Wiesbaden

Wiesbaden
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Duitsland
Deelstaat	Hesse
Koördinate	50°05′N 08°15′E
Stigting	829
Stadstatus	1219
Oppervlakte:
- Totaal	203,09 vk km
Hoogte bo seevlak	115 m
Bevolking:
- Totaal (30 Junie 2019)	278 456
- Bevolkingsdigtheid	1 373/vk km
- Metropolitaanse gebied	560 000
Tydsone	UTC +1 (MET)
- Somertyd	UTC +2 (MEST)
Burgemeester	Gert-Uwe Mende (SPD)
Amptelike Webwerf	wiesbaden.de

Wiesbaden is die hoofstad van die Duitse deelstaat Hesse met 'n bevolking van 278 456 (soos op 30 Junie 2019). Die sowat 20 000 soldate, familielede en nie-militêre personeel van die Amerikaanse Weermag se Europese hoofkwartier, wat hier gesetel is, is hierby nie ingereken nie.

Die metropolitaanse gebied van Wiesbaden sluit die aangrensende Rheingau-Taunus-distrik, die stede Eppstein, Hochheim am Main en Hofheim am Taunus en die dorpe Bischofsheim en Ginsheim-Gustavsburg met altesaam 560 000 inwoners in. Die stad is naas Frankfurt am Main, Mainz, Darmstadt, Offenbach am Main en Hanau een van die kernstede van die Ryn-Maingebied.

Die Hessiese deelstaatparlement (Hessischer Landtag) is in die vroeëre stadskasteel van Wiesbaden gesetel

Die genesende krag van Wiesbaden se warmbaddens is reeds deur die Romeine gewaardeer. Met altesaam vyftien warm- en mineraalbaddens is Wiesbaden een van die oudste badoorde in Europa. Die stad se gesondheids- en spabedryf het veral in die 18de en 19de eeu gefloreer toe badoordvakansies en warmbron-waterkure saam met die vermaakprogram, wat vir badgaste aangebied is, 'n belangrike sosiale gebeurtenis geword het. As een van die vernaamste badplase en kuuroorde op die vasteland, wat deur doeltreffende en ambisieuse stadsbeplanning en die versmelting van stedelike en landskapsargitektuur tot 'n luukse spa van wêreldfaam uitgebou is, het Wiesbaden se lang lys van befaamde badgaste persoonlikhede soos Johann Wolfgang von Goethe, Johannes Brahms en Fjodor Dostojefski asook talle lede van Europa se vernaamste vorstehuise ingesluit.

Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het Wiesbaden, alhoewel ook hier sowat 'n kwart van alle geboue vernietig is, verwoestende lugaanvalle soos dié in Frankfurt am Main en Kassel gespaar gebly. Baie van die stad se historiese boukuns kon dus bewaar word.

Wiesbaden is 'n belangrike spilpunt van Duitsland se spoorwegnetwerk en huisves 'n verskeidenheid nywerhede, waaronder metaalverwerking, sement- en betonvervaardiging, elektroniese bedrywe, masjienbou, vervoertoerusting en voedselverwerking. Media- en kreatiewe bedrywe in die stad sluit drukkerye, uitgewerye en rolprentateljees in. Danksy sy ligging in een van Duitsland se voorste wynboustreke het Wiesbaden self tot 'n sentrum van die wynbedryf ontwikkel en staan onder meer bekend vir sy voortreflike vonkelwyn (Duits: Sekt).

Twee federale instellings is in Wiesbaden gesetel. Die Bundeskriminalamt (BKA) koördineer misdaadbestryding op nasionale vlak in samewerking met soortgelyke agentskappe in die sestien deelstate, beveg en ondersoek misdaad oor internasionale grense heen, beskerm lede van Duitsland se grondwetlike liggame (parlement, federale raad, federale president, federale regering en konstitusionele hof) en tree in sy hoedanigheid as Nasionale Sentraalburo as Duitsland se verteenwoordiger by Interpol op. Die Statistisches Bundesamt is Duitsland se nasionale buro vir statistiek.

Etimologie

Kochbrunnen, een van Wiesbaden se drinkwaterfonteine wat deur warmbaddens gevoed word

Die Hessiese Staatsteater

In die Romeinse tydperk was daar in die gebied van die huidige middestad 'n nedersetting waarna 'n Romeinse bron in 121 n.C. as Aquae Mattiacorum verwys (Latyn vir "die Waters van die Mattiakers" - die Kurhaus of badhotel van Wiesbaden dra derhalwe die opskrif Aquis Mattiacis - "Gewy aan die waters van die Mattiakers"). Die naam verwys na die Mattiakers, 'n Chattiese stam wat hier destyds gesetel was, en dui ook daarop dat die plaaslike warmbaddens in dié tyd reeds deur Romeinse soldate en burgerlikes gebruik is.

