S Britische Wältriich

Root: Alli Gebiet, wo je emol Däil vom Britische Wältriich gsi si (hütigi Territorie si root understriche)

S Veräinigte Königriich isch mit sim Britische Wältriich (änglisch British Empire) die grössti Kolonialmacht in dr Gschicht gsi. Es het Dominions, Kronkolonie, Protektorat, Mandatsgebiete und anderi abhängigi Gebiet umfasst, wo under dr Herrschaft vom Veräinigte Köönigriich gstande si und sich us de änglische Überseegebiet und Handelsboste entwigglet häi. 1922 het s Britische Wältriich e Bevölkerig vo 458 Millione Mensche ghaa (e Viertel vo dr domoolige Wältbevölkerig) und e Flechi vo öbbe 33,67 Millione km² (öbbe e Viertel vo dr Landflechi vo dr Ärde). Vo do isch e wit verbräitets politischs, juristischs, sproochligs und kulturells Erb choo, wo bis hüte in vile Däil vo dr Wält Spuure hinderloo het. S Wältriich isch als Riich bezäichnet worde, „wo d Sunne in em nie undergot“, wie mä früener au vom spanische Kolonialriich gsäit het.

Wääred em Zitalter vo de Entdeggige im 15. und 16. Joorhundert si Spanie und Portugal d Pionier vo dr öiropäische Erforschig vo dr Wält gsi und und häi riisigi Kolonialriich bildet. Wo si gsee häi, wivil Riichdum die Riich iibrocht häi, häi au Ängland, Frankriich und d Niiderland äigeni Kolonie und Handelsnetzwärk in Amerika und Asie afo ufbaue. Noch meerere Chrieg im 17. und 18. Joorhundert gege Frankriich und d Niiderland het sich Ängland (noch em Act of Union 1707 mit Schottland s Köönigriich Groossbritannie) as füerendi Kolonialmacht in Amerika und Indie etabliert. Wo sich die Drizää Kolonie noch em Amerikanische Unabhängigkäitschrieg (1775–1783) abgspaltet häi, het s Riich sini bevölkerigsriichste Kolonie verloore, aber denn het sich Groossbritannie uf Afrika, Asie und Ozeanie afo konzentriere. Wo die Napoleonische Chrieg 1815 ume gsi si, isch Groossbritannie e Joorhundert lang die äinzigi Supermacht gsi. Groossbritannie isch die ersti Industriinazion gsi und het eso dr Kapitalismus über die ganzi Wält verbräitet. Sit em 19. Joorhundert het s für vili Joorzäänt d Handels- und Chriegsflotte gha, wo bi witem die grösste uf dr ganze Wält gsi si. Ss het as die sterksti Seemacht und Wältmacht gulte und sich bis öbbe 1902 an die Splendid isolation ghalte. Meereri Siidlerkolonie, wo d Bevölkerig von ene vor allem gwaggse isch, wil Uswanderer us em Mueterland sich därt niidergloo häi, häi im Lauf vo dr Zit mee Autonomii überchoo und si zu Dominions erhoobe worde.

As Aafang vom imperialistische Zitalter gältet s Joor 1875, wo die konservativi Regierig vom Disraeli für 4 Millione Pfund d Aktieaadäile vom egüptische Herrscher Ismail an dr Sueskanal-Gsellschaft kauft het, zum dä strategisch wichdig Handelswääg uf Indie chönne kontrolliere. D Brite und d Franzoose häi d Finanzkontrolle über Egüpte usgüebt, bis dass Groossbritannie im Joor 1882 Egüpte formell bsetzt het. D Rivalidäät zu Russland (vgl.: The Great Game), wo im Krinchrieg (1854-1856) zum erste Mol eskaliert het, und d Angst, ass Russland sich in Richdig Süde uf Indie zue well usbräite, si e witere Faktor vo dr britische Politik gsi. 1878 häi d Brite d Insle Züpere bsetzt, as Reakzion uf e Russisch-Türkisch Chrieg. Au Afghanistan häi si e zitlang bsetzt, zum dört dr Iifluss vo Rusland zruggzdränge. Groossbritannie het in Afghanistan drei erfolglosi Chrieg gfüert.

