτεί καμιά ανισότητα, σημαίνει τη δέσμευση στον δρόμο της δημιουργίας ενός καινούργιου ανθρώπου απαλλαγμένου από το φύλο του.
Η θεωρία του φύλου
Πέρασαν αρκετές δεκαετίες από την πρώτη διατυπωμένη φιλοσοφική θεωρία φύλου από την Μποβουάρ για να διαμορφωθεί και να επιβληθεί η έννοια του φύλου μέσα από ένα θεσμικό ιατρικό πλαίσιο. Πρώτος εισηγητής του υπήρξε ο Τζον Μάνι, ψυχίατρος ειδικευμένος στις περιπτώσεις ερμαφροδιτισμού. Ο έτερος Καππαδόκης της θεωρίας του φύλου ονομάζεται Ρόμπερτ Στόλερ και είναι ψυχίατρος που ασχολείται κατά βάση με τους διαφυλικούς (intersex). Οι παρατηρήσεις αυτών των δυο επιστημόνων οδηγούν τον καθένα τους σε ερωτήματα για το βιολογικό υπόστρωμα της σεξουαλικής ταυτότητας. Και οι δυο καταλήγουν στη βεβαιότητα ότι η θηλυκή και η αρσενική ταυτότητα είναι κυρίως κοινωνικές κατασκευές και ότι η βιολογία παίζει –αν παίζει– ελάχιστο ρόλο στη διαδικασία σεξουαλικής ταύτισης. Άρα, το φύλο με το οποίο γεννιόμαστε δεν καθορίζεται από τα βιολογικά δεδομένα αλλά από την εκπαίδευση που θα λάβουμε, η οποία οφείλει να απελευθερώσει τη σεξουαλική ταυτότητα που είναι φυλακισμένη στο γένος. Με άλλα λόγια, η φυλή, το φύλο, η τάξη ή η σωματική μειονεξία σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρούνται βιολογικά καθορισμένες. Το σώμα ορίζεται από τα εκάστοτε πολιτισμικά και πολιτικά δεδομένα εξουσίας. Αλλά στο σημείο αυτό τίθεται ένα βασικό όσο και αναπάντητο ερώτημα: ποιος είναι σε θέση να οριοθετήσει επιστημονικά, δηλαδή ποιος μπορεί να αποδείξει πού ξεκινά και πού σταματά η φύση.
Αυτή η «πολιτισμική επανάσταση» βρήκε την έκφρασή της στις Σπουδές Φύλου (Gender Studies), που ξεκινούν με μια σειρά απαγορεύσεων και με τη δημιουργία αντιπάλων και εχθρών. Η χρήση της έκφρασης «Θεωρία του Φύλου», π.χ., δεν θεωρείται φιλική. Αντ’ αυτής, όταν θέλουμε να είμαστε εντός του πλαισίου της πολιτικής ορθότητας, επιβάλλεται η χρήση του όρου: «Σπουδές σχετικά με το Φύλο». Αναρωτιέται κανείς πώς θα μπορούσε να σπουδάσει κάποιος τα του φύλου δίχως τη θεωρία του φύλου ή δίχως τη σαφή ερμηνεία της ιδέας του φύλου. Ωφέλιμο είναι εδώ να σημειώσουμε ότι η έννοια του «φύλου» δημιουργήθηκε σε ιατρικά εργαστήρια ειδικευμένα στην παρακολούθηση ερμαφρόδιτων παιδιών και διαφυλικών ατόμων. Το περίεργο «επιστημονικό» συμπέρασμα που εξήγαγαν ήταν ότι η εξαίρεση θα δημιουργήσει τον κανόνα: ότι δηλαδή οι παθολογικές και κοινωνικά περιθωριακές καταστάσεις θα γίνονταν ο κανόνας για τον νέο ορισμό του φύλου.
