Noorweë
| |||||
| Nasionale leuse: Alt for Norge / Noreg (Noors vir: "Alles vir Noorweë") Eidsvoll-gelofte (1814): Enig og tro til Dovre faller Einig og tru til Dovre fell (Noors vir: "Verenig en lojal totdat die berge van Dovre verkrummel") | |||||
| Volkslied: Ja, vi elsker dette landet (Noors vir: "Ja, ons is lief vir hierdie land") Koninklike Volkslied: Kongesangen | |||||
| |||||
| Hoofstad | Oslo | ||||
| Grootste stad | Oslo | ||||
| Amptelike tale | Noors (Bokmål en Nynorsk) • Samies (Noord-Samies, Lule-Samies en Suid-Samies)[1][2] | ||||
| Regering | Unitêre parlementêre grondwetlike monargie Harald V Jonas Gahr Støre | ||||
| Onafhanklikheid Vorming
• Vereniging • Ou Noorse Koninkryk • Kalmarunie • Denemarke-Noorweë • Noorse Herstigting[3] • Eerste grondwet • Opskorting van Unie met Swede |
872 1263 1397–1523 1524–1814 25 Februarie 1814 17 Mei 1814 7 Junie 1905 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
385 207[4] km2 (61ste) 148 729 myl2 5,32 (2015)[5] | ||||
| Bevolking - 2024-skatting - Digtheid |
5 550 203[6] (118de) 14,4 / km2 (213de) 37,3 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| MOI (2022) |  0,966[8] (2de) – baie hoog
| ||||
| Gini (2022) | 27,5[9] – laag | ||||
| Geldeenheid | Kroon (NOK)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
MET (UTC+01) MEST (UTC+02) | ||||
| Internet-TLD | .no | ||||
| Skakelkode | +47 | ||||
Noorweë (Bokmål: Norge, ; Nynorsk: Noreg, ; Noord-Samies: Norga; Lule-Samies: Vuodna; Suid-Samies: Nöörje), amptelik die Koninkryk Noorweë (Bokmål: Kongeriket Norge; Nynorsk: Kongeriket Noreg; Noord-Samies: Norgga gonagasriika; Lule-Samies: Vuona gånågisrijkka; Suid-Samies: Nöörjen gånkarïjhke), is 'n Noord-Europese land. Dit is in die weste van die Skandinawiese Skiereiland geleë en strek oor 'n afstand van meer as 1 600 kilometer van die Noordkaap na Lindesnes in die suide. Dit grens in die Arktiese noorde aan die Russiese Federasie en Finland, en vanaf Lapland in die noorde tot by die Skagerrak in die suide aan Swede.
By sy wydste punt strek die land oor 'n afstand van sowat 430 kilometer in wes-oostelike rigting, terwyl die Arktiese hawestad Narvik slegs agt kilometer van die Sweedse grens af lê. Sowat 'n derde van die land lê binne die Noordpoolsirkel, maar trek in klimatiese opsig voordeel uit die warm Golfstroom se matigende effek: Die seehawens van die Arktiese kuslyn soos Hammerfest en Kirkenes bly in die meeste winters ysvry.
Noorweë is die sesde grootste land in Europa, maar ook een van sy ylbevolkstes met slegs 14 inwoners per vierkante kilometer. Die bevolking is oneweredig oor die land versprei, met groot konsentrasies in die kusgebiede van Suid- en Wes-Noorweë. Die hoofstad van Noorweë is Oslo. Ander belangrike stede is Bergen, Trondheim en Stavanger. Hierdie vier stedelike sentra behels sowat 'n kwart van die Noorse bevolking, terwyl groot dele van die sentrale berggebiede en die noordelike landsdele ongerep en byna onbewoon is.
Noorweë is 'n grondwetlike monargie. Die huidige koning is Harald V; premier is Jonas Gahr Støre. Noorweë was 'n selfstandige koninkryk van die 9de eeu tot 1397, waarna dit in die Unie van Kalmar opgeneem is saam met Denemarke en Swede. Toe Swede in 1521 die Unie verlaat het, het Noorweë 'n provinsie van Denemarke geword. Dit het onder Deense gesag gebly tot dit in 1814 in Sweedse hande oorgegaan het. Noorweë het daarmee 'n eie grondwet en meer selfbestuur gekry. In 1905 het Noorweë weer 'n onafhanklike staat met koning Haakon VII as staatshoof geword.
