ዛዛኪኛ
ዛዛኪኛ (Zazaki, Zazaish) በምስራቅ ቱርክ አገር በዛዛ ሕዝብ የሚናገር ቋንቋ ነው። የቱርክኛ ዘመድ ሳይሆን ከፋርስኛና ከኩርድኛ ጋር በሕንዳዊ-አውሮፓዊ ቋንቋዎች ቤተሠብና በሕንዳዊ-ኢራናዊ ንዑስ-ቤተሠብ ውስጥ ይገኛል። በተለይ የሚመስለው በስሜን ፋርስ አገር በካስፒያን ባሕር አጠገብ የሚገኘው ጊላኪኛ ነው።
የተናጋሪዎች ቁጥር ከ1.5 እስከ 2.5 ሚሊዮን እንደሚበዛ ይታመናል።
ሦስት ዋንኛ የዛዛኪኛ ቀበሌኞች አሉ:
በዛዛኪኛ መጀመርያ የተጻፉት አረፍተ ነገሮች በ1842 ዓ.ም. በቋንቋ ሊቅ ፒተር ለርች የተከመቹ ነበር። ሌላ ሁለት ቁም ነገር ሰነድች አህማደ ሐሲ በ1891 ዓ.ም. እና ኡስማን ኤፌንዲዮ ባብጅ በ1925 ዓ.ም. የጻፉት ሃይማኖታዊ ጽሑፎች (ማውሊድ) በአረብኛ ፊደል ቀረቡ።
ዛዛኪኛ በላቲን አልፋቤት መጻፍ የጀመረበት ወቅት በ1970ዎቹ በስዊድን በፈረንሳይና በጀርመን በተበተኑት ተናጋሪዎች በኩል ነበር። ከዚህ ተከትሎ አንዳንድ መጽሔትና መጽሐፍ በቱርክ አገርና በተለይ በኢስታንቡል ይታተም ጀመር። ከዚህ የተነሣ የዛዛ ወጣቶች ለእናት ቋንቋቸው አዲስ ትኩረት ይዘዋል። ከዚህ በላይ ቱርክ በአውሮፓ ኅብረት አባልነት ለማግኘት ስታስብ በሀገሩ በሚገኙ ትንንሽ ቋንቋዎች ላይ የነበሩትን ገደቦች አነሣችላቸው። ስለዚህ አሁን በቱርክ መንግሥት ማሰራጫ ድርጅት ላይ የዛዛኪኛ ቴሌቪዥንና ራዲዮ መደብ በየዓርቡ ተሰጥቷል።
| ዛዛኪኛ | ኩርድኛ | ፋርስኛ | ቱርክኛ | እንግሊዝኛ | አማርኛ |
|---|---|---|---|---|---|
| አወ awe | አቭ | አብ | su | water | ውሃ |
| አድር adır | አጊር | አታሽ | od / ateş | fire | እሳት |
| አማየነ amaene | ሃቲን | አማዳን | gelmek | come | መምጣት |
| አርደነ ardene | አኒን | አቫርዳን | getirmek | bring | ማምጣት |
| አሽሚ aşmi | ማንግ | ማህ | ay | moon | ጨረቃ |
| በርማዪሽ bermayış | ጊሪን | ገርየ | ağlama | cry | ማልቀስ |
| ብራ bıra | ቢራ | ባራዳር | kardeş | brother | ወንድም |
| በርዝ berz | ቢሊንድ | ቦላንድ | yüksek | high | ከፍተኛ |
| በር ber | ደር | ዳር | kapı | door | በር |
| ጃ ca | ቺህ | ጃ | yer | place | ቦታ |
| ጀኒየ ceniye | ዢን | ዛን | kadın | woman | ሴት |
| ጀዊያየነ cewiyaene | ዢያን | ዘንደጊ | yaşamak | live | ሕይወት |
| ቺም çım | ቻቭ | ቸሽም | göz | eye | ዓይን |
| ደስት dest | ደስት | ዳስት | el | hand | እጅ |
| ደው dewe | ዴ | ደህ | köy | village | መንደር |
| ኤርድ erd | ኤርድ | ዛሚን | toprak | earth | ምድር |
| ኤስቶር estor | አስፕ / አስታር | አስብ / ኤስቲር | at | horse | ፈረስ |
| ፈክ fek | ደቭ | ዳሃን | ağız | mouth | አፍ |
| ግርድ / ፒል gırd / pil | ጊር / መዚን | ቦዞርግ | büyük | great | ታላቅ |
| ጊሽት engışte/bêçıke | አንጎሽት | ኤንጉስት | parmak | finger | ጣት |
| ሃክ hak | ሄክ | ቶሕም | yumurta | egg | ዕንቁላል |
| ሄር her | ከር | ሓር | eşek | donkey | አህያ |
| ሂረ hirê | ሴ | ሰ | üç | three | ሦስት |
| ሆል hewl | ባሽ | ሑብ | iyi | good | ጥሩ |
| ሆማ homa | ሖዳ | ሖዳ | tanrı | god | አምላክ |
| ሁያየነ huyaene | ከኒን | ሐንደ | gülmek | laugh | መሳቅ |
| ከርደነ kerdene | ኪሪን | ካርዳን | yapmak | make, do | ማድረግ |
| ከየ keye | ሐነ | ሐነህ | ev | house | ቤት |