Η πρώτη που υιοθέτησε αυτή τη νέα έννοια ήταν η βρετανίδα κοινωνιολόγος Ανν Όουκλι (Ann Oakley) στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Στο βιβλίο της Sex, Gender and Society (Routledge, 1972) καθιερώνει τις έννοιες βιολογικό/κοινωνικό φύλο, έννοιες που θα υιοθετηθούν σταδιακά από τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Στο βιβλίο της παραπέμπει στους Τζον Μάνι και Ρόμπερτ Στόλερ: «η λέξη “γένος” αναφέρεται στις βιολογικές διαφορές μεταξύ αρσενικών και θηλυκών: στην ορατή διαφορά μεταξύ των γεννητικών οργάνων τους και στη συνακόλουθη διαφορά μεταξύ των αναπαραγωγικών τους λειτουργιών. Το “φύλο” είναι θέμα κουλτούρας: αναφέρεται στην κοινωνική κατάταξη σε “αρσενικό” και “θηλυκό”».
Miquel Taverna
Η Τζούντιθ Μπάτλερ. Εισηγήθηκε την κριτική γενεαλογία για τον τρόπο κατασκευής των κατηγοριών του φύλου, της σεξουαλικότητας, της επιθυμίας και του σώματος, ως κατηγοριών ταυτότητας, τις οποίες θεωρεί προϊόντα της «υποχρεωτικής» ετεροσεξουαλικότητας και του φαλλοκεντρισμού. Με απλά λόγια, πρότεινε την επιθυμία ολοκληρωτικής ανακατασκευής του σώματος. Έτσι οι άνθρωποι καλούμαστε να αφήσουμε ελεύθερο το σώμα μας, ανοιχτό σε κάθε ενδεχόμενο, μετέωρο στην απόλυτα φαντασιακή εκδοχή του. Η θεωρία αυτή μάς καλεί να κόψουμε τους δεσμούς μας με τη φύση, αρνούμενοι τις ανατομικές, τις σωματικές και τις βιολογικές διαφορές των φύλων.
Η queer θεωρία
Η «επανάσταση» αυτή εναντίον κάθε συστατικού στοιχείου της ύπαρξης, είτε φυσικού είτε πολιτισμικού, βρήκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχτεί στην Αμερική, όπου και επινοήθηκε η θεωρία queer (όρος που αφορά τις έμφυλες μειονότητες). Καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της θεωρίας αυτής έχει παίξει η αμερικανίδα φιλόσοφος Τζούντιθ Μπάτλερ. Το βιβλίο της Αναταραχή φύλου, που κυκλοφόρησε το 1990, θεωρείται καταστατικό κείμενο της queer θεωρίας (στα ελληνικά μεταφράστηκε από τον Γιώργο Θ. Καράμπελα στο τέλος του 2009 και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια).
Η Τζούντιθ Μπάτλερ απηχούσε μιαν αντίληψη που ήδη υπήρχε στην Αμερική και περίμενε την ανάδειξή της. Εισηγήθηκε την κριτική γενεαλογία για τον τρόπο κατασκευής των κατηγοριών του φύλου, της σεξουαλικότητας, της επιθυμίας και του σώματος, ως κατηγοριών ταυτότητας, τις οποίες η Μπάτλερ θεωρεί προϊόντα της «υποχρεωτικής» ετεροσεξουαλικότητας και του φαλλοκεντρισμού. Με απλά λόγια, πρότεινε την επιθυμία ολοκληρωτικής ανακατασκευής του σώματος. Έτσι οι άνθρωποι καλούμαστε να αφήσουμε ελεύθερο το σώμα μας, ανοιχτό σε κάθε ενδεχόμενο, μετέωρο στην απόλυτα φαντασιακή εκδοχή του. Η θεωρία αυτή μάς καλεί να κόψουμε τους δεσμούς μας με τη φύση, αρνούμενοι τις ανατομικές, τις σωματικές και τις βιολογικές διαφορές των φύλων. Πρόκειται για μια θεωρία που αντιλαμβάνεται τη διαφοροποίηση ανδρών-γυναικών ως παραμύθι κατασκευασμένο από την κοινωνία και όχι από τη φύση. Αυτός είναι και ο λόγος που η θεωρία αυτή υπόσχεται έναν κόσμο στον οποίο δεν θα υπάρχουν πλέον άντρες και γυναίκες και θα κυριαρχεί η απροσδιοριστία του φύλου.
