Перейти к содержанию

Ай (спутник)

Тайантыларды тӱзедери
Эта статья входит в число избранных
Википедия сайттаҥ
Ай
Спутник
Орбитал темдектери
Эпохазы: J2000.0
Перигелий 363 300 km
Афелий 405 500 km
Перигей 363 104 км
(356 400—370 400 км)
Апогей 405 696 км
(404 000—406 700 км)
Јаан полуось (a) 384 399 км
0,00257 а.е.
Орбитаныҥ эксцентриситеты (e) 0,0549 (орто)[1]
Айланыштыҥ сидерический периоды 27,321661 кӱнниҥ
27 д 7 ч 43 мин 11,5 сек
Айланыштыҥ синодический периоды 29,530588 кӱнниҥ
29 д 12 ч 44,0 мин
Орбиталык тӱргени (v) 1,023 км/с (орто)[1]
Келтейгени (i) 5,145° (4,983—5,317°)
Эклиптикага тушташ[2]

6,668° (6,517—6,85°)
Айдыҥ экваторына тушташ[2]

18,3—28,6° Јердиҥ экваторына тушташ[2]
Чыгарыныҥ чиймӱлӱ долготазы (Ω) (астаганы) 18,6 јылга 1 эбириш
Перицентрдиҥ аргументи (ω) (кӧптӧгӧни) 8,85 јылга 1 эбириш
Нениҥ спутниги Јердиҥ
Спутниктер Lunar Reconnaissance Orbiter[d] ла CAPSTONE[d]
Физический темдектери
Полярный сжатиези 0,00125
Экваториальный радиусы 1738,14 км
0,273 јердиҥ
Полярный радиусы 1735,97 км
0,273 јердиҥ
Орто радиус 1737,10 км
0,273 јердиҥ
Јаан кругтыҥ окружности 10 917 км
Ӱстиниҥ площади (S) 3,793⋅107 км2
0,074 јердиҥ
Кеми (V) 2,1958⋅1010 км3
0,020 или 1/50 јердиҥ
Массазы (m) 7,3477⋅1022 кг
0,0123 или 1/81 јердиҥ
Орто ныктазы (ρ) 3,3464 г/см3
Экватордо јайым тӱшкениниҥ тӱргендегени (g) 1,62 м/с2
0,165 g
Баштапкы космический скорость (v1) 1,68 км/с
Экинчи космический скорость (v2) 2,38 км/с
Айланыштыҥ периоды (T) Синхрон спутник (бир келтейиле јаантайын Јерге баштанган)
Остьтыҥ келтейгени 1,5424° (эклиптиканыҥ плоскостине тушташ)
Альбедо 0,12
Кӧрӱнер звезный величина −2,5/−12,9
−12,74 (Айдыҥ толунында)
Температура
 
мин. сред. макс.
Экваторында температуразы[3]
100 К (−173 °C) 220 К (−53 °C) 390 К (117 °C)
Атмосфера
Составы:
ӧткӱре куру, водородтыҥ, гелийдиҥ, неонныҥ ла аргонныҥ темдектери бар[4]
 Медиафайлдар Викискладта
Викикӧргӱзӱлер логотип Викикӧргӱзӱлерда информация ?

Ай (темдеги: ☾; орустап Луна) — Јердиҥ спутниги. Ол јерди айландыра эбирет. Кӱнге эҥ ле јуук спутник, Меркурий ле Венерада спутник јок. Јаркындузыла экинчи јерде. Ай бойыныҥ кемиле Кӱнниҥ системазында бежинчи јерде турат, Јер ле Айдыҥ ӧзӧгиниҥ ортозы — 384 467 км (0,00257 а.е., Јердиҥ ~30 диаметри). Јердиҥ теҥеризинде Айдыҥ кӧрӱнип турар кеми — −12,71m[5]. (орустап Видимая звёздная величина). Айдыҥ јарыгы айаста — 0,25 — 1 лк.

Алтай улуста айла колбулу кӧп куучындар, соојындар, чӧрчӧктӧр бар.

Ай — Јердиҥ искусственный эмес јаҥыс спутниги

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ай Јер планетаныҥ јаҥыс спутниги. Кӱнге эҥ ле јуук спутник, не дезе Кӱнге јуук Меркурий ле Венера деген планеталарда спутник јок. Ай јаркыныла экинчи јерде турат, нениҥ учун дезе ол јерге јуук. Јердиҥ јуугында Айдыҥ јылдыстык кеми 12,71m[5]. Ай 4,51 млрд јыл кайра бӱткен[6]. Је мындый гипотеза база бар: «Јер ле Тейя деп планета (кеми кайда да Марс кире) сӱзӱжип, табарышканынаҥ улам оодыгынаҥ Ай бӱткен». Ай — кижи барып јӱрген јаҥыс астроном объект болуп јат, (Аполлон-11).

Ады кайдаҥ келген

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

«Луна» деп орус сӧс Ӱлекер:Lang-x-slav, «светлая» деп јарталгыштаҥ улам келген[7]. Гректер Јердиҥ спутнигин «Селена» дежетен (Ӱлекер:Lang-grc), јебрен Египетте — Ях, (Иях)[8], Вавилондо — Син[9], јопондор — Айды Цукиёми деп айдар .

Ай

Айдыҥ орбитазы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јебреннеҥ бери улус Айдыҥ јолын јартаарга ченешкен, табынча, ӧйлӧр ӧдӱп, чике теориялар табылган. Эмдиги теориялар Браун Эрнест Уильям деп кижиниҥ ижине тайанат (XIX—XX чактардыҥ кемјиир приборлорыныҥ чотогоныла). Је эмдиги билим шиҥжӱде сӱрекей чике тоолор барат, лазерный локацияныҥ эп-аргалары Айга јетире ыраагын кемјизе, бир тоолу ла сантиметрге јастырат. Ай теҥериде эллипс ошкош орбитала јӱрет. Оныҥ јолы Јердеҥ де, Кӱннеҥ де, ӧскӧ дӧ айалгалардаҥ камаанду. Айдыҥ Јерди айландыра чике јолы бир канча кыймыгулардаҥ (орустап движение) турат[10].

Айдыҥ бӱдӱми

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јердиҥ Ай деп спутниги кадарлу, мантиялу (астеносфера), ӧзӧктӱ (орустап ядро), мантия ла ядроныҥ ортозында тӧрт кат бар, айдыҥ ӧзӧги суйук, тышты кату[11]. Айда атмосфера ла гидросфера јокко шыдар. Айдыҥ ӱсти реголитле бӱркелген: тозын ла кайалардыҥ сыныктары (улай метеориттер тӱжӱп турганынаҥ улам), метеориттердиҥ шыбалажынаҥ (орустап бомбардировка) айдыҥ грунты кыймыктайт, реголит кезик јерде бир канча сантиметр болзо, је кезик јерде ондор метрге једет[12]. Айдыҥ кадарыныҥ калыҥы (Јердӧн кӧрӱп турган келтейинде) 8—12 км-ге јука. Экваторында кадары, полюстарда кадарына кӧрӧ, 9,5 км-ге калыҥ,[13]. Билимчилердиҥ айдыжыла болзо, айдыҥ ӧзӧгин айландыра изӱ ле суйук элемент, сӱркӱш аайлу неме. Бир бӧлӱк билимчилер-геофизиктер (кыдат, јопон, американ эксперттер) Айдыҥ компьютерный моделин јазаган[14].