In teenstelling met sy buurlande Swede en Finland het Noorweë nie by die Europese Unie aangesluit nie, maar is nogtans 'n lidstaat van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO). Die samewerking met ander Skandinawiese lande in die Nordiese Raad is veral op sosiale welvaart en opvoeding gemik.
Noorweë se geskiedenis en tradisionele bedrywe weerspieël sy verbintenis met die see. Sowat 1 000 jaar gelede het Wiking-seevaarders uit Noorweë die noordelike oseane verken en nedersettings langs die kuslyne van Brittanje, Ysland, Groenland en selfs Noord-Amerika gestig. Vissery, skeepsbou en skeepvaart het sindsdien 'n belangrike ekonomiese rol gespeel, en die land beskik nog steeds oor 'n groot handelsvloot.
Volgens die Menslike Ontwikkelingsindeks (MOI), wat jaarliks deur die Verenigde Nasies se Ontwikkelingsprogram uitgegee word, behoort Noorweë tot die lande met die hoogste lewenskwaliteit.[10]
Etimologie
[wysig | wysig bron]
Na die seeroete vanaf Karmøy en verder noordwaarts is vroeër verwys as Norðrvegr of "Roete na die Noorde". Hierdie benaming, wat oorspronklik deur Gote en Dene gebruik is, het net soos Vestrvegr, Austrvegr of Suðrvegr geleidelik tot 'n geografiese naam vir die gebied ontwikkel wat ook in tale soos Engels, Duits en Frans gebruik is om na die Wes-Skandinawiese land te verwys.
Op 'n later tydstip is die skeepsroete se naam gebruik om na die land te verwys wat aan die oostelike kant geleë was. Dit is nie presies bekend wanneer Østlandet gebruik is om na die land langs die Norðrvegr te verwys nie, aangesien hierdie gebied in die 12de eeu meestal aan die Deense konings belastingpligtig was.
In Ottar se verslag vir die Engelse koning Alfred, wat omtrent 880 geskryf is, word die terme Norðweg en Norðmannaland gebruik.[11][12][13] Die rune-inskrifte op een van die Deense Jelling-stene, wat omstreeks 980 ontstaan het, gebruik die akkusatief Nuruiak wat van die nominatief Norvegh afgelei is. Middeleeuse Yslandse handskrifte verwys na die land as Noreg(h)r of Norveg(h)r.
In die 14de eeu is die naam saamgetrek tot die nominatief-vorms Noreg(h)e, Norig(h)e en Norg(h)e. Ná hierdie eeu het nominatiewe soos Norie en Nories ontstaan waarby die i as 'n j-klank uitgespreek is (soos in die huidige Sweedse benaming vir Noorweë). Vanaf 1450 kom die variant Noreg(h) nog skaars voor, terwyl Norg(h)e ál meer gebruiklik raak, as 'n gevolg van die nasionale gemeenskap Denemarke-Noorweë en dus die invloed van die Deense taal.
Ivar Aasen het die dialektiese vorm Norig gebruik toe hy in die 19de eeu die Noorse skryftaalvariant Landsmål geskep het. In 1917 het die variante Norig en Noreg gelyke status in Landsmål gekry, maar met die spellingshervorming van 1938 het Noreg die eenheidsvorm in Nynorsk geword. In Bokmål en Riksmål was Norge steeds die enigste woordvorm.
Geografie
[wysig | wysig bron]Geologie
[wysig | wysig bron]
Die landmassa van Noorweë is in geologiese opsig baie oud – die bergreekse van die land is reeds meer as 400 miljoen miljoen jaar gelede, teen die einde van die geologiese Siluur- en die begin van die Devoon-tydperk, aan die westelike kant van die Baltiese Skild gevorm. Hierdie bergvorming of orogonese het deel uitgemaak van die Kaledoniese bergvorming wat na die Latynse naam vir sy uitgangspunt Skotland (Caledonia) vernoem is.[14]
Die Skandinawiese bergreeks loop oor 'n afstand van byna 1 700 kilometer deur die land, en tussen Kaap Lindesnes teen die 57ste noordelike breedtegraad in die suide tot by die Noordkaap teen die 71ste breedtegraad in die noorde is die grootste deel van hierdie bergreeks op Noorse gebied geleë – waaronder die hoogste bergspitse in Noord-Europa: Galdhøppigen (2 469 meter bo seevlak) en Glittertind (2 465 meter) in die Jotunheimenreeks en Snøhetta (2 286 meter) in die Dovrefjell.