| ከይ key | ከንገ | ከይ | ne zaman | when | መቼ |
| ማየ mae | ዳዪክ | ማዳር | anne | mother | እናት |
| ማሰ mase | ማሂ | ማሂ | balık | fish | ዓሣ |
| መርደነ merdene | ሚሪን | ሞርዳን | ölmek | die | መሞት |
| መርዲም merdım | መር | ማርድ | erkek | man | ሰው |
| ናመ name | ናቭ | ናም | ad / isim | name | ስም |
| ናን nan | ናን | ናን | ekmek | bread | ዳቦ |
| ፒ pi | ባቭ | ፐዳር | ata / baba | father | አባት |
| ቂጅ qıc | ፒቹክ | ኩቻክ | küçük / ufak | small | ትንሽ |
| ራከርደነ rakerdene | ቨኪሪን | ባዝ ካርዳን | açmak | open | መክፈት |
| ርንድ rındek | ሪንድ | ዚባ | güzel | beautiful | ቆንጆ |
| ሮጅ roce | ሮዥ | ሩዝ | gün | day | ቀን |
| ሰር ser | ሰር | ሳር | kafa | head | ራስ |
| ሰረ serre | ሳል | ሳል | sene | year | አመት |
| ሹንድ şan | ኤቫር | አሥር | akşam | evening | ምሽት |
| ሸወ şewe | ሸቭ | ሻብ | gece | night | ሌሊት |
| ሺያየነ şiyaene | ቹን | ራፍታን | gitmek | go | መሔድ |
| ታርክ tari | ታሪክ | ታርክ | karanlık | dark | ጨለማ |
| ተርስ ters | ቲርስ | ታርስ | korku | fear | ፍርሃት |
| ቫ va | ባ | ባድ | rüzgar | wind | ንፋስ |
| ቫሽ vaş | ቢሄሽ | አላፍ | ot | grass | ሣር |
| ቫተነ vatene | ጊቲን | ጎፍታን | söylemek | say | ማለት |
| ቨርግ verg | ጉር | ጎርክ | wolf | ተኩላ | |
| ቨይሻን veyşan | ቢርችትዕ | ጎሮስነጊ | aç | hungry | ረሀብ |
| ቭዘር vızêr | ዲሮውዝ | ዱህ | dün | yesterday | ትላንት |
| ዋየ wae | ሕዊሽክ | ሐሃር | abla | sister | እህት |
| ዋስተነ waştene | ሕወስትን | ሐስታን | istemek | want | መፈለግ |
| ወንደነ wendene | ሕዋንዲን | ሐንዳን | okumak | read | ማንበብ |
| ወርደነ werdene | ሕዋሪን | ሖርዳን | yemek | food / eat | ምግብ / መብላት |
| ወሽ weş | ሕወሽ | ሖሽ | hoş / latif | fine | ደኅና |
| ዊን goni | ሕውን | ሑን | kan | blood | ደም |
| ውሳር wesar | ቢሃር | ባሃር | bahar | spring | ምንጭ |
| ዋሽተ waşti / waştiye | ናም-ዛድ | ደርጊስዕ | sözlü / nişanlı | fiancé | ሙሽራ |
| ሖዝ xoz | ሖክ | ሑክ | domuz | pig | ዓሣማ |
| ያ / ነ heya / nê | ኤረ / ና | አረ / ና | evet / hayır | yes / no | አዎ / አይደለም |
| ዝዋን zıwan | ዚማን | ዛባን | dil | language | ቋንቋ |
| ዘሪ zerri | ዲል | ደል | yürek | heart | ልብ |
The language differs from most Persian dialects in that it contains archaic strains of Hurrian; it has this in common with the languages Auramani (Hawrami or Gorani) and Bajelani, and these languages are put together in the Zaza-Gorani language group, but also Goran-Zazaistan by those who want emphasize their distinctness from the Kurds.
- Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg,[3].
- Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan,[4] Archived ኦክቶበር 9, 2006 at the Wayback Machine.
- Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" University of Frankfurt University,[5] Archived ጁን 21, 2006 at the Wayback Machine.
- Gajewski, Jon. (2003) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology,[6] Archived ሜይ 27, 2005 at the Wayback Machine.
- Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology,[7] Archived ጁላይ 9, 2011 at the Wayback Machine.
- Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona,[8] Archived ሴፕቴምበር 3, 2006 at the Wayback Machine.
- Iremet, Faruk. (1996) "The difference between Zaza, Kurdish and Turkish" Stockholm, Sweden,[9].
- Raymond Gordon, Jr., Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com/: Dimli
- Paul, Ladwig. (1998) The Position of Zazaki Among West Iranian languages. (Classification of Zazaki Language.)
- Bozdağ, Cem and Üngör, Uğur. Zazas and Zazaki. (Zazaki Literature.)
- Blau, Gurani et Zaza in R. Schmitt, ed., Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden, 1989, ISBN 3-88226-413-6, pp. 336-40 (About Daylamite origin of Zaza-Guranis)
- Lezgîn, Roşan (2009) "Among Social Kurdish Groups – General Glance at Zazas", zazaki.net
- Dimli (on the Ethnologue site)
- Kirmanjki (on the Ethnologue site)
- Zaza People and Zazaki Literature
- Zaza history and Zazaki language
- Only Zazaki news
- Web Center of Zaza People Archived ኦክቶበር 25, 2009 at the Wayback Machine (Weblinks of Zaza people)
- Academic Research Center of Zazaki - (In several languages, including English)
- Zaza Language & Culture (In Zazaki, Turkish, English, and German)
- ZazaPress Archived ፌብሩዌሪ 24, 2020 at the Wayback Machine (In Zazaki, Turkish, English and Swedish)
- Iremet Publishing Archived ፌብሩዌሪ 24, 2020 at the Wayback Machine (In Zazaki, Turkish and Swedish)
- Zazaki Language Institute (In German, Zazaki, and Turkish)
- Ethnic Differentiation among the Kurds: Kurmancî, Kizilbash and Zaza
- MIT OpenCourseWare online course in Zazaki Archived ጁላይ 9, 2011 at the Wayback Machine
- A Zazaki Radio: Miraz FM Archived ሴፕቴምበር 27, 2007 at the Wayback Machine
- Zazaishe Online Community Archived ጁላይ 9, 2007 at the Wayback Machine