Leipzig

Leipzig – im sächsische Dialäkt Leibzsch – isch e chreisfreii Stadt z Düütschland. S isch die gröschti Stadt vom Freistaat Sachse.

s nöie Roothuus vo 1905

dr Määret mit m alte Roothuus

D Stadt het mee weder füüfhunderttuusig Ywooner, und si isch mit dr Stadt Halle im Land Sachsen-Anhalt es Zäntrum vom Balligsruum Leipzig-Halle; dää gört zu dr Metropolregioon Middeldüütschland.

Geografy

Dr Stadtbann isch 298 Kwadratkilometer grooss. Er isch dr süüdlichschti Teil vo dr Norddüütsche Tüüfebeni.

Bi Leibzsch – wie mer dr Stadt jetz doo au wänd sääge – träffe sech d Flüss Wyssi Elster, Pleisse und Parthe. A de Flüss het’s im zimli flache Land wyti Auewälder. Dr Pleissemüligraben un dr Elstermüligrabe sind im Middelalter gmacht worde zum Wasserwäärch i dr Stadt aztrybe. dr Kulkwitzer See un dr Cospuduner See sind wäge ehemolige Tageboulöcher entstande.

D Stadt het zää Stadtbezirk und 63 Ortsdeil.

Sprooch und Mundartkultur

Die yhäimischi Sprooch isch d Leipziger Mundart, dr osterländisch Dialäkt, wo zu dr Thüringisch-obersächsische Dialäktgruppe ghöört. Dr Schwiizer Linguischt und Dialäktoloog Beat Siebenhaar, wo a dr Uni Leipzig leert, het gseit, als gwöönlechi Umgangssprooch gäb’s i dr Stadt äigentlech dr alt Leipziger Dialäkt sit em früene 20. Joorhundert gar nümme; me redi i dere Gägend vo Düütschland nume no underschidlechi Regioläkt.

Dr Stadtdialäkt isch öppe no bi de vile Kabaretischte, wo z Leibzsch ufträtte sin, z ghööre – und das isch scho i dr Zyt vo dr DDR so gsi: so bim Kabarett Leipziger Brettl, dr Pfäffermüüli und andere. Dr Bernd-Lutz Lange (* 1944) het über d Gschicht vo dere Kultur gschribe.

Bekanti Mundartdichter vo Leibzsch sin d Lene Voigt (1891–1962) und dänn au dr Edwin Bormann (1851–1912), dr Franz Ehregott Hauptvogel (1872–1932), dr Gustav Schumann (1851–1897), wo die literarischi Figuur vom «Fritze Bliemchen» kreiert het, dr Hans Reimann (1889–1969), wo au als Satiriker bekant worden isch, un dr Georg Bötticher (1849–1918) gsi; em Georg Bötticher sy Soon isch dr Dichter Hans Gustav Bötticher (1883–1934) gsi, wo men under em Künschtlername Joachim Ringelnatz kännt.

Gschicht

Leipzig a dr Chrüüzig vo de beede mittelalterliche Handelruute Via Imperii und Via Regia

Im 10. Joorhundert isch am Fluss Parthe es Doorff vo Slaawe gsi. Anne 1015 het dr Thietmar von Merseburg dr Oort als urbs Libzi s erschte Mol gnännt. Leibzsch het öppen ane 1165 vom Markgraf Otto vo Mäissen s Stadträcht und au s Määreträcht übercho. Gly drufabe het me mit em Bou vo dr Thomaschilen und dr Nikolaichilen agfange. Scho am Ändi vom 12. Joorhundert het döört d Gschicht vo dr Leipziger Mäss agfange, und sit 1497 isch Leibzsch offizielli Rychsmääsestadt gsi. So isch d Stadt es bedüütends Zäntrum vom Handel woorde, und hüt isch si es wichtigs Vercheers- und Logistikzäntrum.

Sit em früene 13. Joorhundert git’s dr wältberüemt Thomanerchor, e Choor ume für Buebe. Er isch anne 1212 zäme mit dr Schuel a dr Thomaschile gründet worde. Vo 1723 bis 1750 isch dr Johann Sebastian Bach Thomaskantor gsi.

1409 het d Uni Leibzsch agfange. 1519 isch vo dere d Leipziger Dischputazioon mit em Martin Luther und anderne organisiert worde, es wichtigs Ereignis i dr Afangszyt vo dr Reformazioon.

D Nikolaichile mit de Nikolaisüüle, em Dänkmool für di fridlich Rewoluzioon vo 1989)

Under em Dryssgjöörige Chrieg het d Stadt schampaar glitte. Sit 1650 isch doo d Reie vo de Einkommende Zeitungen usecho, wo die eerschti Tageszytig vo dr Wält isch.