Айдыҥ ӱсти

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
2003 јылдыҥ чаган айыныҥ 23 кӱнинде «Колумбия (шаттл)» деп космический корабльдаҥ соктырган Айдыҥ ӧҥдӱ фотојуруктары[15][16]

Айдыҥ атмосферазы ӧткӱре суйук учун, температуралар кезем солунат −173 °C ала +127 °C јетире, је кыртыжыныҥ температуразы улай ла −35 °C, айдыҥ теҥеризи јаантайын караҥуй, јылдыстарлу болуп кӧрӱнет. 3,5 млрд јыл кайра Айдыҥ атмосферазы эмеш ныкта болгон. Айдаҥ кӧрзӧ, Јердиҥ диски кыймык јок турат[17]. Айдыҥ ӱсти чокторды тайкылтпайт (орустап низкая отражательная способность), јӱк ле 5—18 % кӱнниҥ чогын тайкылтат. Айдыҥ ӱсти кӱреҥ-боро, кара-боро ӧҥдӱ[18]. Айдыҥ ӱстиниҥ эҥ артык фотојуруктары 2017 јылда LRO деп космический широкоугольный аппараттаҥ , мультиспектральный WAC камерала фильтрди ӱч каналда тузаланып соктырган : 689 нм — кызыл, 415 нм — јажыл ла 321 нм — кӧк[19] (описание карты[20]). Фотојуруктарда Море Ясности, Море Дождей, Море Холода ла плато Аристархтыҥ ортозы кӱреҥ-боро ӧҥдӱ. Море спокойствия Море Ясностиниҥ јаказы) чаҥкыр ӧҥдӱ, Море Дождейдиҥ кӱнбадыш келтейи ле Океан Бурьдыҥ кӱнбадыш ла тӱштӱк келтейи база чаҥкыр ӧҥдӱ. Бу Айда бар бастыра ӧҥдӧр чын болуп чокумдалган[21]. Кижиниҥ кӧзине бу ӧҥдӧр кӧрӱнбейт, Ай бир ле ӧҥдӱ деп кӧрӱнет (орустап однотонный)[22]. Ай бир эмеш сарызымак болуп кӧрӱнет[23].

Айдыҥ гравитациязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Секторальный ла тессеральный гармоникалардыҥ коэффициенты[24]
C3,1 = 0,000030803810 S3,1 = 0,000004259329
C3,2 = 0,000004879807 S3,2 = 0,000001695516
C3,3 = 0,000001770176 S3,3 = −0,000000270970
C4,1 = −0,000007177801 S4,1 = 0,000002947434
C4,2 = −0,000001439518 S4,2 = −0,000002884372
C4,3 = −0,000000085479 S4,3 = −0,000000718967
C4,4 = −0,000000154904 S4,4 = 0,000000053404

Јаҥжыкканыла Айдыҥ гравитационный потенциалын ӱч тооны кошконыныҥ болоры эдип чотойдылар[25]:

мында δW — приливный потенциал, Q — центробежный потенциал, V — потенциал притяжения. Потенциал притяженияны јаантайын зональный, секторальный ла тессеральный гармоникаларла саладылар:

мында Pnm — присоединённый полином Лежандра, G — гравитационная постоянная, M — Айдыҥ массазы, λ и θ — долгота ла широта.

Айдыҥ гравитациялык кӱчи ӱч бӧлӱктеҥ турат[25]:приливный потенциал, центробежный потенциал, потенциал притяжения. Јерде талайлардыҥ удура толку ла чыгара толкуны (орустап приливы и отливы) Айдыҥ гравитациялык айалгазын берет. Удура толкулардыҥ амплитудалары башка-башка, ачык талайда ол 30—40 см, је Фанди деп заливте Канадада амплитуданыҥ ӱстӱги бажы 18 метр. Кӱнниҥ јаба тартар кӱчи (орустап сила тяготения) Айдыйине кӧрӧ 200 катап тыҥ, нениҥ учун дезе, гравитационный полези јаан, ӱстине неоднородностьтыҥ степени база јаан. Кӱн Айга јӧрӧ Јердеҥ 400 катапка ыраак, оныҥ учун оныҥ приливной кӱчи ас[26].

Магнит полези

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Планеталардыҥ магнит полези тектоникалык активностьтоҥ болот. Јердийи ядрозында кайылган металлдыҥ кыймыгынаҥ болот, Марстийи дезе алдындагы активностьтоҥ болот. 1959 јылда Айда однородный магнитный поле јок деп Массачусетсте технологиялык институттыҥ билимчилери ядрозы суйук деп гипотезаны чокумдаган. Айдарда, качан да јебренде Јер ле Марс кире јаан планета согулыжала, јердеҥ бир бӧлӱги ӱзӱлип, кийнинде ай боло берген деп гипотезаны Айдыҥ магнит полези јердийине тӱҥей деп јарталат[27]. Айдыҥ ич бӱдӱмин, гравитациязын шиҥдеер Gravity Recovery and Interior Laboratory|GRAIL деп программа ондо ядроныҥ кату ла суйук бӧлӱктери бар деп, Айдыҥ уйан магнит полези айдыҥ породаларыныҥ магнетизмынаҥ бӱдӱп јат деп, онойдо ок ядрого салтарын јетирип турган приливной кӱчтердеҥ турат деп шиҥжӱчилер айдат.

Ширтегени

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ай бу австралийский јурукта 180 градуска шыку кӧрӱнет — Тӱштӱк полушариениҥ аҥылузы. Айдыҥ толуктай диаметры кӱндийине сӱреен јуук, тал орто градус (геометрия) кире бар
Айдыҥ фазалары оныҥ Кӱн ле Јерге тушташ келтейгенинеҥ камаанду, Јердиҥ Тӱндӱк полушариезинеҥ ајарза. Јажыл ӧҥлӧ будулган толук, Ай сидерический период божозо, синодический период башталза эбирет
Айдыҥ либрациялары

Ай бойы јаркын бербей, јӱк ле Кӱнниҥ чокторын тайкылтат, Јердеҥ Айдыҥ Кӱн јарыткан келтейи кӧрӱнет (Айдыҥ фазалары, толуунга јуукташ, Ай эскиде чичкечек серпы боро ӧҥдӱ, Кӱн јазап јарытпаган. Ай орбитазыла Јерди айланат, Јердиҥ, Айдыҥ, Кӱнниҥ ортозында угол солынганынаҥ Айдыҥ фазаларыныҥ циклын кӧрӧдис. Синодический месяц дегени Айдыҥ јаҥырганынаҥ ойто јаҥырганына јетире 29,5 кӱн (709 час). Ай бойыныҥ осин айланып та турган болзо, ол Јерге бир ле келтейиле баштанып алган[28]. Галилео Галилей 1635 јылда либрация деп явнение ачкан, ол Айдыҥ ӱстиниҥ 59 % кӧрӧр арга берет. Айдыҥ ары јаныныҥ кӱнбадыш ла кӱнчыгыш келтейлерин (оптическая либрация по долготе) кӧрӧр арга берет. Онойдо ок (оптическая либрация по широте) Айдыҥ арјаныныҥ тӱндӱк ле тӱштӱк келтейлери кӧрӱнет. Ай горизонтко јуук болзо, оныҥ диски эмеш кысталгандый (орустап прилюснутый) болуп кӧрӱнет, Јердиҥ атмосферазында астрономический рефракция бар учун. Айдыҥ рельефы тӱс эмес учун Ай карыккан тушта (јердиҥ кӧлӧткӧзине кире берзе), Ай кызарган аайлу (орустап оптический эффект) бололуп кӧрӱнет.

«Суперлуние» ле «микролуние» деп астрономиялык явлениелер болот, качан Ай «Суперлуниеде» болзо, ол 14 % јаан кӧрӱнет, «микролуние» тужындазынаҥ 30 %-ке тыҥ јаркындалат.