Η «νέα αμερικανική θρησκεία»
Ο όρος woke –στα ελληνικά «αφύπνιση»– άρχισε να διαδίδεται στις αρχές της δεκαετίας του 2010. Πρόκειται για ένα κίνημα εναντίον των κοινωνικών ανισοτήτων όπως αυτές εκφράζονται μέσω του σεξισμού και της ομοφοβίας. Ο όρος εξαπλώθηκε διεθνώς και προστέθηκε στο Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης το 2017. Έκτοτε, έχουμε γίνει μάρτυρες πολλών ευτράπελων και αδιανόητων καταστάσεων. Καταργούνται, π.χ., σε διάφορες εκπαιδευτικές βαθμίδες τα κλασικά γράμματα, ακυρώνονται και ενοχοποιούνται εμβληματικά έργα της λογοτεχνίας, γκρεμίζονται αγάλματα και μνημεία, αποκαθηλώνονται ζωγραφικά έργα. Και γενικά προβάλλεται η ανάγκη να ακυρωθεί όλος ο δυτικός πολιτισμός.
Με τη woke υστερία έχουμε να κάνουμε με μια νέα θρησκεία. Κάποιοι είναι πεπεισμένοι, σημειώνει σε ένα editorial η γαλλική εφημερίδα Le Figaro, ότι αυτή είναι η «επόμενη αμερικανική θρησκεία» που θέλει να σβήσει όλη την ιστορική μνήμη του πολιτισμού. «Οι άντρες μπορεί να μείνουν έγκυοι», «οι γυναίκες έχουν πέη», «όλοι οι λευκοί είναι ρατσιστές», «όλοι οι μαύροι είναι θύματα», «τα μαθηματικά είναι ρατσιστικά», «ο Τσώρτσιλ είναι ρατσιστής» κ.λπ. Τέτοιες διακηρύξεις είναι εντελώς παράλογες. Ωστόσο, είναι συνηθισμένες woke διατυπώσεις, αυτού του ρεύματος της «αφύπνισης» που τείνει να επιβληθεί σε όλες τις δυτικές κοινωνίες και έχουν γίνει ευαγγέλια στα πανεπιστήμιά μας.
Η Μπεατρίς Πρεσιάδο είναι αρθρογράφος της Libération, η οποία, μαζί τους New York Times, το BBC και άλλα παγκόσμιας εμβέλειας ΜΜΕ, στηρίζει ένθερμα αυτές τις «πρωτοπορίες». Η αρθρογράφος μάς καλεί να καταργήσουμε το ζεύγος κόλπος-πέος υπέρ ενός άλλου, του πρωκτού-δονητή, που θα επέτρεπε μιαν «απεργία μήτρας». Προτείνει λοιπόν: αυνανισμό, σοδομισμό, φετιχισμό, κοπροφαγία, κτηνοβασία. Το πρόγραμμά της: «Να μην επιτρέψουμε να εισχωρήσει στον κόλπο μας ούτε μια σταγόνα καθολικού σπέρματος».
Αυτή η μαζική κουλτούρα της «ακύρωσης» έχει επιβάλει μια νέα θεολογία σκοπός της οποίας είναι η οικουμενική άνοια: να καταργήσουμε το παρελθόν, να διαγράψουμε την ιστορική μνήμη και να ξαναγεννηθούμε απαλλαγμένοι από τα αμαρτήματα της καταπιεστικής πατριαρχικής κοινωνίας και όλων των απεχθών και απάνθρωπων ρόλων που αυτή επέβαλε. Στην ουσία, ευαγγελίζεται την κατάργηση του πολιτισμού.