Sowat die helfte van Noorweë se oppervlakte is gebiede met 'n hoogte van meer as 500 meter bo seevlak, en sowat 'n kwart van die land is selfs teen 'n hoogte van meer as 1 000 meter geleë.
Landskapsvorme
[wysig | wysig bron]
Noorweë is 'n ruwe, bergagtige land, en sy klimaat en topografie, wat die lewe in baie gebiede steeds moeilik gemaak en eeue lank ook die oorsaak van honger en armoede was. Dit bemoeilik nog steeds kommunikasie en vervoer. Die landskap van Noorweë word deur golwende plato's, die sogenaamde vidda, met 'n gemiddelde hoogte van 300 tot 900 meter bo seevlak oorheers, alhoewel sommige bergspitse tot hoogtes van tussen 1 500 en 2 500 meter rys, veral in die gebied tussen Oslo, Bergen en Trondheim. Die pieke in Noord-Noorweë bereik daarenteen net hoogtes van minder as 2 000 meter.
Die hoogste berggebiede, soos byvoorbeeld die Jotunheimen bo-oor die Sognefjord, is met permanente ysvelde bedek. Die Noorse bergreekse het gedurende die laaste 400 miljoen jaar in drie verskillende periodes van bergvoming ontstaan en bevat gesteentes uit die vroegste geologiese tydperke. Tydens die bergvorming is ook vulkaniese materiaal by die gesteentes gevoeg wat veral uit groot hoeveelhede graniet en gneiss bestaan. Hierdie gesteentes bevat Noorweë se mineraalrykdomme.
Daar is min lae vlaktes in die land, alhoewel in die ooste diep riviervalleie in die viddas ingesny het. Die riviere vloei na die laer geleë gebiede van Suidoos-Noorweë.
Gedurende die glasiale periodes van die Ystydperk was die hele gebied van Noorweë met die groot noordelike yskap bedek. Toe die ys sowat 10 000 jaar gelede afgesmelt het, het dit groot afsettings agtergelaat, die sogenaamde glasiale morenes waarvan die Raa-morenes in die omgewing van Oslo die bekendstes is.
Gebiede met sanderige of gruiserige grond is gewoonlik bebos, terwyl die Noorse landbou die beter grond in ander streke vir akkerbou of veeteelt gebruik.
Die kusgebiede en eilande
[wysig | wysig bron]Selfs as die fjorde nie ingereken word nie, strek Noorweë se kuslyn oor 'n lengte van 2 650 kilometer – die fjorde se oewers vertiendubbel hierdie syfer sodat die Noorse kuslyn net so lank is as dié van Australië. Mits al sy eilande ingereken word, beloop die Noorse kuslyn selfs sowat 60 000 kilometer. As Noorweë om Oslo geroteer sou word, sou die Noordkaap (die noordelikste punt van die land) by Rome geleë wees.
Die kenmerkende kuslandskap het 'n sterk invloed op Noorweë se historiese ontwikkeling tot 'n seevaardersnasie uitgeoefen. Nou fjorde met steil rotswande aan weerskante, wat deur die glasiale yskap gevorm is, sny diep in die viddas van die Wes-Noorse kus in. Die Sognefjord is met 'n lengte van 203 kilometer en 'n wydte van minder as vyf kilometer die grootste van hierdie fjorde. Die smal strepies land langs die fjorde word vir landboudoeleindes gebruik, terwyl die hoër geleë berghange gedurende die somermaande as weivelde vir beeste en skape dien. Die plaaslike waters is belangrike visgronde.
Langs die Noorse kus lê honderde eilande. Die Lofoten-eilande noord van die Arktiese of Noordpoolsirkel is die grootste argipel van hierdie eilandwêreld wat die vastelandse kusgebiede teen die sterk branders van die Noorse See beskerm. Veer- en vissersbote trek sodoende voordeel uit veilige waterweë langs die kuslyn.