Wil dr Iifluss vom Dütsche Riich und de Veräinigte Staate in de letschte Joor vom 19. Joorhundert immer mee gwaggse isch, het Groossbritannie nodinoo sini wirtschaftligi Vormachtstellig verloore. Wirtschaftligi und milidäärischi Spannige mit em Dütsche Riich ghööre zu de wichdigste Ursache vom Erste Wältchrieg, wo Groossbritannie seer uf d Understützig vo sine Kolonie aagwiise gsi isch. D USA häi sich scho vor 1914 zur sterkste Industrii- und Wirtschaftsmacht uf dr Wält entwigglet. Zwar het s Wältriich noch em Ändi vom Chrieg 1918 si grössti Usdeenig ghaa, aber finanzielli Brobleem und Autonomiibesträäbige in de Kolonie, wo immer sterker worde si, häi dr Aafang vo sim Niidergang markiert. Wääred em Zwäite Wältchrieg het s Königriich Italie d Kolonie in Nord- und Oschtafrika und Japan d Kolonie in Südostasie bsetzt, und das het im britische Prestisch gschaadet. Drotz em Siig vo 1945 het Groossbritannie dr Niidergang vo sim Riich nüm chönne ufhalte, denn dr lang Chrieg het im gschaadet und finanziell fast ruiniert. So het die bevölkerigsriichsti Kolonii Indie scho zwäi Joor noch em Ändi vom Chrieg d Unabhängigkäit überchoo.

In dr zwäite Helfti vom 20. Joorhundert si us de mäiste Territorie vom Britische Wältriich im Zuug vo dr Dekolonisazioon unabhängigi Staate worde. Zum Bischbil si im "Afrikanische Joor" 1960 Nigeria und Britisch-Somaliland unabhängig worde. Dä Brozäss isch 1997 witgehend abgschlosse gsi, wo Hongkong an d Volksrepublik China zrugggee worde isch. Noch dr Unabhängigkäit si die mäiste ehemoolige Kolonie im Commonwealth of Nations, ere lugge Verbindig vo suverääne Staate, Mitgliid worde und vo deene häi 16 as Commonwealth Realms bis hüte e gmäinsams Staatsoberhaupt, dr britisch Monarch. Es git aber immer no 14 Überseegebiet, wo under dr britische Suveränidäät stöön.

Litratuur

• Wm. Roger Louis (Hrsg.): The Oxford History of the British Empire. Oxford University Press, Oxford und New York 1998-1999. 5 Bände:
  • Band I: Nicholas Canny (Hrsg.): The Origins of Empire. 1998, ISBN 0-19-924676-9. 
  • Band II: PJ Marshall (Hrsg.): The Eighteenth Century. 1998, ISBN 0-19-924677-7. 
  • Band III: Andrew Porter (Hrsg.): The Nineteenth Century. 1998, ISBN 0-19-924678-5. 
  • Band IV: Judith Brown (Hrsg.): The Twentieth Century. 1998, ISBN 0-19-924679-3. 
  • Band V: Robin W. Winks (Hrsg.): Historiography. 1999, ISBN 0-19-820566-X. 
• Niall Ferguson: Colossus: The Price of America's Empire. Penguin Books, London 2004, ISBN 1-59420-013-0. 
• Niall Ferguson: Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power. Basic Books, New York 2004, ISBN 0-465-02329-0. 
• James Olson: Historical Dictionary of the British Empire. Greenwood Publishing Group, Santa Barbara 1996, ISBN 0-313-29366-X. 
• Simon Smith: British Imperialism 1750-1970. Cambridge University Press, Cambridge 1998, ISBN 0-521-59930-X. 
• Lawrence James: The Rise and Fall of the British Empire. St. Martin's Griffin, New York 1997, ISBN 0-312-16985-X. 
• Nigel Dalziel: The Penguin Historical Atlas of the British Empire. Penguin Books, London 2006, ISBN 0-14-101844-5. 
• Trevor Owen Lloyd: The British Empire 1558-1995. Oxford University Press, Oxford 1996, ISBN 0-19-873134-5. 
• Roger Louis: Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization. I. B. Tauris, New York 2006, ISBN 1-84511-347-0. 
• PJ Marshall: The Cambridge Illustrated History of the British Empire. Cambridge University Press, Cambridge 1996, ISBN 0-521-00254-0. 
• Bill Nasson: Das britische Empire. Ein Weltreich unterm Union Jack. Magnus, Cambridge 2007, ISBN 978-3-88400-443-2. 
• Claudia Schnurmann: Vom Inselreich zur Weltmacht. Kohlhammer, Stuttgart 2001, ISBN 3-17-016192-X. 
• Peter Wende: Das Britische Empire, Geschichte eines Weltreichs. C. H. Beck, München 2008, ISBN 978-3-406-57073-5. 
• John Darwin: Das unvollendete Weltreich: Aufstieg und Niedergang des Britischen Empire 1600-1997. Campus Verlag, Frankfurt/M. 2013, ISBN 978-3-593-39808-2. 

Weblingg

 Commons: Britisches Weltreich – Sammlig vo Multimediadateie

• British Empire & Commonwealth Museum in Bristol
• The British Empire

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Britisches_Weltreich“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.