Јердеҥ чыккан јаркынныҥ Айга једетен ӧйи (1,255 секунд). Јурук масштабта берилген

Селенология

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айдыҥ кеми ле составына кӧрзӧ, оны кезикте Јердиҥ группазыныҥ планеталарына Меркурийле,Венерала, Марсла, Јерле кожо темдектейдилер. Айдыҥ геологиязын шиҥдезе, Јердиҥ бӱдӱми ле ӧскӧни керегинде кӧпти билип алар аргалу. Айдыҥ кыртыжы 68 км кире болзо, Море Кризисовтыҥ алдында 0 км ала 107 км јетире Королевтыҥ кратериниҥ тӱндӱк келтейинде, Айдыҥ ары јанында. Кыртыжыныҥ алдында мантия (айса болзо, кичинек зернистый темирдеҥ турган ядро, радиусы кайда да 340 км ле массазы Айдыҥ массазынаҥ 2 % кире бар). Кайкамчылузы неде дезе Айдыҥ центр массызы Јер јаар геометрический центрдеҥ 2 км кире туура[29] — 0 метр алдында базальтовый лаваныҥ (калыҥы 600 метрге јетире)[30].

«Лунар Орбитер» деп программа спутниктердиҥ тӱргенин кемјиирге Айдыҥ гравитационный ӱлекерин тургускан. Бу программаныҥ болужыла маскон английлап mass concentration деп уникал объекттер табылган, вещества повышенной плотности. Айда магнит поле јок деп чотолот, је кандый да арткан-калган магнетизм эрте ӧйдӧ болгон деп билдирген. Атмосфера ла магнит поле јок Айга кӱнниҥ салкыны салтарын јетирет. 4 млрд јыл туркунына водородтыҥ иондоры Айдыҥ реголидине кирген. Айдарда, «Аполлон» экелген реголит, кӱнниҥ салкынын шиҥдеер иште јаан учурлу. 2012 јылдыҥ кочкор айында американ астрономдор Айдыҥ ары келтейинде бир канча јаҥы бӱткен объекттер тапкан[31].

Айда куйлар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

«Кагуя» деп јопон зонд 2009 јылда Холмы Мариуса деп платодо кандый да ӱйт тапкан, онызы кыртыштыҥ алдында тоннель болгодый, ӱйттиҥ диаметри 65 метр кире, тереҥи кайда да 80 метр[32]. Билимчилер ол куйларды кайылган лавадаҥ улам болгон деп бодоштырат. Ондый куйлар Марста база бар.

Сейсмологиязы, айсилкиништер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айда экспедициядар артыргыскан «Аполлон-12», «Аполлон-14», «Аполлон-15» и «Аполлон-16» ла тӧрт сейсмограф сейсмическая активность бар деп кӧргӱскен[33]. Билимчилердиҥ калганчы чотомолдорыла айдыҥ ядрозы кызыган темирдеҥ турат[34]. Айда суу јок болгонынаҥ улам айдыҥ ӱстинде кыймыкташ частаҥ артык ӧйгӧ ӧдӧт. Айсилкиниш (лунотрясение) тӧрт бӧлӱк:

  • приливтеҥ улам, бир айда эки катап болот;
  • тектоникалык, Айдыҥ грунты кыймыктаганыныҥ, улам сайын эмес;
  • метеоритный, метеориттер тӱшкенинеҥ;
  • термалтный, Кӱн чыкса айдыҥ ӱсти кезем изийт.

Тектоникалык айсилкиништер ондо иштеп турган станцияларга јеткерлӱ болот. НАСА-ныҥ сейсмографтары 5 јылга шиҥдегениле 28 мындый айсилкиниш болгон, кезигиниҥ магнитудазы 5,5, 10 минуттаҥ артык ӧйгӧ силкинет. Јерде мындый јерсилкиништер 2 минуттаҥ узак болбойт[35][36].

Суу бар ба?

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1978 јылда Айда суу бар деген јетирӱ совет билимчилердеҥ болгон, «Геохимия журнал»[37]. «Луна-24» деп зонд алган образецтерде сууныҥ проценти 0,1 (1976 јылда)[38]. 2008 јылдыҥ јаан изӱ айында Карнеги институт ла Брауновский университеттиҥ американ билимчилери Айдыҥ грунтында суу озо ӧйлӧрдӧ болгонын јартаган, кийнинде кӧп саба суу космосто кургап калган[39]. Орус билимчилер бойлоры сананып эткен LEND деп приборды LRO деп зондко тургузала Айда водороды кӧп участоктор тапкан. НАСА бого тайанып, LCROSS деп зондло Айда бомбардировка эдер јер талдаган. Эксперименттиҥ кийнинеҥ 2009 јылда кӱчӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинде НАСА Кабео кратерде, Айдыҥ тӱштӱк полюсында тош бӱдӱмдӱ суу табылган деп јарлаган[40]. Mini-SAR деп радар (индий Чандраян-1 деп атту аппаратта) Айдыҥ кратерлеринде тӱндӱк полюста 600 млн тонна тош бар деп шиҥдеген. Бастыра 40-нӧҥ ажыра кратерлерде (диаметри 2-неҥ 15 километрге јетире), билимчилер алаҥзу јок бу тош сууныҥ тожы деп айдат[41].

Породалардыҥ химиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айдыҥ материктери ле «талайларыныҥ» грунты чик јок башкаланып јат, бу породаларда суу ас, онойдо ок темир де, јеҥилчек (летучий) компоненттери база ас[42]. Айдыҥ реголидиниҥ «Луна-20 ле Луна-16» деп аппараттар экелген грунттыҥ проценттерлӱ химический составы: Кремний,Si, 20,0, 20,0; Титан (элемент)Ti,0,28, 1,9; Алюминий,Al, 12,5, 8,7; Хром,Cr, 0,11, 0,20; Железо,Fe, 5,1, 13,7; Магний,Mg, 5,7, 5,3; Кальций,Ca, 10,3, 9,2; Натрий, Na, 0,26, 0,32; Калий,K, 0,05, 0,12. Айдыҥ реголидинде оксидтерге кирип (анчада диоксид кремнияда) турган кислород база кӧп[43].

Селенографиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Айдыҥ јӱзинде кӧскӧ кӧрӱнип турар детальдар: Z — «Лунный заяц», A — кратер «Тихо», B — кратер «Коперник», C — кратер «Кеплер», 1 — «Океан Бурь», 2 — «Море Дождей», 3 — «Море Спокойствия», 4 — «Море Ясности», 5 — «Море Облаков», 6 — «Море Изобилия», 7 — «Море Кризисов», 8 — «Море Влажности»
Айдыҥ топографиязы, Айдыҥ ӱстиниҥ геоидинне тушташ бийиги. Јердеҥ кӧрӱнер келтейи сол јанында

Айдыҥ ӱсти эки бӱдӱмдӱ: Айдыҥ материктери эски кырларлу, айдыҥ талайлары эмеш удабаган, тӱс. Айдыҥ талайлары 16 %, бу сӱреен јаан кратерлер, метеориттерле согулыжарда бӱткен, кийнинде олорго суйук лава толуп калган, кӧп јаны реголитле бӱркелген. Гравитациянаҥ улам, Ай бӱдӱп турарда, бастыра кату ла уур породалар Айдыҥ јерге баштанган келтейинде болкалан. Кӧп саба Јер јаар баштанган келтейинде кратерлер билимниҥ тӱӱкизинде јарлу улустыҥ алыла адалган: Тихо Браге, Коперник, Птолемей. Айдыҥ ары келтейиниҥ рельефы эмеш јаҥы аттарлу: Аполлон (лунный кратер), Гагарин (лунный кратер), Королёв (лунный кратер)[44]. Бу ла келтейинде Эйткен деп тӱштӱк полюста, диаметры 2250 км, тереҥи 12 км, бу Кӱнниҥ системазында эҥ ле јаан сӱзӱлижеле табылган бассейн. Море Восточноени Јердеҥ кӧрӧр аргалу, бу кӧп кольцолорлу кратер. Онойдо ок айдыҥ рельефинде борозды, желобы, купола, хребты деп детальдар бар.