Τα ΜΜΕ και πολλοί πολιτικοί ασπάζονται με ενθουσιασμό αυτές τις θεωρίες και, αυτό που κάποτε ήταν ένα αμερικανικό αξιοπερίεργο, έγινε με μεγάλη ταχύτητα ο επίσημος λόγος των ελίτ μας. Λαμπροί εκπρόσωποι των δυτικών ελίτ, που έγιναν ακτιβιστές κατά τη διάρκεια των σπουδών τους, διαδίδουν τώρα αυτές τις ιδέες στα κοινωνικά δίκτυα, στα μέσα ενημέρωσης, στις εκδοτικές και στις πολιτιστικές βιομηχανίες. Στις μεγάλες εταιρείες, αναπτύσσεται ένας woke καπιταλισμός που εφαρμόζει πολιτικές «διαφορετικότητας, ισότητας και συμπεριληπτικότητας». Το Netflix και τα κοινωνικά δίκτυα, προωθούν μαζικά όλο αυτό το ρεύμα.
Woke καπιταλισμός
Το 2023 κυκλοφόρησε στα ελληνικά η μελέτη – έρευνα της γαλλίδας οικονομικής συντάκτριας στην εφημερίδα Le Figaro, Anne De Guige, Ο Woke Καπιταλισμός. Όταν η επιχείρηση υπαγορεύει το καλό και το κακό. Τα αποτελέσματα της έρευνας για το πώς ο κόσμος της εργασίας αναδιαμορφώνεται υπό το πρίσμα της «διαφορετικότητας» έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, τον Ιούλιο του 2021, η γνωστή μας αεροπορική εταιρεία Lufthansa ζητά από το προσωπικό της να καταργήσει την προσφώνηση «κυρίες και κύριοι» και να την αντικαταστήσει με μια προσφώνηση που να απευθύνεται σε όλους τους επιβάτες της. Η Disney προχωρά σε ένα είδος διαχωρισμού των εργαζομένων της δημιουργώντας τρεις συγγενικές ομάδες από Λατίνους, Ασιάτες και μαύρους, ενώ ταυτόχρονα ζητά από τους λευκούς υπαλλήλους της να καταγράψουν τα προνόμιά τους.
Όπως συμπεραίνεται από τη μελέτη της Anne De Guige, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις κάτω από την πίεση της κοινωνίας των πολιτών δεν ενδιαφέρονται πλέον μόνο για την κερδοφορία, αλλά οφείλουν να προωθούν την «ενσυναίσθηση και την αλληλεγγύη». Η συγγραφέας περιγράφει με γλαφυρότητα τη νέα woke πραγματικότητα:
Έχει ξεκινήσει τη μεγάλη πορεία προς το κοινό καλό, ενστερνιζόμενη αγώνες της εποχής. Το κίνημα woke, πολύ επίκαιρο στις Ηνωμένες Πολιτείες, εξαπλώνεται σταδιακά στην Ευρώπη, με κίνδυνο να οδηγήσει σε μια μορφή ιδιωτικοποίησης του γενικού συμφέροντος. Παραλυμένη από τις αντιφατικές εντολές των διαφορετικών έννομων τάξεων, φοβισμένη από τις προσταγές της κουλτούρας της αφύπνισης (woke), αντιμέτωπη με τις αντιφάσεις των καταναλωτών που περιμένουν «μηνύματα» από αυτή, η εταιρεία εμπλέκεται στην πολιτική είτε προς το καλό είτε προς το χειρότερο.
Προφανώς, σε αυτόν τον Woke Καπιταλισμό θα μπορούσε εύκολα κανείς να υπενθυμίσει ότι ο καπιταλισμός έβγαλε ολόκληρο τον πλανήτη από τη φτώχεια και να τονίσει ότι τα στοιχεία που το αποδεικνύουν αυτό είναι συντριπτικά, περισσότερο σήμερα από ποτέ άλλοτε. Από τότε που κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση, το επίπεδο της απόλυτης φτώχειας έχει μειωθεί, από την Υποσαχάρια Αφρική μέχρι την Κίνα.