Die nabygeleë Arktiese Svalbard- en Jan Mayen-eilandgebiede val onder Noorweegse heerskappy en word sedert die 1920's as deel van die Noorweegse koninkryk beskou, terwyl die Bouvet-eiland in die Suid-Atlantiese Oseaan en die Peter I-Eiland in die Suidelike Stille Oseaan as Noorweegse besittings, wat nie deel is van die Noorweegse koninkryk is nie, gesien word. Noorweë maak verder ook aanspraak op Dronning Maud Land in Antarktika.
Die steenkoolmyne in Svalbard word deur Noorweë en Rusland gemeenskaplik ontgin. Die seegebied bevat daarnaas ruolie- en gasvelde, terwyl Jan Mayen ook as 'n belangrike basis vir die uitsaai van radioprogramme en weerkundige doeleindes gebruik word.
Die klein eilandjies langs die Suid-Noorse kus word skere genoem. Hulle is die hoogste spitse van 'n kusplato wat tydens die koueperiodes van die Ystydperk deur die beweging van ysmassa's sy huidige gestalte gekry het en in die latere warmer periodes deur seewater oorstroom is. Slegs die hoogste spitse rys tans tot by sestig meter bo die seevlak. Net 'n klein gedeelte (sowat 2 000) van die altesaam 150 000 skere is bewoon.
Die fjorde
[wysig | wysig bron].jpg)
In die koue periode van die Pleistoseen, wat tussen twee en drie miljoen jaar lank voortgeduur en eers sowat 10 000 jaar gelede geëindig het, het Noorweë onder 'n dik yslaag gelê. As gevolg van die swaartekrag het die gletsers se magtige ysmassa's stadig van die bergreekse na die see beweeg. Die bestaande V-vormige kerfdale was natuurlike paaie vir die ys en is deur die geweldige gewig van die gletsers, asook grint en rolstene, wat hulle meegevoer het, tot benede die seevlak tot U-vormige trogdale uitgegrawe.
Vanweë die verskillende vloeisnelhede van die gletsers en hardheidsgrade van die gesteentes het elkeen van die valleie sy eie spesifieke karakter ontwikkel. By die vorming van die Sognefjord is 10 000 kubieke meter se gesteente geërodeer.[15]
Tydens die daaropvolgende warme periode het die yslaag grotendeels afgesmelt, en vanweë die groot watermassa's wat nou na die see begin stroom het, het die seevlak aansienlik gestyg en die trogdale begin oorstroom. Die vasteland, wat tydens die koue periode onder die gewig van die yslaag geswig het, het sedertdien begin rys. In sommige dele van Noorweë rys die land nog steeds sowat een sentimeter per jaar, terwyl die opheffing van die vasteland in die binneste gedeeltes van die fjorde tot enkele millimeter per jaar beperk bly.
Die fjordbeddings lê gewoonlik dieper as die bodem van die see waarin hulle uitmond – die Sognefjord se bedding lê byvoorbeeld tot by 1 308 meter benede seevlak. Die fjorde en die oop see word meestal deur 'n rotsskuinste, wat net 100 meter benede seevlak lê, van mekaar geskei. Die watertoeloop vanuit die see veroorsaak 'n hoë soutgehalte van die fjordwater wat egter na gelang van die afstand tot by die oop see steeds laer word. Hierdie verskynsel word onder meer deur die groot hoeveelhede soetwater veroorsaak wat na die fjord vloei sodra die sneeu in die lente begin smelt.
Die fjell-landskappe van Suid- en Sentraal-Noorweë
[wysig | wysig bron]Suid- en Sentraal-Noorweë word deur uitgestrekte fjell-landskappe oorheers. Die Noorse term fjell verwys na 'n berg, rots of berglandskap, maar dui ook die verskillende hoogteliggings aan: Die algemene fjell is teen 'n hoogte van tussen 400 en 600 meter geleë, die platofjell tussen 700 en 1 500 meter, en die hoogfjell rys tot by sowat 2 500 meter. Die bekendste fjellgebiede en gewilde bestemmings vir voetslaners en bergklimmers is Sognefjell en Dovrefjell.
Klimaat
[wysig | wysig bron]
Ondanks sy noordelike ligging word Noorweë as gevolg van die passaatwinde, wat vanuit die Amerikaanse vasteland oor die Atlantiese Oseaan waai, en die warm stromings wat noord van die ewenaar in rigting van die Noorse See vloei, deur 'n gematigde klimaat gekenmerk. Hier lei die hoek van die Noorse kuslyn en die oop baan in rigting van die Arktiese Oseaan gematigde lug- en watermassa's na die noordelike breedtegrade.