Кратерлери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Даедал деп кратер

1780-чи јылдардаҥ ала Айдыҥ кратерлери канайда табылган деп суракка кару берерге ченешкендер. Эки гипотеза болгон: вулканический ле метеоритный[45], бу гипотезалар Роберт Гукла тудуш (1667), ол моделирующий апыттар эткен[46]. Иоганн Шрётер деп немец астрономныҥ (1780) вулканический гипотезазына коштой база бир немец астроном Франц фон Груйтуйзен (1824) метеоритный теория тургускан. Оныҥ бодоштырганыла, метеориттер айга тӱжеле, оныҥ ӱстин ойо согордо, кратерлер табылган. 1920 јылдарда бу суракла блааш-тартыштар болгон, нениҥ учун кратерлердиҥ бӱдӱми тегерик ле эллипстий, тӱс тӱшкен метеориттеҥ тегерик, кыйа тӱшкенинеҥ эллипстий болор учурлу деп. Је 1924 јылда Јаҥы Зеландияныҥ Чарльз Джиффорд деп билимчизи баштапкы ла катап космический скоростьту келип тӱшкен метеорит керегинде чотогонын, кратердиҥ бӱдӱми метеориттиҥ согулганынаҥ камаан јок деп јарлаган.

1937 јылда бу теорияны билимде чокумдаган кижи Кирилл Станюкович деп советский студент, кийнинде ол билимниҥ докторы, профессор болгон. «Взрывная теория» аайынча ол шиҥжӱчилерле кожо оноҥ ары 1947—1960 јылдарда иштеген. 1964 јылда «Рейнджер» деп американ аппарат Јердеҥ учканы ла ӧскӧ планеталарда база кратерлер табылганы Марста, Меркурийде, Венерада, муҥ јылга кратер керегинде суракты јартаган. Эмди метеоритный теория текши јӧптӧлгӧн. 3,9 миллиард јыл кайра Ай сӱреен јаан астероидке табартала эбирилген деп гипотезаны Парижте физиканыҥ институды бодоштырат[47].

Талайлары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айдыҥ «талайлары» качан да базальтовый лавала толгон јабыс јерлер, озо оны чын талайлар деп бодогон, кийнинде талай деп адын солыбаган. «Талайлары» айдыҥ ӱстинде 40 %. Океан Бурь, Залив Зноя, Залив Радуги, Залив Центральный, Залив Росы, Море Влажности, Море Восточное, Море Дождей, Море Изобилия, Море Краевое, Море Кризисов, Море Мечты, Море Москвы, Море Нектара, Море Облаков, Море Паров, Море Пены, Море Смита, Море Спокойствия, Море Холода, Море Южное, Море Ясности[48].

Ич-бӱдӱми

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Айдыҥ ич бӱдӱми

Айдыҥ кыртыжыныҥ геохимиязы кезикте башка, мантиязы ла ядро бар. Ӧзӧгиниҥ оболочказында темир кӧп, радиусы 240 км, суйук ядрозы суйук темир, диаметры кайда да 300—330 километр кире бар, ядрозын айландыра кезиктей кайылган пограничный слой, оныҥ радиусы 480—500 километр кире бар[49]. Бу структура, бодоштырулар аайынча, фракционный кристаллизациянаҥ улам магманыҥ глобальный теҥизинеҥ Ай табылганыныҥ кийнинеҥ јаан удабай бӱткен 4,5 миллиард јыл кайра[50]. Айдыҥ кыртыжыныҥ калыҥы ~50 км кире. Ай ныктазыла Кӱнниҥ системазында экинчи спутник, Ио деп спутниктиҥ кийнинеҥ, је Айдыҥ ядрозыныҥ радиусы 350 км, бу Айдыҥ текши кеминиҥ јӱк ле ~20 %, а кӧп саба (землеподобных тел) јер ушкуш объекттердийи ~50 %. Айдыҥ ӧзӧги (ядрозы) темир, оноҥ тыҥ кӧп эмес никель ле серана бар.

Айдыҥ ич-бӱдӱмин Јердиҥ группазыныҥ планеталарыла тӱҥейлегени

Айдыҥ ӱлекери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айдыҥ ландшафты кайкамчылу ла уникал. Ай кичинек ле ӧткӱре јаан кратерлерле бӱркелген. Билимчилер узак ӧйгӧ Айдыҥ ол келтейи керегинде билип аларга болјадаган. Јаҥыс ла Айга учар аппараттар табыларда, Айдыҥ ары келтейин шиҥдеер арга ачылган[51][52]. Эмди Ай керегинде толо ӱлекерлер белен, Кижи Айга учуп, айда эптӱ эдип базалар тӧзӧп, телескоптор, транспорт кийдирип, керектӱ ископаемыйлар табар ла о.ӧ. амадулу.

Табылганы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ай кайдаҥ табылган деп суракка баштапкы гипотезаны 1878 јылда Джордж Говард Дарвин[53] деп кижи сананып тапкан. Бу теория аайынча Ай Јердеҥ магматический ӱзӱк болуп, центробежная силага алдыртып айрыла берген деп јартаган.

Экинчизи — «теория захвата», Ай алдынаҥ башка Планетезималь болгон, Јердиҥ гравитационный полези јаба тартып алган деп. Ӱчинчи теория: бир ле ӧйдӧ Ай ла Јер кожо бӱдӱп баштаган, чачылып калган тӱҥей ӱзӱктердеҥ. Грунттыҥ анализи Айдыйи Јердиҥ грунтынаҥ чик јок башка деп кӧргӱзет[54]. Эмдиги ӧйдиҥ компьютерный эп-аргалары айдылган теориялар јастыра деп кӧргӱзет. Ӱч теория ӱчӱлези келишпейт.

1984 јылда Гаваиде планетология јанынаҥ конференцияда Айдыҥ табылганы керегинде билимчилер биригип, бир теория айткандар. Теория Гигантского столкновения айдат: 4,6 млрд јыл кайра Јер Тейа деп сӱрен јаан планетала кырпый сӱзӱшкен[55][56], мынаҥ улам Јердиҥ мантиязы ӱзӱлип Јердиҥ орбитазына чыга конгон. Бу одыктардаҥ Ай бӱдӱп, 60.000 км орбитала (эмди ~384 муҥ км) айланып баштаган. Јер дезе, тӱргени кезем јаанап, айлантурган оси билдире келтейген. Эмдиги ӧйдӧ бу теория тӧс болуп јат[57][58].

Кырпый согулышкан теорияны керелеп турганы:

  • Айдыҥ мантиязыныҥ диаметры текши кеминеҥ 80 %. Тегинде ондый космический обьекттердиҥ мантиязы 50 % болот;
  • Айдыҥ мантиязыныҥ кӧп сабазы таш породалар.

Тейя деген протопланета Јердиҥ таш кыртыжын сыйра табарала, кезик ӱзӱктерин бойына јапшырган. Планеталардыҥ темир ядролоры алдырбаган, олор торт бызылар эди, эмезе Јер Теяныҥ ядрозын бойына тартып алар эди. Радиоген изотопты шиҥдеп, билимчилер Айдыҥ канча јашту болгонын чотоп чыгарган. Ай 4,51 млрд јыл кайра табылып бӱткен[56], в 2015 году — в 4,47 миллиарда лет[59], 2017 јылда билимчилер 4,51 млрд јыл кайра деп чотогон[60].

Шиҥжӱ иштер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ай јебреннеҥ бери улусты јилбиркеткен. II век до н. э. ӧйдӧ Гиппарх јылдысту теҥериле Айдыҥ јӱрген јолын, орбитазыныҥ келтеҥин, Јерге јетире ырагын шиҥдеген[61], онойдо ок Айдыҥ јолыныҥ аҥылузын тапкан. Телескоп табылган кийнинеҥ Айдыҥ рельефиниҥ оок детальдары јарталган. Джованни Риччиоли 1651 јылда Айдыҥ ӱстиниҥ ӱлекерин јураган, јаан караҥуй јерлерин талайлар деп адаган (эмдиге јетире оной ло болот). Джованни Риччиоли кратерлерге јарлу улустыҥ адын бергени оноҥ ары улалган Платон, Аристотель, Архимед, Вернадский, Циолковский, Павлов. XIX чактаҥ ала фотојуруктар табыларда, Айды шиҥдеерге јаҥы эп-аргалар табылган. Айдыҥ ӱстиниҥ детальный «Фотографический атлас Луны» кепке чыккан[62].