Βρισκόμαστε λοιπόν στο σημείο να συζητάμε στην ουσία για το πόσο απάνθρωποι είναι όσοι θεωρούν το φύλο τους φυσική επιλογή και όχι απόρροια κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων. Ο Mathieu Bock-Côté είναι ένας γαλλόφωνος καναδός διανοούμενος και ιδιαίτερα οξυδερκής κοινωνιολόγος, ο οποίος πολύ νωρίς εντόπισε τις επικίνδυνες προεκτάσεις αυτής της θεωρίας:
Πρόκειται για μια συζήτηση την οποία συχνά διεξάγει η Αριστερά της πολυπολιτισμικότητας. Τη διεξάγει επίσης ένα τμήμα της νεωτεριστικής Δεξιάς που υμνεί τη λύτρωση του ανθρώπινου είδους μέσω της στροφής του προς την παγκόσμια αγορά, πεδίο δράσης ιδανικό ενός ατόμου χωρίς ρίζες, απελευθερωμένου από τους περιορισμούς που έρχονται με τη συμμετοχή σε ένα πολιτικό σώμα.
Το βιβλίο του Mathieu Bock-Côté, Η φυλετιστική επανάσταση και άλλα ιδεολογικά ζιζάνια, που κυκλοφόρησε το 2021 από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις, αποτελεί σε πρώτο επίπεδο ένα ψυχογράφημα της μαζικής υστερίας που έχει καταλάβει τις δυτικές κοινωνίες των ΗΠΑ και της Ευρώπης και φέρει τη σφραγίδα του «αφυπνισμένου» (woke) κινήματος. Μιας κυριολεκτικής σταυροφορίας που σαρώνει τις δυτικές μητροπόλεις διακηρύσσοντας πως «οι δυτικές κοινωνίες βρίσκονται στα χέρια του συστημικού ρατσισμού. Το κοινωνικό σύστημα προκαλεί διακρίσεις, είναι ρατσιστικό, σεξιστικό, ετεροφυλόφιλο, φυλοαμετάβατο, εχθρικό για τους ανήμπορους και ειδιστικό (σπισιστικό)». Σε αυτή τη νέα συγκυρία, το «νέο» καθεστώς έχει διασφαλίσει τη συνηγορία και την υποστήριξη μεγάλου μέρους των κυρίαρχων επιχειρηματικών κύκλων, των διανοούμενων και των πολιτικών ελίτ, ενώ οι μεγάλες επιχειρήσεις της ψηφιακής εποχής, The Big Tech, έχουν πρώτες προσχωρήσει σε αυτό. Οι δημόσιες και οι μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις έχουν αποδεχτεί μαζικά αυτή τη νέα Ιερά Εξέταση. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις ΗΠΑ τα στελέχη υποχρεούνται, όλο και περισσότερο, να υποβάλλονται σε ένα είδος ιχνηλάτησης των ένοχων σκέψεων, μέσω ειδικών τεστ, ώστε να καταστρέψουν τις προκαταλήψεις τους και να απεκδυθούν τη «λευκότητά» τους, να «απολευκανθούν».