Noorweë se klimaat en weerpatrone is baie wisselvallig, veral in die noordelike randgebiede van die gematigde klimaatsone. Die laagste temperatuur, wat ooit aangeteken is, was –51 °C in Karasjok (Noord-Noorweë). Die gemiddelde jaarlikse temperatuur is tussen sowat 8 °C aan die weskus en benede vriespunt in die berggebiede – in die valleie van Oos-Noorweë daal die kwik dikwels tot –20 °C. Januarie en Februarie is die koudste maande van die jaar, terwyl die hoogste temperature in die binneland in Julie aangeteken word. In die kus- en berggebiede word die warmste temperature van die jaar soms ietwat later aangeteken.
Vanweë sy geografiese en topografiese kenmerke verskil Noorweë se klimaat duidelik van dié in ander Skandinawiese lande. Die hoë bergreekse wat die Noorse vasteland in twee helftes verdeel, beskerm groot dele van die Oos-Noorse binneland teen neerslae en skep ondanks die nabyheid van die see eerder kontinentale klimaattoestande. In sommige streke oos van die bergreekse word gemiddelde jaarlikse neerslae van minder as 300 millimeter aangeteken, terwyl die jaarlikse reënvalle langs die Noorse weskus tot by 3 000 millimeter kan beloop.[16]
Die belangrikste streke kry jaarliks reënvalle van tussen 500 en 1 000 millimeter, en Julie en Augustus is die natste maande van die jaar. In die Noorse binneland word sowat 100 reëndae per jaar aangeteken, terwyl hierdie syfer langs die kus tot by 200 dae kan styg. Windsterktes en -rigtings varieer weens die snel bewegende fronte en lae- en hoëdrukgebiede sterk. Langs die kus en in die bergstreke word dikwels baie sterk winde aangeteken.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Die Ystydperke
[wysig | wysig bron]
As gevolg van 'n globale afkoeling was die gemiddelde jaarlikse temperature in die gebied van die huidige Noorweë enkele honderdduisend jaar vroeër sowat 8 °C laer as vandag, en gedurende hierdie langdurige Ystydperke het magtige gletsers begin vorm. Navorsers neem aan dat die gletsers sowat 300 000 jaar gelede hul maksimale uitbeiding bereik het, en destyds was Skandinawië onder 'n yslaag met 'n dikte van tot by 3 000 meter begrawe.[17]
Slegs op enkele plekke het die hoogste pieke bo die see van ys en sneeu verrys, en die geweldige yslaag het die Skandinawiese vasteland met sy groot gewig benede die seevlak begin druk wat destyds sowat 120 meter laer as vandag was. Die Noordsee was gedurende die Ystydperke 'n toendra sonder bome, en sy uitgestrekte gebied, wat deur groot riviere deurstroom is, het veral uit sanderige heidevelde en groot moerasgebiede bestaan.
Vroeë geskiedenis
[wysig | wysig bron]Toe die groot ysdekke van die laaste glasiale Ystydperk op die Skandinawiese vasteland sowat 15 000 jaar geleidelik begin smelt het, het die eerste mense na die gebied getrek, vermoedelik vanuit Denemarke en Swede of vanuit die Kola-skiereiland. Die swaar ysmassa's het die Noorse landskap ingrypend verander, en die seevlak langs die Noorse kuslyn was aanvanklik nog sowat 200 meter hoër geleë as vandag. Met die afsmelting van die yslaag het die seevlak begin styg, net soos die Skandinawiese landmassa.
Die voorvaders van die huidige Noorse bevolking was sowat 10 000 jaar gelede nog oorwegend jagters, en rendiervleis was hul stapelvoedsel. Argeoloë het die oudste sporevan 'n menslike nedersetting op 'n heuwel in die suidoostelike gewes Østfolds opgegrawe. Die heuwel was destyds waarskynlik nog 'n eiland voor die kus en net suid van die gletsertong af geleë. [18]
Daar is min bekend oor die oorsprong van die eerste Nore en hul roetes op pad na Noorweë, behalwe vir die feit dat hulle deur Østfold getrek het. Voorwerpe wat in die plaaslike vroeë nedersettings gevind is, lyk op dié wat in Suid-Swede en Denemarke opgegrawe is. Moontlik het mense op hul pad na Suidwes-Noorweë nog 'n ander roete deur die gebied wat vandag as die Noorsee-vasteland bekend staan gevolg.