Aquae Mattiacorum was die hoofnedersetting van dié stam se administratiewe eenheid (Latyn: Civitas Mattiacorum). Die toekenning van die status van civitas dui op 'n relatief hoë vlak van verstedeliking en Romanisering en was beperk tot groter stameenhede. Die oudste oorlewering van die huidige stadsnaam word aan Einhard, die biograaf van Karel die Grote, toegeskryf wat omstreeks 828/830 na Wisibada verwys.

Geografie

Ligging

Wiesbaden se suidelike stadsdele is aan die regteroewer van die Ryn teenoor Mainz, die hoofstad van die deelstaat Rynland-Palts, geleë - juis waar die rivier deur die Taunus-bergreeks gedwing word om sy loop in 'n weswaartse rigting te verander. Die Taunus verrys noord van die stad met sy hoofbergkam wat hier in noordoostelike rigting loop.

Wiesbaden se middestad is sowat vyf kilometer van die Rynrivier af in 'n uitgestrekte bekken tussen die Taunus-bergpieke in die noorde, die Bierstädter Höhe en die Hainerberg in die ooste, die Mosbacher Berg in die suide en die Schiersteiner Berg, 'n Taunus-uitloper, in die weste geleë. Net 'n smal terrein aan die oostekant van die bergpiek Mosbacher Berg, waar die hoofstasie van Wiesbaden opgerig en die straat Mainzer Straße aangelê is, bied toegang tot die Ryn.

Panorama-uitsig oor Wiesbaden op 'n herfsdag vanuit die suide. Die hoofstasie is op die voorgrond, met die binnestad daaragter. Op die agtergrond is die bergpiek Neroberg en die Taunus-bergkam. Temidde van die bosgebied is die Russies-Ortodokse Sint Elisabethkerk geleë (in die middel van die foto)

Klimaat

Danksy sy ligging teen die suidelike voetheuwels van die Taunus-bergreeks, wat die stadsgebied in die noorde, ooste en weste omsluit en teen koue winde beskerm, het Wiesbaden 'n aangename en gematigde klimaat. Die Rynvallei se vlakte in die suide is die enigste opening. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur is 9,8 °C, met 'n gemiddelde jaarlikse neerslag van 638 mm en 'n gemiddeld van 1 565 sonskynure per jaar. Wiesbaden is sodoende een van die warmste stede in Duitsland.

Die ligging in 'n vallei tussen berge - 'n sogenaamde keteldal - plaas egter beperkings op die natuurlike luguitruiling in die middestad. Nog omstreeks 1900 is winde, wat uit die Taunusreeks gewaai het, in die warm somermaande as aangenaam beskryf. Gedurende die 1950's en 1960's is die lugkorridor egter dig bebou sodat Wiesbaden se ligging binne 'n byna geslote keteltal tans tydens ongunstige windtoestande nadelige uitwerkings op die stad se mikroklimaat het.

Simbole

Wiesbaden se historiese wapenskild, soos vertoon in die Ou Raadsaal

Volgens 'n besluit van Wiesbaden se magistraat, wat op 3 Mei 1905 geneem is, is 'n wapenskild met drie geel (goue) lelies teen 'n blou agtergrond as Wiesbaden se amptelike heraldiese simbool aanvaar. Met dié besluit is 'n geskil oor die stad se simbole besleg. Voor die besluit is twee verskillende stedelike simbole - seël en stadswapen - met mekaar vermeng en verwar.

Seël en wapen vervul verskillende funksies. So is seëls sedert die vroeë Middeleeue as bewysmiddel en vir die sertifisering van dokumente gebruik, terwyl wapens eers vanaf die laat 12de eeu tydens riddertoernooie vertoon is - hoofsaaklik as herkenningsteken en eiendomsmerk.