Айды аппараттарла шиҥдегени

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Космический эра башталганыла Айды шиҥдеери, ол керегинде билгирлер кӧптӧгӧн, Айдыҥ ол јаныныҥ карта-ӱлекери тургузылган, Айдыҥ грунтыныҥ бӱдӱми јарталган. «Луна-2»[63] деп межпланетный станция 1959 јылда баштапкы катап Айга јеткен.

Пилотту учуштар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Геологическая карта Луны в масштабе 1:2 500 000

1960-чы јылдарда космосты шиҥдееринде США СССР-даҥ соҥдоп турганы јарт болгон. Дж. Кеннеди јарлаган — кижи Айга 1970 јылга јетпей учар деп. НАСА пилотту учушка белетенип, бир канча космический программа бӱдӱрген: «Рейнджер» (1961—1965) — айдыҥ ӱстин фотографировать эдери, «Сервейер» (1966—1968) — јымжак отурыш ла съёмка местности эдери ле «Лунар орбитер» (1966—1967) — Айдыҥ ӱстин лаптап кӧргӱзери. 1965—1966 јылдарда НАСА MOON-BLINK-тиҥ проекти Айдыҥ ӱстинде аномалияларды шиҥдеери јанынаҥ болгон. Trident Engineering Associates (Аннаполис, штат Мэриленд) контракт аайынча иштерди бӱдӱрген NAS 5-9613 1965 јылдаҥ ала Goddard Space Flight Centerле кожо (Гринбелт, штат Мэриленд)[64][65][66].

Американ программа Айга пилотту учары «Аполлон» деп атту болгон. 1969 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 20-чи кӱнинде Айга баштапкы катап конгон; калганчы катап — 1972 јылдыҥ јаҥар айында, Айга баштапкы алтам эткен кижи — американец Нил Армстронг, экинчизи — Эдвин Олдрин; ӱчинчизи экипажтыҥ турчызы Майкл Коллинз орбитальный модульдаҥ чыкпаган. 1972 јылдыҥ јаҥар айында "Аполлон-17"ниҥ астронавттары капитан Джин Сернан ла Харрисон Шмидт Айда болгон калганчы улустар болгон.

Онойдордо, Ай — кижи барып јӱрген јаҥыс небесное тело болуп јат; оныҥ ӱстинеҥ образецтер алып јерге экелген спутник болуп јат (США 380 килограмм экелген, СССР — 324 грамм айдыҥ грунтын экелген)[67].

Таҥынаҥ проекттер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эмдиги ӧйдӧ Айды шиҥдеерине таҥынаҥ компаниялар јазанат. Јаан эмес Луноход тудары јанынаҥ телекейлик конкурс јарлалган Google Lunar X PRIZE, бу конкурста телекейдиҥ бир канча командалары турушкан, ол тоодо российский Селеноход. Айды айландыра российский корабльду учатан космический туризм эдер амаду бар — озо баштап модернизированный «Союзтарла», оноҥ јаҥы «Федерация» деп сериялу универсал корабльдарлу учар.

Куурмакту керектер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кезик куурмакчы компаниялар, Айда јерлер (участоктор) садат. Акчаны тӧлӧгӧн улуска компания бичик берет (сертификат о «праве собственности» на некоторую площадь поверхности Луны). Эмди айдыжат, сертификаттар юридический јанынаҥ јастыра, не дезе ороондор ортодо Јӧптӧжӱ: о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства 1967 года (запрет на «национальное присвоение» космического пространства, в том числе Луны, согласно статье II Договора) бар, бу јӧптӧжӱниҥ некелтелери бызылган. Договордо јӱк ле ороондорго јӧп јокко јарабас, је таҥынаҥ улус керегинде айдылбаган учун куурмакчылар Айдагы участокторды саткан[68].

Айдыҥ илбизиндери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айда илбизиндер орустап Иллюзия Луны — тӧгӱн илбизин, неде дезе, Ай горизонттыҥ ӱстинде јабыс болзо, ол бийикте турганына кӧрӧ бир канча јаан кӧрӱнет. Чынынча, Айдыҥ угловой размери солунбай јат кайда да турза угловой размери (чикезинде, тыҥ солынбайт: горизонттыҥ јанында эмеш кичинек, теҥериде тал туразынаҥ, бу айалгада Ай Јердиҥ радиусы кире јерге ыраак. Эмдиги ӧйдӧ бир канча теориялар бар бу илбизин тӧгӱнди «ошибка зрительного восприятия» деп јартап турган.

Кыска кубулталар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айдыҥ ӱстинде ле јанында кыска ӧйгӧ орустап Кратковременные явления кандый да локальный аномалиялар болуп турат, обусловленные нестационарными процессами на Луне.

Культурада

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
«Јылдысту теҥери» (орустап Звездная ночь) Винсент Ван Гог

Плутархтыҥ куучынында «О лике видимом на лун­ном дис­ке» (I—II чакта) ол ӧйдӧ Ай керегинде башка-башка теориялар, Айдыҥ темдектери, учында Плу­тарх Платоновский Академияныҥ ла Ксенократтыҥ ӱредӱзиле јӧпсинип јат: «Ай ол демондордыҥ тӧрӧли»[69].

Кеендикте

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ай ӱлгерчилерди, бичиичилерди, јурукчыларды ла кӱӱчӱмдеечилерди, режиссерлор ло сценаристтерди јаҥы чӱмдемелдер бичиирине јаантайын ууландырган. Ай јажытту, ыраак сӱӱш ле кеендиктиҥ символы. Ай јебреннеҥ бери литературада тӱҥдештирӱде: Соломонныҥ кожоҥдорында (1-кы чакта бистиҥ ӧйдӧҥ озо) бичилген: «Кто эта, блистающая, как заря, прекрасная, как луна, светлая, как солнце, грозная, как полки со знаменами?» Баштапкы фантастикалык Ай керегинде античносттоҥ бери јарлу ӱлгерди јебрен Грецияныҥ чӧрчӧккӧ кирген кожоҥчызы Орфей бичиген деп айдыжатан:

«Он (Зевс) смастерил и иную землю, безграничную, кою Селеной зовут бессмертные, а земные человеки — Луной. Много на ней гор, много городов, много жилищ. (Оригинальный текст (др.-греч.) Μήσατο δ' ἄλλην γαῖαν ἀπείριτον, ἥν τε σελήνην Άθάνατοι κλῄζουσιν, ἐπιχθόνιοι δέ τε μήνην, Ἣ πόλλ' οὔρε ἔχει, πόλλ' ἄστεα, πολλά μέλαθρα.)»
— Прокл. Комментарий к «Тимею» Платона[70]

Айга јоруктаганы керегинде тема фольклордо ло классикалык литературатурада кӧп, Айга једер эп аргалары чӧрчӧк јериниҥ бобыныҥ сабы, тыҥ јоткон, чазын монгольфьер. Баштапкы Ай баратан аппаратты Жюль Верн «С Земли на Луну» деп романында бичиген (1865), оноҥ «Вокруг Луны» деп романында база (1870).

Айдыҥ темазы фантасттардыҥ ла футурологтордыҥ тӧс темазы болуп бӱдӱн XX-чи чакта уулалган. Революциядаҥ озо орус литературада Ай учкур кайаларлу ла јалаҥдарлу, чаҥкыр ӧлӧҥдӱ, ак чечектерлӱ деп бичилген[71]. В дореволюционной русской литературе Луна представлялась небесным телом с долинами и зубчатыми скалами, которая была покрыта голубоватой травой и большими белыми цветами[72].