Die vroeë jagters het hulle in klein groepe in die land gevestig, en die belangrikste argeologiese spore van hul vroeë beskawing is steenwerktuie, kleipotte en rotsgravure en -tekeninge. Die laasgenoemdes is orals in Noorweë ontdek en beeld gewoonlik hul prooidiere uit – rendiere, elande, herte, bere en visse, alhoewel daar ook beelde van mense of bote geteken of ingegraveer is.
Die gebied rondom die Oslofjord was die eerste waar mense in die tydperk tussen 4 000 en 3 000 v.C. begin het om na landbou oor te skakel. Argeologiese vondse, wat uit die Bronstydperk (1 500 tot 500 v.C. dateer), getuig dan ook van 'n vroeë agrariese beskawing wat veral in die suide van die land uitgebrei het. In plaas van stene, bene en hout is werktuie nou meestal van brons vervaardig, akkers is met perde en ploeë bewerk, en skaapwol het huide as die belangrikste materiaal vir die klerevervaardiging vervang. Die bewoners van Noord-Noorweë was in hierdie periode nog steeds jagters wat hulle in groter nedersettings in die gewes Finnmark in dier uiterste noorde gevestig het.
Brons- en glasvoorwepe asook wapens wat in die periode van die Romeinse Ryk (0–400 n.C.) vir begrafnisrituele gebruik is, verwys na die destydse handelsbetrekkinge met die beskawings van Suid-Europa. Die destydse bewoners van Noorweë het danksy die suidelike invloede ook hul eerste rune-alfabet ontwikkel.
Argeologiese vondse dui daarop dat ook Noorweë deur die onstuimige tydperk van die Europese Volksverhuisings (400 tot 550) geraak is. Boereplase in kleiner gebiede toon dat die land destyds al relatief digbevolk en die kusgebiede onbebos was. Die plaaslike stamme het hulle met versterkings teen potensiële aanvallers beskerm: oorblyfsel van hierdie soort bouwerke is oor 'n afstand van 50 kilometer aan die oosoewer van die grootste meer in die land, die Mjøsa, gevind.
Die Wiking-tydperk
[wysig | wysig bron]
Vanweë die gebrek aan skriftelike oorlewerings moet die geskiedenis van die Wiking-tydperk aan die hand van argeologiese vondse en die Nordiese saga's bestudeer word. Alhoewel die saga's eers later neergeskryf is, baseer hulle op mondelinge oorlewerings wat van een generasie na die volgende toe oorgedra is.
Baie deskundiges beskou die aanval op en die plundering van die klooster Lindisfarne voor die kus van Noordoos-Engeland in die jaar 793 as die begin van die Wiking-tydperk. As gevolg van hulle rooftogte word die Wikings in sekere dele van Wes- en Suidwes-Europa nog steeds as wrede barbare beskryf wat nedersettings verwoes en hul bewoners dikwels in slawerny verkoop het. Alhoewel dit een aspek van die rol is wat die Wikings in die vroeë Middeleeuse geskiedenis gespeel het, het hulle steeds ook as vreedsame handelaars en setlaars opgetree. Noorse Wikings het nedersettings op die Orkney-, Shetland- en Hebride-eilande gestig, asook op die eiland Man gestig en hulle daarnaas op die Noord-Skotse vasteland en in Ierland gevestig. Die huidige Ierse hoofstad Dublin is in 840 deur Wikings gestig en het tot 1171 onder Nordiese heerskappy gestaan.
Ysland en Groenland was onbewoonde gebiede waar Noorse Wikings hulle as boere en seevaarders gevestig het. Die huidige Ysland en sy bewoners gaan regstreeks terug op die Noorse kolonisasie, terwyl die Oud-Nordiese nedersettings enkele eeue later om onbekende redes uitgesterf het.