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis en Keisertyd

Hotel Kaiserhof en Augusta-Victoria-badhuis in Frankfurter Straße omstreeks 1900

Belle Époque-boukuns

Die Kurhaus (badhotel) van Wiesbaden. Die opskrif oor die ingang - Aquis Mattiacis - versus na die stad se Latynse naam, Aquae Mattiacorum

Die geskiedenis van Wiesbaden strek meer as tweeduisend jaar terug na die verlede toe Keltiese bewoners hulle in die gebied gevestig het. Maar eers in die vroeë 19de eeu, toe dit tot administratiewe setel van die nuutgestigte Hertogdom Nassau verhef is, is die voorheen beskeie nedersetting met sy nou straatjies uitgebou tot 'n statige setel van hertoë en weelderige kuuroord, en het die bevolking vinnig gegroei - van slegs 2200 omstreeks 1800 tot 100 000 'n eeu later.

Die hertoë uit die Huis Nassau het groot moeite gedoen om Wiesbaden se infrastruktuur volgens sy nuwe politieke status te ontwikkel. Die Kuursaal (voltooi in 1810) en die nuwe teater (1827) het in die kulturele en vermaakbehoeftes van besoekers voorsien. Saam met die luukse en kuurhotelle Nassauer Hof en Vier Jahreszeiten het dié twee openbare geboue die sogenaamde Kurzentrum gevorm wat vir sy gesofistikeerde boukuns bekend gestaan het. Wiesbaden se klassisistiese argitektuur met statige woongeboue langs breë lane is hoofsaaklik deur die hertoglike bou-inspekteur Zais ontwerp.

Toe die Hertogdom Nassau in 1866 by die Koninkryk Pruise ingelyf is, is Wiesbaden as die administratiewe setel van die nuwe Pruisiese provinsie Hesse-Nassau aangewys. In die Duitse Keiserryk het Wiesbaden 'n nuwe bloeitydperk as kuuroord beleef nadat die keisers uit die Huis Hohenzollern van die stad hul gunsteling-herstellingsoord en -somerresidensie gemaak het. Die Weltkurort se jaarlikse besoekergetal het tot sowat 200 000 gestyg, terwyl talle miljoenêrs, afgetrede militariste en ander welgestelde pensioenarisse hulle hier gevestig het. En al is geen nywerhede binne die stadsgrense toegelaat nie (voorstede soos Biebrich en Schierstein am Rhein met hul uitgebreide chemiese aanlegte is in die Wilhelminiese tydperk opsetlik nie by Wiesbaden ingesluit nie), het die vinnig groeiende boubedryf en dienstesektor talle werksgeleenthede geskep.

Wiesbaden se vinnige groei in die laaste derde van die 19de en vroeë 20ste eeu is veral deur die twee keisers Wilhelm I en Wilhelm II aangedryf. Ter ere van dié twee monarge is Wiesbaden se Wilhelmstraße tot 'n soort via triumphalis uitgebou, het 'n indrukwekkende stasiegebou as ontvangslokaal ontstaan en 'n teater opgerig waar die twee majesteite talle opvoerings bygewoon het. Wilhelm I het in 1867 as koning van Pruise sy eerste besoek aan die stad gebring. Hy was die drywende krag agter die oorname van alle badgeriewe deur die munisipale owerheid teen 'n lae prys. Vervolgens het hy die bad verskeie kere besoek - meestal in April, soos sy lyfarts hom aangeraai het.

Sy seun, keiser Friedrich III, het as kroonprins eweneens verskeie kere besoeke aan Wiesbaden gebring. As keiser het hy nie meer die tyd hiervoor gevind nie. Ná 'n koer regeringstyd van slegs 99 dae is hy in 1888 aan keelkanker oorlede. 'n Monument voor die hotel Nassauer Hof is tot sy nagedagtenis opgerig. Sy opvolger as keiser, Wilhelm II, was al verskeie kere gas in Wiesbaden voordat hy as regent in 1890 hier die Oostenrykse keiserin Sissi ontmoet het. Anders as grootvader Wilhelm I was dit nie die genesende krag van Wiesbaden se baddens wat hom na die stad gelok het nie, maar die aantreklike lewe en tydverdrywe in die "Nice van die Noorde", soos Wiesbaden destyds genoem is. Wilhelm II het die bou van 'n nuwe teater bevorder en ook gereeld die perdewedrenne besoek wat tot sy eer georganiseer is. Die keiser se vakansies in Wiesbaden het beduidende aandag in die Duitse media geniet en van Wilhelm II - 'n monarg met 'n ekstroverte persoonlikheid - een van die eerste mediasterre gemaak.