Айдыҥ эскизи ле јаҥызы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Озогыдаҥ бери алтай калык кӱндерди, айларды ла јылдарды бӱгӱнгизинеҥ башка эдип тоологон. Бир јыл 12 айдаҥ туруп јат. Бир ай дегени- теҥериде Ай јаҥырала, ойто эскиргенче ӧткӧн ӧй[73].

Јаҥызы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бу кӱндерде (айдыҥ башталганында) Ай чичке, эки учы (мӱӱзи) сол јаны јаар кӧрӱп турар. Ай јаҥы ла јаҥырза, бир јаҥызы тушта, кижиге қӧрӱнбес. Оны јӱк ле уй ла ийт кӧрӧр аргалу деп, јаан јаштулар айдыжат.

Кижиниҥ кӧзине Ай 3 јаҥыда кӧрӱнер. Айдыҥ 4 јанызында кажы ла алтай биле одын — От-Энени азыраар учурлу. Оноҥ 5 кӱн ӧткӧн соҥында, 8 јаҥызы тушта, Айдыҥ чике тал-ортозы кӧрӱнер. Оныҥ бу тужына учурлалган кеп сӧс тӧ бар: «Сегисте Ай јараш, семисте мал јараш». Ай јаҥыда кара немелер токынап, јеткер болоры астап, Јер-Эне амырай берет. Айдын 4 јаҥызында кажы ла алтай биле одын, От-Энени азыраар учурлу. Таҥ эртен саап алган уйдыҥ сӱдин амзабай, Айга-Кӱнге ӱрӱстеер. Ак-малга, айыл-јуртына быйан сураар, бажырар. Неме билер улус арчын-јарын кӧрӧр. Је айдыҥ 3 ле 7 јаҥызында олор база кӧрбӧс, эмдебес. Той-јыргал эдерге, ыраак јорыкка барарга, јаҥы айыл тударга, агаш кезерге, јаан иштер баштаарга јараар. Арчын ӱзӱп, кыйра , јалама буулап, Алтайын такып, (кӧдӱрип), аржандап барарга јараар[73].

Толуны

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айдыҥ ак толуны. Байагы 8 кӱнге база 7-8 кӱн кожулза, ай теп-тегерик боло берер. Оны Айдыҥ Ак толуны деп айдар. Бу туш — Айдыҥ 15 јаҥызы. Айдыҥ кызыл толуны. Эртенги тӱнде Айдыҥ 16 јаҥызын Айдыҥ кызыл толуны деп айдар. Бу кӱнде кандый да јыргал ӧткӱрерге јарабас. Тӱнде базарга јарабас, не дезе, алыс орооныҥ јаманы Айлу-Кӱндӱ јериске чыгып, кижиниҥ сӱнезин де ала согор аргалу деп, јаандарыс айдыжат.

Эскизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ай 16 јаҥызынаҥ ала ойто эскирип баштаар. Мынаҥ ары тоолош тескери барар: Айдыҥ 15 эскизи, 14 эскизи, 13 эскизи ле оноҥ ары. Бу тушта Айдыҥ оҥ јаны јемтийип, «астап» турар. Ай 8 эскизине јетсе, такып чике тал-ортозыла кӧрӱнер. Бир ле эки эскиде ай кӧрӱнбес. Ондый тӱндерди «Айдыҥ аразы» деп айдар. Айдыҥ аразы тушта јер ӱстинде кара немелер қӧптӧп, јеткерлер болуп, улустыҥ оорып-чылаары, божооры кӧптӧп јат. Оныҥ учун ай эскиде алтай кижи байланып јӱрер. Неме билер улус арчын, јарын кӧрбӧс. Мӱргӱӱл этпес. Алтай ичи тымый берер. Ай эскиде тӱнде кижиниҥ адын адабас. Табыштанбас. Кижи чочытпас. Кыйгырза, чочытса, тышкары кижиниҥ ады-јолын адаза, оныҥ куды чыгып, јулазы јастыгар. Кара немелер кижиниҥ адын билип алганда, курчузы астап, сӱнезин алдыртып ийердеҥ айабас, ол тушта кижи оорый берер. Эҥирде, тӱнде ай эскиде кижи арчуул, бӧрӱк јок чыкпас. Кижиниҥ бажы байлу. Сӱнези башта јӱрер. Тӱнде, эҥирде тышкары чыкса, отко ӱреле чыгар — от кижини корулаар[74]. Ай эскиде айылдаҥ от чыгарбас, сӱт бербес. Бу ӧйдӧ оттыҥ кӱлин тышкары тӧкпӧс, чач ла тырмакты кеспей јат. Кызыл эҥирде балдарды баштактандырбас, сокпос, ыйлатпас. Јаан табыш чыгарбас, јаан улус керишпес, согушпас. Турган агаш кеспес, арчын ӱзерге јарабас. Аржандап барарга, кыйра, јалама бууларга, Алтайын кӱндӱлеп, (такып) барарга јарабас. Јыргал, той ӧткӱрбес, учурлу керектер баштабас. Јол- јорукка сакып алгадый болзо, атанбас. Мындый ӧйдӧ эткен немеге кара неме коштонор, јеткер болор деп байланып, албаты чебер јӱрет.

Аразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ай 3 эскиде чичкечек, эки «мӱӱзи» оҥ јанында болор. Оныҥ кийнинде эки кӱн караҥуй болор-Ай кӧрӱнбес. Бу кӱндерди Айдыҥ аразы деп айдар. Је бис бӱгӱн билерис: бу калганчы эки тӱнде Ай Јердиҥ кӧлӧткӧзине кирип, Кӱннеҥ ыраап, кӧскӧ кӧрӱнбей барат. Бу кӱндерди айдыҥ аразы деп айдыжат[73]. Мынайып, Ай бир јылда 12 катап солынып, ӧйдиҥ ӧткӧнин керелейт.

Айла тудуш чӱм-јаҥдар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай кижи айды, кӱнди байлап јӱрер. Ол чыгып келеткен кӱнге, јаҥырып калган айга мӱргӱӱр јаҥду. Мургӱӱр алдында арчынла аластанар. Эр кижи бӧрӱгин уштып алар. Ӱй кижи кара бажын кӧргӱспес, буттарын қӧргӱзерге јарабас-ӧдӱктӱ болор. Айга, кӱнге кижи оору-јоболдоҥ айрыларга, баштап алган керек-јарагы тутак јок једимдӱ болзын, бала-барказы, эл-тӧрӧгӧни амыр, су-кадык јӱрзин деп амадап мӱргӱӱр. Мӱргӱӱр тушта кижи бойыныҥ билер алкыжын айдар аргалу, је алкышта мындый алкыш сӧстӧр јаан учурлу: «Ӧрӧ турган қӱн эне, Бейин кӧргӧн ай ада Бир алкыжаар беригер. Бир быйанаар јетиреер. Оору-јоболго тӱжӱрбеер, Алтын сыным сергидеер. Алкы бойымды, Азраган адамды, Эмискен энемди, Эл-тӧрӧгӧнимди, Кара башту калыгымды корулаар. Оп-Куруй, Оп-Куруй!». Алтай кижи айдыҥ јаҥызын, эскизин билип, темдектеп јӱрер керек[74].

Ай телекейлик мифтерде

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ай ол теҥериде кудай, башка-башка мифологияларда аттары: алтай мифтерде Ай; армян мифологияда — Лусин; ацтек мифологияда — Койольшауки; Мецтли; германо-скандинавский мифологияда — Мани; грек мифологияда — Артемида; Геката; Селена; гуанчи — Ачугуайо[en]; египет мифологияда — Тот; Хонсу; Ях; индий мифологияда — Чандра; инки — Мама Килья; инуит мифологияда — Игалук; карело-фин мифологияда — Куу; кыдат мифологияда — Чанъэ; латыш мифологияда — Менес; литовский мифологияда — Менес; полинезийский мифологияда — Хина; римниҥ мифологиязында — Диана; Луна; урарт мифологияда — Шеларди; финикий мифологияда — Баал-Хаммон; шумеро-аккадский мифологияда — Нанна; Син; этрусск мифологияда — Артуми; јопон мифологияда — Цукиёми. Алфавит аайынча: Артемида; Артуми; Баал-Хаммон; Геката; Диана; Игалук; Койольшауки; Куу; Луна; Лусин; Мама Килья; Мани; Менес; Менуо; Мецтли; Нанна; Селена; Син; Тот; Хонсу; Хина; Цукиёми; Чандра; Чанъэ; Шеларди; Ях[75].