Από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις, επίσης, για τη woke κουλτούρα, έχουν κυκλοφορήσει μέσα στο 2024 δυο σχετικές ανθολογίες σε επιμέλεια Γιώργου Καραμπελιά. Η πρώτη ανθολογία φέρει τον τίτλο Η φιλοσοφία του woke και περιέχει κείμενα των Ντανί-Ρομπέρ Ντιφούρ, Έλεν Πλακρόουζ, Τζέιμς Λίντσεϊ, Στίβεν Πίνκερ, Τζέρι Κόιν – Λουάνα Μέροτζ, που βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει με διαυγή τρόπο τα φιλοσοφικά ερείσματα και τις ποικίλες απολήξεις της woke κουλτούρας. Τρεις άξονες αποτελούν τη βάση της φιλοσοφίας του woke. Πρώτον, ο γουοκισμός ως κίνημα προέκυψε από μια εκδοχή του φεμινιστικού κινήματος που επεξέτεινε τον ορίζοντα των διεκδικήσεών του πέρα από τα όρια της ισότητας των φύλων, με την Τζούντιθ Μπάτλερ και την Queer θεωρία που, όπως είπαμε, αντιλαμβάνεται τη φυσική επιλογή του φύλου ως κοινωνική κατασκευή. Στην δεύτερη εκδοχή του, ο γουοκισμός συνδέεται με ένα απο-αποικιακό κίνημα που δεν στοχεύει πλέον στην κατάργηση των φυλετικών ή εθνοτικών ανισοτήτων, αλλά στην αντικατάσταση των λευκών δυναστών από τους –άλλοτε– υποτελείς τους. Τέλος, διακινείται από ένα πολιτισμικό ρεύμα άρνησης της συνέχειας του ανθρώπινου πολιτισμού και της όποιας αντικειμενικής ή επιστημονικής αλήθειας, υπέρ μιας καταθλιπτικής παροντικότητας και της σχετικοποίησης των πάντων.
Η δεύτερη ανθολογία φέρει τον τίτλο: Woke. Η καθολική αποδόμηση. Έθνος – φύλο – φυλή και περιλαμβάνει κείμενα των Π.-Α. Ταγκιέφ, Μ. Ονφρέ, Ε. Μπαστιέ, Κρ. Γκιλλουί, Π. Μπροσάν, Φρ. Φουκουγιάμα, Φ. Σχοινά, Γ. Ρακκά, Γκρ. Λουκιάνοφ, Τζ. Χάιτ, Τζ. Γκρέυ, Ε. Κοροβίνη, Ν. Αλιπράντη, Ν. Δημητριάδη. Στον τόμο αυτό γίνεται λόγος για μια μαζική υστερία που έχει καταλάβει τις δυτικές κοινωνίες. Δημιουργείται ένα κλίμα εκφοβισμού εναντίον όποιου δεν αποδέχεται τη woke θεωρία. Και όπως έχει συμβεί και στο παρελθόν, που η νέα θρησκεία μας καλεί να το θεωρήσουμε tabula rasa, το γελοίο μετατρέπεται σε τραγικό: Η βιομηχανία του Χόλιγουντ επιβάλλει τα κριτήρια της νέας πολιτικής ορθότητας των woke (αφυπνισμένων) στην απονομή των Όσκαρ. Στο εξής, ένας ρόλος ομοφυλόφιλου δεν θα μπορεί να δίνεται παρά μόνο σε έναν ομοφυλόφιλο ηθοποιό, ένας διαφυλικός χαρακτήρας σε έναν διαφυλικό κ.ο.κ. Μάλιστα, όταν πρόκειται να παρουσιαστεί μια μαύρη προσωπικότητα, ο ηθοποιός θα πρέπει είναι τόσο μαύρος όσο και εκείνος τον οποίο υποδύεται· η Ζόε Σαλντάνα, που υποδύθηκε τη Νίνα Σιμόν, επικρίθηκε ως «ανεπαρκώς μαύρη» για το ρόλο! Τον Ιανουάριο του 2022, η ίδια η συγγραφέας της σειράς των βιβλίων του Χάρι Πότερ, Τζ. Κ. Ρόουλινγκ, αποκλείστηκε από την προβολή του έργου Χάρι Πότερ: 20th Anniversary – Return to Hogwarts, με πρωτοβουλία της Warner Media, γιατί είχε προβεί σε δηλώσεις που υποστήριζαν την… ύπαρξη γυναικείου