Tot vandag toe weerspieël die boukuns in Wiesbaden se middestad die behoeftes en aspirasies van die keiserlike hof, militariste en bourgeoisie uit die Belle Époque-tydperk. Die fasades of hele ontwerpe vir openbare geboue en privaat villa's is dikwels ontleen aan strukture en style uit die verlede soos paleise, kastele en tempels. Woonkwartiere vir die laer klasse is doelbewus in die oorspronklik redelik ontoeganklike heuwelterrein van die Heidenberg uitgeplaas, teen 'n behoorlike afstand van die kuur-, regerings- en spogbuurte wat besoekers as die "poort tot die stad" waargeneem het. In die noordweste van Wiesbaden het 'n voorstad ontstaan wat ambagsmanne, kuurpersoneel en dagloners gehuisves het.

In die laaste derde van die 19de eeu het Wiesbaden se welgesteldes hulle teruggetrek na die groen buurte oos van die historiese stadskern. Hier, in die uitgestrekte parkagtige tuine, kon paleise en landelike herehuise as argitektoniese voorbeeld vir deftige en romantiese woon- en leefstyle vir die Tweede Ryk se elites dien.

Die Eerste Wêreldoorlog en die ineenstorting van Europa se adellike magstrukture het Wiesbaden se kuurekonomie en leefstyl 'n nekslag toegedien. Die ontbinding van die Duitse Keiserryk, die besetting van die Rynland deur Franse en Britse magte tussen 1919 en 1930 en separatistiese neigings in dié gebied, asook die nuwe doeanegrense, wat destyds gebesig is, het Wiesbaden toenemend geïsoleer. In 'n stad, wat voor die oorlog een van die hoogste per capita-belastinginnames in die Duitse Ryk aangeteken het, het die getal behoeftiges skielik toegeneem.

Met die inlywing van industriële voorstede soos Biebrich en Schierstein is tussen 1926 en 1928 'n poging onderneem om 'n nuwe ekonomiese fondament te vestig. Die Groot Depressie het egter alle verwagtinge van nuwe ekonomiese groei laat vergaan. In 1932 was 'n kwart van die ekonomies aktiewe bevolking werkloos. Twee jaar later is Wiesbaden tot Notstandsgemeinde (munisipaliteit wat in 'n ekonomiese noodtoestand verkeer) verklaar.

Tweede Wêreldoorlog

Die ruïne van die jagkasteel Platte met sy beskermende glasdak

Die lugaanval, wat 'n vloot van 500 viermotorige Britse Avro Lancaster-bomwerpers met meer as 2 000 ton bomme die nag van 2 op 3 Februarie 1945 op Wiesbaden geloods het, was die swaarste tydens die oorlog wat 516 menselewens geëis, 28 000 inwoners dakloos gelaat en groot dele van die Kurviertel vernietig het. Nogtans het die stad groter verwoesting gespaar gebly omrede die bomwerpers hul beplande teikens grotendeels gemis het. Die befaamde hotel Vier Jahreszeiten in Wilhelmstraße was een van die historiese geboue wat deur die bombardement vernietig is. Die raadsaal, badhotel en stadskasteel is ernstig beskadig. Nog kort voor die einde van die oorlog is die jagkasteel Platte, wat buite die stad geleë was, deur bomme getref. Sy ruïne is later deur 'n glasdak teen verwering beskerm.

Boukuns en stadsuitleg

Sakrale boukuns

Die Russies-Ortodokse Sint Elisabethkerk wat ook as "Griekse kapel" bekendstaan

Die Russies-Ortodokse Sint Elisabethkerk en begraafplaas getuig van die groot Russiese gemeente wat hier gesetel was, asook die dinastiese verbintenis met Rusland. Die kerk is ter nagedagtenis van die jong grootvorstin en hertogin van Nassau, Elisabeth Michajlowna, opgerig wat op die ouderdom van slegs 19 jaar in die kraambed oorlede is, kort nadat sy geboorte aan die vorstelike paar se eerste kind geskenk het.

Susterstede

• Klagenfurt, Oostenryk, sedert 1930
• Montreux, Switserland, sedert 1953
• Friedrichshain-Kreuzberg (Berlyn), Duitsland, sedert 1964
• Gent, België, sedert 1969
• Fondettes, Frankryk, sedert 1975
• Ljubljana, Slowenië, sedert 1977
• Kfar Saba, Israel, sedert 1981
• San Sebastián de los Reyes, Spanje, sedert 1981
• Wroclaw, Pole, sedert 1987
• Tunbridge Wells, Verenigde Koninkryk, sedert 1989
• Görlitz, Sakse/Duitsland, sedert 1990
• Occotal, Nicaragua, sedert 1990
• Fatih (Istanboel), Turkye, sedert 2012

Eksterne skakels

• Amptelike webtuiste van Wiesbaden