Die Wikings het by hulle ekspedisies gebruik gemaak van snel en hoogs maneuvreerbare skepe. Die vroeë Skandinawiërs was ervare seevaarders wat met hul langbote selfs die kusgebiede van Noord-Amerika bereik het. Volgens die Nordiese saga's het Leif Erikson in 1001 in Vinland – die destydse benaming vir 'n gebied wat êrens in Noord-Amerika geleë was – voet aan wal gesit. Huidige navorsers neem selfs aan dat ander Wikings nog voor Erikson in Amerika geland het.
Die Wiking-tydperk het sy hoogtepunt (en ook sy einde) in 1066 bereik toe die Noorse koning Harald Hardradi en sy leër tydens hulle mislukte poging om Engeland te verower in die Slag van Stamford-brug verslaan is.
Die vereniging van Noorweë
[wysig | wysig bron]
Die Wes-Skandinawiese gebiede wat later Noorweë sou vorm was tot in die 9de eeu nog nie verenig nie, alhoewel daar reeds vroeg pogings onderneem is om hulle in 'n gemeeskaplik ryk saam te smelt. Die meeste van hierdie gemeenskappe was in vergaderings of tings georganiseer wat deel uitgemaak van 'n sentrale alting, of hulle is as klein koninkryke geregeer.
Veral die boeregemeenskappe in die kusgebiede, wat steeds deur roofbendes en Wikings op hulle pad huis toe bedreig is het na 'n vreedsame bestaan verlang. Die kusgemeenskappe was danksy hul roofgoed en handelsware baie welvarend, en die plaaslike heersers het klein, maar gevestigde ryke geregeer wat deur middel van voordelige huwelike tot 'n groep magtige klein state ontwikkel het.
Die plaaslike heersers van Viken – 'n gebied aan die oewers van die Oslofjord – het 'n sentrale rol by hierdie politieke proses gespeel en hul magsgebied steeds verder uitgebrei. Ná 'n slag in die Hafrsfjordgebied naby Stavanger – wat vermoedelik in 872 plaasgevind het – het Harald Mooihaar (Harald Hårfagre) sy posisie as heerser oor 'n uitgebreide ryk gevestig.[19] Ná dekades se bloedige botsings is Noorweë omstreeks 1060 verenig.
Die Middeleeue
[wysig | wysig bron]
Die jaar 1130 markeer die begin van 'n periode wat deur politieke konflikte en 'n burgeroorlog gemarkeer is wat tot 1227 voortgeduur het. Dit is egter ook die begin van die Hoë Middeleeue, 'n tydperk van bevolkingsgroei, konsolidasie in die kerk en die ontwikkeling van die eerste stedelike sentra. Hoe meer nedersettings onder die gesag van die Noorse kroon en kerk gekom het, hoe meer het die openbare administrasie uitgebrei en sy gesag oor die land gevestig en sodoende die skepping van die monargiese eenheidsstaat voltooi.
In die 12de en 13de eeu het sowel die kerk asook die feodale leenhere die oppergesag van die Noorse koningshuis erken, en die tradisionele wêreldlike adel is deur sogenaamde dienende aristokrate vervang. Die boere se status het van grondbesitters na leenmanne verander wat nogtans in teenstelling met die meeste ander lande in Europa lewenslange grondhuur en dus persoonlike vryheid behels het.[20] Die slawerny, wat uit die Wiking-tydperk oorgeërf is, het eweneens gedurende die Hoë Middeleeue verdwyn.
Die tradisionele politieke sentrum van die land in Suidwes-Noorweë is deur die nuwe politieke swaartepunt aan die Oslofjord vervang, en onder die heerskappy van koning Håkon in die 13de eeu het Oslo die Noorse hoofstad geword. Oslo was aanvanklik net 'n onbeduidende nedersetting, en toe die Swart Dood omstreeks 1350 in Noorweë aan wal gekom het, het die dorp 'n bevolking van slegs sowat 2 000 mense gehad – in teenstelling met Bergen se 7 000 en Trondheim se 3 000 inwoners.[21]
Die staatsinkomste was gedurende die Hoë Middeleeue gevolglik nog beskeie in vergelyking met dié van ander Europese lande en was net voldoende om die uitbreiding van die administrasie te finansieer. Na beramings het die helfte of selfs twee derdes van die Noorse bevolking aan die Swart Dood beswyk, en die Noorse kroon en adel was gedwing om op hulle inkomste uit landgoedere en feodale besittings sowel binne as buite van Noorweë te steun. Hulle het sodoende ook 'n bydrae tot die politieke unie van die Nordiese lande gelewer.