φύλου και θεωρήθηκαν τρανσφοβικές! Στα πανεπιστήμια, και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού, απαιτούν την αφαίρεση από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, των έργων του Πλάτωνα ή του Σαίξπηρ, καθώς «τα έργα τους προωθούν το ρατσισμό, τη δουλοκτησία, τη λευκή υπεροχή και την πατριαρχία». Στην Ευρώπη επικεντρώνονται στη μαζική άφιξη και εγκατάσταση μεταναστών από τον πρώην αποικιοκρατούμενο κόσμο, την οποία οι λαοί της έχουν την υποχρέωση να ενθαρρύνουν («ανοικτά σύνορα») ώστε να ξεπλύνουν το άγος της αποικιοκρατίας. Ακόμα και η «ενσωμάτωσή» τους στηλιτεύεται ως έκφραση ρατσισμού. Μέσα στον παροξυσμό του, το woke κίνημα επανεισάγει αντεστραμμένη τη φυλετικοποιημένη σκέψη του ρατσισμού. Τα πάντα πρέπει να ερμηνεύονται υπό το πρίσμα της σύγκρουσης μεταξύ λευκών και μη λευκών, μεταξύ ανδρών και γυναικών, μεταξύ ετεροφυλόφιλων και ομοφυλόφιλων, μεταξύ παραδοσιακής κουλτούρας και της απόρριψής της. Έτσι, οι λευκοί εργάτες κατατάσσονται στο στρατόπεδο της αντίδρασης και εκχωρούνται στον Τραμπ ή τη Μαρίν Λεπέν. Το 2021, τελειώνοντας την προσευχή που ανέγνωσε για τη νέα σύνοδο του Κογκρέσου των ΗΠΑ, ο αιδεσιμότατος Emanuel Cleaver, μαύρος δημοκρατικός βουλευτής, μέσα στην πλήρη του λεξιλογική άγνοια, συμπλήρωσε το «amen» με το «a-women»! Παγκόσμιας εμβέλειας ΜΜΕ, όπως οι New York Times ή το BBC, κανοναρχούν καθημερινά το αφήγημα περί ενός «συστημικού ρατσισμού», ο οποίος αποτελεί το προπατορικό αμάρτημα του λευκού δυτικού άνδρα, από την κλασική αρχαιότητα ώς τις μέρες μας.
Το βασικό τέχνασμα, μέσω του οποίου επιχειρείται η φίμωση κάθε διαφορετικής φωνής, είναι η απόδοση στην πολιτική διαφωνία ακροδεξιού προσήμου: όποιος αμφισβητεί την πολιτική ορθότητα θεωρείται ότι νομιμοποιεί τον ακροδεξιό λόγο και καταδικάζεται σε εξοστρακισμό. Η «cancel culture» διεκδικεί την ακύρωση όλου του ιστορικού παρελθόντος και της κουλτούρας των ανθρώπινων κοινωνιών…
Ένα Νόμπελ για την «αφύπνιση»!
Πριν δυο χρόνια, δόθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας στην Γαλλίδα συγγραφέα Αννί Ερνώ. Παραθέτω ένα απόσπασμα από την εφημερίδα τα Νέα (05/12/2024), που δεν έχει υπογραφή, για το συγγραφικό της ιδίωμα: «Η Ερνό αναφέρεται συχνά στη Σιμόν ντε Μποβουάρ, της οποίας το “Δεύτερο Φύλο” προσπάθησε να δείξει πώς οι επιλογές, οι αποφάσεις, ακόμη και οι σκέψεις μιας γυναίκας διαμορφώνονται από τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Αυτές οι συνθήκες δημιουργούν ένα είδος διαδρόμου μέσα από τον οποίο περνάει η ζωή κάποιου. “Δεν γεννιέται κανείς, αλλά μάλλον γίνεται γυναίκα”, έγραψε η Ντε Μποβουάρ. Ένας τρόπος να διαβάσει κανείς το βιβλίο της Ερνό είναι ως μια προσπάθεια να κατανοήσει αυτή την αδιαφανή, επώδυνη, ουσιαστική διαδικασία τού “γίγνεσθαι”».