Ай керегинде алтай соојындар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алтай калыктыҥ байлык чӧрчӧктӧри ле соојындарында Ай керегинде јебреннеҥ бери келгендери кӧп. Олордыҥ бирӱзи «Ай ла Јелбеген» деп соојын. Бир катап озодо айлу-кӱндӱ Алтайда јеек-јутпа Јелбеген табылтыр, тынду немени бастыра јоголто кырып барјаткан эмтир, ачына-јутпаныҥ бажына чыгар неме јок болтыр. Ак чечектӱ Алтайдыҥ амыр јаткан улузы айдары јок шыралап, Ай ла Кӱнге баштанып, болуш сурап мӱргӱптир. Теҥеринеҥ мыны кӧрӱп, Кӱн ле Ай эки карындаш Јердиҥ улузына канай болужар деп шӱӱшкен: — Мен тӱжӱп кӧрӧйин, Јутпаны теҥеридӧн тудала экелейин — деп, Кӱн айдарда, Ай карындажы јӧпсинген. Кӱн Јелбегенди тударга теҥеринеҥ тӧмӧндӧп тӱжерде, Јердиҥ ӱстинде айдары јок изӱ болуп, бастыра неме кӱйӱп баштаган. Кӱн ойто тескери бурылган, тӱжер арга јок, Јердеҥ неме артпас. Айдарда, ол кичӱ карындажы Айга айткан: — Эмди сен тӱш Јердӧӧн, сениҥ соогыҥнаҥ улус канай бир јажына берер, Јелбегеннеҥ улусты, тындуларды аргадаар керек. Ай тӧмӧндӧп, тӱшкелетсе, аай јок соок келди, тынду ла неме јажынды. Ай Јелбегенди тӱшкелеле кејегезинеҥ ала койды, онызы ӱзӱлеле, јердиҥ ӱстине артты. Ай јутпаны тутты ла, онызы тал агаштаҥ тудунарда, агаш тазылыла кожо ӱзӱлип, Јелбегенниҥ колында артты. Ай Јелбегенди каап алып теҥериге кӧдӱрилди, онызы айры-тейри кыйгырып, камчызын јерге чачала каргады: — Камчым јылан болуп, кејегем келескен болуп јерде артсын! Јажынып отурган эки карындаш энчикпей, бирӱзи Кӱн тӱжерде јыртыктаҥ шыгылап ийген, кӧстӧри кара боло берген изӱге, экинчизи Ай тӱжерде јыртыктаҥ шыгалап кӧстӧри соокко чаҥкыр боло берген. Онойып, Јердиҥ ӱстинде кара ла чаҥкыр кӧстӱ улус табылган. Ай агаш тудунган Јелбегенди теҥериле алчыккан, айдыҥ кӱнде ол јап-јарт кӧрӱнет. Ай карыкса озодо улус Јелбеген айды јип јат, оны коркыдар керек деп, тыҥ табыш чыгаратан.[74].

Ай улустыҥ адында

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • кыстардыҥ ады:

Алтынай, Айару, Айтана, Айкӱне, Айя, Айсулу, Айнура, Айчечек, Айлана, Айкине, Айжана, Толунай, Туланай, Јаҥарай, Шурнай, Солунай, Айана, Айачы, Айбала, Айна, Айнура, Айсана, Айсуна, Айсура, Айтпас, Ай-Чечек, Арчынай, Арунай.

  • уулдардыҥ ады:

Аймерген, Айлан, Айастан, Айсур, Айбулат, Айтемир, Айнур, Айас, Айаспай, Айат, Айаткан, Айаткы, Айбар, Айбилек, Айбу, Айбык, Айбыс, Айбыстан, Айбычы, Айбыш, Айдар, Айду, Айдыҥ, Айдыс, Айдыш, Айкан, Айлан, Айканат, Ай-Керел, Айман, Ай-Мерген, Ай-Санат, Ай-Судур, Ак-Ай, Акалай, Айкине, Айтӱнӱке[74].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Айдыҥ либрациялары
    Айдыҥ либрациялары
  • «Колумбия (шаттл)» деп космический корабльдаҥ 2003 јылдыҥ чаган айыныҥ 23-чи кӱнинде соктырган Айдыҥ ӧҥдӱ фотојуруктары
    «Колумбия (шаттл)» деп космический корабльдаҥ 2003 јылдыҥ чаган айыныҥ 23-чи кӱнинде соктырган Айдыҥ ӧҥдӱ фотојуруктары
  • Айдыҥ ӱстинде гравитациялык аномалия
    Айдыҥ ӱстинде гравитациялык аномалия
  • Айдыҥ кӧрӱнип турар бери келтейи
    Айдыҥ кӧрӱнип турар бери келтейи
  • Айдыҥ ары келтейи
    Айдыҥ ары келтейи
  • Ай
    Ай
  • Ай
    Ай