1693 isch d Oopere Leibzsch uufggange, es isch nach dere vo Venedig und dere z Hamburg s dritti stedtische Ooperehuus gsi. Do sind so bedüütendi Komponischte wie dr Richard Wagner, wo sälber vo Leibzsch gsi isch, dr Georg Philipp Telemann, dr Heinrich Marschner und dr Albert Lortzing tätig gsi. 1781 het s Gewandhausorchester, s eerschte düütsche Konzärtorcheschter, agfange spile; dr Felix Mendelssohn Bartholdy isch emol däm syn Läiter gsi.

1813 isch d Völkerschlacht vo Leibzsch gsi, en entscheidende Momänt im Kampf vo de öiropäische Grossmächt gäge Napoleon. 1839 het d Gselschaft Leipzig-Dresdner Eisenbahn-Compagnie die erschti wyti Baanlinie vo Düütschland uftoo, wo vo Leibzsch uf Dreesden ggangen isch.

Im 20. Joorhundert isch im Land ringsume vil Bruuncholen abbout worde. Do drmit isch es i de 1990er Joor ummegsi. Es paar vo de grosse Tagebou wäärde jetz zu nöie Seeè.

1989 het bi dr Nikolaichile d Bewegigi vo de Määntigsdemonschtrazioonen aagfange, wo drwäge scho gly drufabe s Ändi vo dr DDR choo isch.

d Buech-, Sproochforschigs- und Literaturstadt Leibzsch

d Büecherwand am Haus des Buches (2004)

Im 16. Joorhundert het dr Buechtruck z Leibzsch agfange. Und sit m 17. Joorhundert git’s d Leipziger Buechmäss. Anne 1764 isch d Hochschuel für Grafik und Buechkunscht gründet worde, dozmol under em Naame Zeichnungs-, Mahlerey- und Architecturakademie. Und es het im 19. Joorhundert i dr Stadt meh weder tuusig Firmene gää, wo mit Büecher, Truck, Buchbinderei, em Buechhandel und dr grafischen Induschtry z tue gha händ.

Vo Leibzsch sind vil Verlääg gsi: Fritz Baedeker, Brockhaus – wo d Brockhaus Enzyklopädie usegit, S. Hirzel Verlag, Insel Verlag, Gustav Kiepenheuer, Edition Peters, Reclam, E. A. Seemann, B. G. Teubner und Georg Thieme. Wäge dr Teilig vo Düütschland isch die Tradizioon chlyner worde, es sind aber nach dr Wändi vo 1989 wider anderi Verlääg i d Stadt choo so wie öppe dr Klett-Verlag, d Connewitzer Verlagsbuechhandlig, di Evangelischi Verlagsanstalt, Voland & Quist, Faber & Faber und au Lehmstedt.

Au im Ussland redt me vo dr Buchstadt Leipzig und dr City of Books.

die Düütschi Nazionalbiblioteek Leipzig

Die Düütschi Nazionalbiblioteek Leipzig, wo anne 1912 als Deutsche Bücherei gründet worden isch mit em Spezialuuftrag, alli düütschsproochige Büecher z samle, s Staatsarchyv Leibzsch, d Unibiblioteek, s Düütsche Buech- und Schriftmuseum und die andere Spezialmuseeè wie öppe s Schillerhuus sind für s Adänke a d Buechkultur doo.

Di sächsischi Unistadt isch für Dichter en gueten Oort gsi. Schriftsteller wie dr Lessing, dr Klopstock und dr Goethe sin dohii cho. Es paar vo de bekanten Autoore us dr sächsiche Stadt sind: Erich Kästner, Georg Curtius, Johann Christoph Adelung, Johann Christoph Gottsched, Johann Samuel Adami, Christiane Karoline Schlegel, Gottlieb Friedrich Otto, Amalie Curtius, Amalie von Sachsen, Theodor Körner, Ferdinand Stolle, Friedrich Rudolf Hasse, Ernst Windisch, Elise Bake, Gotthold Klee, Alexander Otto Weber, Wolfgang Schumann, Ludwig Renn, Wilhelm Willige, Eleonore Lorenz, Jakob Haringer († 1948 z Züri), Christian Winkler, Balduin Thieme, Peter Jokostra, Hans Ahner, Peter Adler, Hans Lucke, Gerhard Steinecke, Heinz Czechowski, Nina Grunenberg, Joochen Laabs, Monika Zak, Karin Hempel-Soos, Klaus Bochmann, Rolf Bergmann.