Όπως φαίνεται, στο όνομα των θεωριών της woke κουλτούρας έχει μπει και η λογοτεχνία σε στενό κορσέ περιορισμών. Ήδη στην Αμερική τα τελευταία χρόνια ανθεί ένα νέο είδος επαγγέλματος, οι λεγόμενοι «sensitivity readers». Αυτοί οι «αναγνώστες ευαισθησίας» προσλαμβάνονται από τους εκδοτικούς οίκους και τους αναθέτουν την ανάγνωση ενός συγγραφικού έργου προτού αυτό εκδοθεί, για να εντοπίσουν τυχόν «προσβλητικά» σημεία. Αυτοί ανήκουν συνήθως σε μια συγκεκριμένη «κοινότητα»: Αφροαμερικανοί, μουσουλμάνοι, LGBTQ+ κ.ά. οι οποίοι, αφού διαβάσουν διεξοδικά τα κείμενα για να εντοπίσουν τυχόν προκαταλήψεις, στερεότυπα, επιθετικότητα, ρατσισμό, σεξισμό κ.λπ., δημιουργούν μια αναφορά που περιγράφει τα «προβληματικά σημεία» και προτείνουν… τροποποιήσεις!
Αν και ακόμα δεν είναι υποχρεωτική η πρόσληψη ενός «αναγνώστη ευαισθησίας», ο φόβος των εκδοτικών οίκων να μη μπλέξουν σε δικαστική διαμάχη με κάποιους ενδεχομένως θιγόμενους από τα κείμενα του συγγραφέα τους κάνει να υποκύπτουν στις αντιδράσεις και τις αξιώσεις των διαφόρων ακτιβιστών, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί μια σκοτεινή κατάσταση στην ελευθερία του λόγου.
O γάλλος συγγραφέας Μισέλ Ονφρέ. Πιστεύει ότι η πολιτική ορθότητα και η woke κουλτούρα είναι η τελευταία προσπάθεια της Αριστεράς να κερδίσει το χαμένο έδαφος. Γι’ αυτό, άλλωστε, λέει, όσοι διατυπώνουν γνώμες κατά αυτών των θεωριών, απαξιώνονται ως ακροδεξιοί. Και εξηγεί ότι ακροδεξιός είναι η ετικέτα που χρησιμοποιείται για να απονομιμοποιήσει οποιαδήποτε κριτική, οποιαδήποτε θεωρία και οποιονδήποτε αντίπαλο.
Αντί επιλόγου
Η μαζική κουλτούρα της «ακύρωσης» έχει πάρει επικίνδυνη διάσταση, καθώς δημιουργεί μια αδιαμφισβήτητα αλλοπρόσαλλη κατάσταση. «Τυραννία των μειοψηφιών», τη χαρακτήρισε ο έλληνας πρωθυπουργός στην πρόσφατη συνομιλία του με τον γάλλο συγγραφέα Πασκάλ Μπρυκνέρ.
Η υπερβολή που, όπως πολλοί θεωρούν, εκφράζει έχει έναν ξεκάθαρο στόχο: να εξαφανίσει σταδιακά τη στοιχειώδη δημοκρατική συνείδηση που συνεπάγεται η ελευθερία του λόγου. Κάθε αντίθετη άποψη της λεγομένης κυρίαρχης ιδεολογίας της Δύσης είναι εξοβελιστέα, αντιδραστική, ακροδεξιά. Ο Μισέλ Ονφρέ περιγράφει την κατάσταση στο περιοδικό Le Point (1/10/2022):
Ακροδεξιός είναι πλέον η ετικέτα που χρησιμοποιείται για να απονομιμοποιήσει οποιαδήποτε κριτική, οποιαδήποτε θεωρία και οποιονδήποτε αντίπαλο. Είναι ουσιαστικά μια υπόδειξη να σιωπήσουμε για όλα τα θέματα που ενοχλούν: την πολιτισμική παρακμή των κοινωνιών μας, την κατάρρευση του κύρους των θεσμών, τις ανεξέλεγκτες μεταναστευτικές ροές, την αύξηση του αισθήματος ανασφάλειας και αποξένωσης στους πολίτες όλων των ηλικιών.