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Солнечная система / Ред.-сост. В. Г. Сурдин. — М.: Физматлит, 2008. — С. 69. — ISBN 978-5-9221-0989-5.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Астрономический Календарь. Постоянная часть / Редактор Абалакин В. К.. — М.: Наука, главная редакция физико-математической литературы. — С. 555.
  3. ↑ A. R. Vasavada, D. A. Paige, S. E. Wood. Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits (en) // Icarus : journal. — Elsevier, 1999. — Vol. 141, no. 2. — P. 179—193. — doi:10.1006/icar.1999.6175. — Ӱлекер:Bibcode.
  4. ↑ Атмосфера Луны.
  5. ↑ 5,0 5,1 Михайлов, Виноградов, 1974, с. 61.
  6. ↑ Учёными назван наиболее точный возраст Луны - Вести.Наука. https://nauka.vesti.ru.+Дата обращения: чаган айдыҥ 6 кӱни, 2020.
  7. ↑ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Прогресс. — М., 1964—1973. — Т. 2. — С. 533.
  8. ↑ Коростовцев, Михаил Александрович. Религия древнего Египта. — М.: Наука, 1976. — Т. 3. — 336 с.
  9. ↑ Син, божество // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. — СПб, 1890-1907. — Т. в 86 т. (82 т. и 4 доп.).
  10. ↑ Дагаев М. М. Солнечные и лунные затмения. — М : Наука, 1978. — С. 50—54.
  11. ↑ G. Williams, Dale H. Boggs, Charles F. Yoder, J. Todd Ratcliff, Jean O. Dickey Lunar rotational dissipation in solid body and molten core Journal of Geophysical Research
  12. ↑ Галкин И. Н., Шварев В. В. Строение Луны. — М.: Знание, 1977. — 64 с. — (Новое в жизни, науке, технике. Серия «Космонавтика, астрономия», 2. Издается ежемесячно с 1971 г.). — ISBN ?; ББК 526 Г16.
  13. ↑ D. E. Loper, C. L. Werner. On lunar asymmetries 1. Tilted convection and crustal asymmetry (en) // Journal of Geophysical Research. — 2002. — Vol. 107, iss. E6. — doi:10.1029/2000je001441.
  14. ↑ BFM.ru, Новости УрФО, Lenta.ru. Учёные: Ядро Луны окружено жидким слоем (29 июля 2014 год).
  15. ↑ NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05695 (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 18 кӱни, 2017. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2016 јыл.
  16. ↑ NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05697 (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱни, 2017. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2016 јыл.
  17. ↑ Средний радиус Земли — 6371,0 км, а средний радиус Луны — 1737,1 км; соотношение равно ≈ 3,678.
  18. ↑ «Первые итоги определения физико-механических свойств грунтов Луны», стр. 8 М.: 1970. Госстрой СССР, под ред. проф. д-ра техн.наук В. Г. Булычева
  19. ↑ Интерактивная, масштабируемая карта Луны. Активировать слой «WAC Hapke-Normalized Color» или «WAC Color test».
  20. ↑ H. Sato et al. Resolved Hapke parametermaps of the Moon (en) // Journal of Geophysical Research: Planets : журнал. — 2014. — Vol. 119. — P. 1775—1805. — doi:10.1002/2013JE004580.
  21. ↑ Шкуратов, 2006, Классическая оптика Луны. Спектрофотометрия и колориметрия, с. 173.
  22. ↑ Шевченко, 1983, Луна и её наблюдение. Изменение отражательной способности Луны по спектру. Колориметрия, с. 93.
  23. ↑ Шкуратов, 2006, Классическая оптика Луны. Спектрофотометрия и колориметрия, с. 165.
  24. ↑ Орбитальные эфемериды Солнца, Луны и планет. 8. Начальные условия
  25. ↑ 25,0 25,1 Астронет: 7.3 Гравитационное поле Луны
  26. ↑ Проф. А. В. НЕКРАСОВ. Морские приливы (недоступная ссылка). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни, 2009. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.
  27. ↑ Учёные раскрыли тайну магнитного поля Луны
  28. ↑ Э. В. Кононович и В. И. Мороз. Общий курс астрономии — М.: УРСС. — 2001 г. — С. 119.
  29. ↑ Ishihara, et al. Crustal thickness of the Moon: Implications for farside basin structures (en) // Geophysical Research Letters : journal. — 2009. — October (vol. 36). — doi:10.1029/2009GL039708.
  30. ↑ Manabu Kato, et al. The Kaguya Mission Overview // Space Science Reviews. — Springer, 2010. — 25 куран ай. — doi:10.1007/s11214-010-9678-3.
  31. ↑ На темной стороне Луны найдены следы свежих тектонических процессов (недоступная ссылка). Дата обращения: 1624140280. Архивировано 1329804545.
  32. ↑ «На Луне нашли вход в подземный тоннель» — Лента.ру (26.10.2009)
  33. ↑ Г.Латем, И.Накамура, Дж.Дорман, Ф.Дьюнебье, М.Юинг, Д.Ламлейн. Результаты пассивного сейсмического эксперимента по программе «Аполлон» // Космохимия Луны и планет. Труды Советско-Американской конференции по космохимии Луны и планет в Москве (4—8 июня 1974 года) / Академия наук СССР, Национальное управление по аэронавтике и исследованию космического пространства США.. — М.: Наука, 1975. — С. 299—310.
  34. ↑ В недрах Луны есть раскаленное металлическое ядро, считают учёные (орус.). РИА Новости (8 чаган ай 2011). Дата обращения: чаган айдыҥ 8 кӱни, 2011. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.
  35. ↑ Лунотрясения
  36. ↑ Moonquakes (англ.)
  37. ↑ Ахманова М. В., Дементьев Б. В., Марков М. Н. Вода в реголите Моря Кризисов («Луна-24»)? // Геохимия. — 1978. — № 2. — С. 285—288.
  38. ↑ Американский учёный признал приоритет СССР в обнаружении воды на Луне. Lenta.ru (30 кӱӱк ай 2012). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2012. (Дата обращения: 31 кӱӱк ай 2012)
  39. ↑ Би-би-си | На Луне была и есть вода
  40. ↑ Джонатан Эймос. Научный отдел Би-Би-Си. «На Луне нашли „значительное количество“ воды»
  41. ↑ «На Луне найдены более 40 водных ледяных кратеров» (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 3 кӱни, 2010. Архивировано кӱӱк айдыҥ 1 кӱни, 2011 јыл.
  42. ↑ Э. Галимов. Научная мысль как планетное явление (ru) // Наука и жизнь. — 2018. — № 1. — С. 19.
  43. ↑ Геофизические и геохимические особенности Луны.
  44. ↑ С. Г. Пугачева, Ж. Ф. Родионова, В. В. Шевченко, Т. П. Скобелева, К. И. Дехтярева, А. П. Попов «Номенклатурный ряд названий лунного рельефа».
  45. ↑ Бронштэн В. А. Метеоры, метеориты, метеороиды.
  46. ↑ Лунариум / Е. Парнов, Л. Самсоненко. — 2-е. — М.: Молодая гвардия, 1976. — С. 297—298. — 304 с.
  47. ↑ Удар астероида повернул Луну другой стороной к Земле — учёные (орус.). РИА Новости (23 чаган ай 2009). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 15 кӱни, 2009. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.
  48. ↑ С. Г. Пугачева, Ж. Ф. Родионова, В. В. Шевченко, Т. П. Скобелева, К. И. Дехтярева, А. П. Попов. Номенклатурный ряд названий лунного рельефа (орус.). Государственный Астрономический институт им. П.К. Штернберга, МГУ. Дата обращения: куран айдыҥ 3 кӱни, 2010.
  49. ↑ Лунное ядро (NASA) (англ.)
  50. ↑ Кристаллизация лунного океана магмы (англ.)
  51. ↑ Космический корабль // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  52. ↑ Космический летательный аппарат // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  53. ↑ Хейзен, 2017, с. 49.
  54. ↑ Хейзен, 2017, с. 56.
  55. ↑ Хейзен, 2017, с. 62.
  56. ↑ 56,0 56,1 Астрономы определили точный возраст Луны. Лента.ру (18 куран ай 2011). Дата обращения: куран айдыҥ 19 кӱни, 2011.
  57. ↑ Статья «Рождение Луны» на selfire.com
  58. ↑ Германские учёные о составе лунных пород
  59. ↑ «Ореанда-Новости»: РАЗНОЕ / Учёные узнали точный возраст Луны по метеоритам
  60. ↑ Ученые оценили возраст Луны в 4,51 млрд лет
  61. ↑ Трифонов Е.Д. Как измерили Солнечную систему (ru) // Природа. — Наука, 2008. — № 7. — С. 18—24. Архивировано 22 кандык ай 2013 года.
  62. ↑ L’Atlas photographique de la Lune, de MM. Loewy et Puiseux (фр.) (недоступная ссылка). Cairn.info. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2017. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 7 кӱни, 2017 јыл.
  63. ↑ Запуск космического аппарата «Луна-2». Запуски. Роскосмос. Дата обращения: куран айдыҥ 18 кӱни, 2019.
  64. ↑ Проект в архиве.
  65. ↑ Официальный веб-сайт (англ.).
  66. ↑ База фото- и видеоматериалов NASA (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2012. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2012 јыл.
  67. ↑ Москва: сколько стоит грамм Луны? (недоступная ссылка). anomalniy-mir.ru. Архивировано сыгын айдыҥ 25 кӱни, 2013 јыл.
  68. ↑ Текст договора в Викитеке
  69. ↑ Плу­тарх / Антич­ные писа­те­ли. Сло­варь. — СПб.: Изда­тель­ство «Лань», 1999
  70. ↑ Proclus. Procli commentarius in Platonis Timaeum graece / Carl Ernst Christoph Schneider. — Вроцлав: Eduardus Trewendt, 1847. — С. 363,685.
  71. ↑ Первушин А. Лунные хроники // Если. № 7 (161), 2006. С. 126.
  72. ↑ Маслов А. Н. Музей восковых фигур. — 1914
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 Баина Л. Н.Алтай јылдык тоо. Айтоолош,-Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом „Алтын-Туу“,2019.-С.33»
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 Муйтуева В. А., Чочкина М. П.«Алтай јаҥ»,—Горно-Алтайск: Горно-Алтайская типография,1996.— С.207
  75. ↑ Телекейлик мифтер

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ай_(спутник)&oldid=47152"