Am Afang vom 19. Joorhundert het die Nöji Leipziger Literaturzytig für d Buechkultur im düütsche Sproochruum öppis bedüütet. S Düütsche Literaturinstitut vo dr Uni Leipzig macht für düütschsproochigi Autooren en Fachuusbildig. Es isch anne 1995 entstande. Z Leibzsch isch d Gselschaft für zytgnössischi Lyrik dihäi, wo d Leipziger Lyrikbibliothek tuet füere.

Vo Leipzsch kännt me vil Sprooch- und Literaturforscher; die Königlich-sächsischi Gselschaft vo de Wüsseschafte un d Uni Leipzsch sin sit em 19. Joorhundert e Hoochburg vo dr Sproochforschig gsi. 1845 isch z Leibzsch die Dütschi Morgeländischi Gsellschaft gründet worde, die eltischto Organisazioon vo de düütsche Oriäntalischte. Me het au vo dr Leipziger Schuel vo dr Sproochwüsseschaft gredt und drmit d Richtig vo de Junggrammatiker gmeint mit de Indogermanischte Karl Brugmann (1849-1919) und August Leskien (1840-1916). Dr Leipziger Filoloog Georg Curtius het 1885 agfange mit dr Kritik a dere Richtig, wo denn i dr Sproochforschig wäge den Entdeckige vo dr Dialäktology kä Rolle me gspilt het.

Sit em 18. Joorhundert macht men interdisziplinäri Forschige zu dr Sproochgschicht un dr Ortsnamekund vo Sachse, wo sit em Früemittelalter es Sproochkontaktgebiet zwüschem Düütschen und em Slawischen isch. Vo Leipzig sind bedüütendi Forscher vo dr Düütsche Gselschaft für Nameforschig cho. Dr Germanischt Theodor Frings vo dr Uni Leipzig isch e Pionier vo dr Dialäktgeografy gsi. Es modärns Meedium zu dr aktuelle Sprooch isch s Wortschatz-Portal, wo s Institut für Informatik vo dr Uni Leipzig anne 2011 uuftoo het.

Lüüt

• Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716), Filosoof, Wüsseschaftler, Mathematiker, Historiker und Politiker, z Leipzig ufgwachse
• Christian Thomasius (1655–1728), Jurist und Filosoof, z Leipzig ufgwachse
• Friedrich Wilhelm Zachow (1663–1712), Organist und Komponist im Barock, z Leipzig ufgwachse
• Friedrich Gottlieb Klopstock (1724–1803), Dichter, hät e Wiili z Leipzig gläbt
• Johann Adam Hiller (1728–1804), Komponist, Musigschriftsteller und Kapällmeister, hät z Leipzig wirkt und isch döt gstorbe
• Felix Mendelssohn Bartholdy (1809–1847), Komponist, Pianist und Organist, hät z Leipzig wirkt und isch döt gstorbe
• Franz Hauptvogel (1872–1932), Jurist und Mundartschriftsteller
• Lene Voigt (1891–1962), Mundartschriftstelleri
• Walter Ulbricht (1893–1973), füerende Politiker vo de früene DDR, z Leipzig ufgwachse
• Eberhard Walde (1949–2011), Politiker bi de Grüene, z Leipzig uf d Wält cho
• Heike Hennig (* 1966), Reschissöri, Choreografi und Leiteri vom e Opere- und Tanzensambel

Literatur

• Ansgar Bach: Literarisches Leipzig. 80 Dichter, Gelehrte und Verleger – Wohnorte, Wirken und Werke. Verlag Jena 1800, Berlin 2011, ISBN 978-3-931911-38-6.
• Hans Baier (Hrsg.): Medienstadt Leipzig, Tradition und Perspektiven. Vistas-Berlag, Berlin 1992, ISBN 3-89158-070-3.
• Maren Goltz: Musik-Stadtführer Leipzig. Kamprad, Altenburg 2004, ISBN 3-930550-34-2.
• Wolfgang Hocquél: Leipzig. Architektur von der Romanik bis zur Gegenwart. Passage, Leipzig 2004, ISBN 3-932900-54-5.
• Horst Riedel: Chronik der Stadt Leipzig. 2500 Ereignisse in Wort und Bild. Wartberg, Gudensberg-Gleichen 2001, ISBN 3-8313-1111-0.
• Horst Riedel: Stadtlexikon Leipzig von A bis Z. Leipzig 2005.
• Wolfgang Schröder: Leipzig – die Wiege der deutschen Arbeiterbewegung. Wurzeln und Werden des Arbeiterbildungsvereins von 1848/49 bis 1878/81. Dietz, Berlin 2010, ISBN 978-3-320-02214-3.

Weblink

• Website vo dr Stadt Leibzsch