Noorweë en Swede het in die periode tussen 1319 en 1343 'n gemeenskaplike monargie gevorm en die aanleiding tot 'n politieke instelling gegee wat later deur voordelige huwelike in Skandinawië voortgesit is. Koning Håkon VI (1340–1380) – die seun van die Sweedse heerser Magnus Eiriksson en sy eggenote Ingebjørg, dogter van Håkon V – was die regmatige erfgenaam van die Noorse troon. Hy het met Margrete, die dogter van die Deense koning Valdemar Atterdag, getrou, en hul seun Olav is ná die afsterwe van Valdemar in 1375 as Deense koning verkies. In 1380 het Olav ook die Noorse koningstitel van sy vader geërf sodat Noorweë en Denemarke tot 1814 in 'n politieke unie verenig was.
Die kerstening van Noorweë
[wysig | wysig bron]
Die kerstening van Noorweë was eers ná 'n periode van tot by 200 jaar voltooi. Die Wiking-rooftogte en handelsbande met die res van Europa het die plaaslike bevolking vir die eerste keer in aanraking met die nuwe godsdiens gebring, en sendelinge uit Engeland, Duitsland en Denemarke het 'n groot bydrae gelewer tot die uitbreiding van die Christendom gelewer. Die tradisionele Nordiese religie en godhede het veral danksy die invloed van die koninklike sendelinge Håkon die Goeie, Olaf Trygvasson en Olaf Haraldsson (Olaf die Heilige) minder gewild geraak. Met die marteldood van Olaf Haraldsson in die slag van Stiklestad in 1030 het hy 'n heilige geword, terwyl die kerk uiteindelik 'n oorwinning oor sy heidense teenstanders behaal het.
Vanaf die middel van die 11de eeu getuig die Noorse lied- en boukuns van die Christendom se vestiging. Kort voor die jaar 1100 is die eerste diosese gestig, waaronder dié van Nidaros (later Trondheim) wat sedert 1152 as setel van die aartsbiskop gedien het. Die laasgenoemde het steeds ook 'n belangrike rol in Noorweë se politieke lewe gespeel.
Die Reformasie het in 1537 ingevolge 'n koninklike dekreet plaasgevind. Noorweë was in hierdie periode 'n Deense besitting sodat die Reformasie met die toepassing van die Deens-Noorse ritus in die plaaslike kerk deurgevoer kon word. Die Evangelies-Lutherse geloof was sedert die vroeë 17de eeu die staatsgeloof van Noorweë.
Die unie met Denemarke
[wysig | wysig bron]
Die Laat Middeleeue was 'n tydperk van ekonomiese agteruitgang in Noorweë, onder meer as gevolg van pes- en ander epidemieë gedurende die 14de eeu wat tot 'n groot bevolkingsverlies gelei het. Talle plase in die randgebiede van die land was verlate, terwyl die inkomste orals in die land gedaal het. Historici het verskeie teorieë oor die oorsake van die krisis ontwikkel, wat 'n nadelige klimaatsverandering, die invloed van die Hanseverbond op die Noorse ekonomie en uitputting van landbougrond insluit.
Die ekonomiese depressie het ook politieke gevolge ingehou. Denemarke het sy magsposisie uitgebou en tot die beduidendste Nordiese land ontwikkel. Deense en Duitse adellikes het die belangrikste ampte in Noorweë se administrasie beklee, terwyl landgoedere en biskoplike besittings deur buitelanders oorgeneem is. Die Noorse adel se posisie het aansienlik verswak, net soos die land die se vermoë tot selfbestuur.
In die periode tussen 1319 en 1343 was daar reeds 'n personele unie met Swede, en huwelike is as 'n middel gebruik om nouer politieke bande tussen Noorweë, Swede en Denemarke te smee. Håkon VI (1340–1380), die seun van die Sweedse koning Magnus Eriksson en sy eggenote Ingebjorg, 'n dogter van Håkon V, was die regmatige Noorse troonopvolger wat met Margarethe, die dogter van Waldemar IV Atterdag van Denemarke, getrou het. Hul seun Olav is in 1375 tot Deense koning verkies, en toe hy ná die afsterwe van sy vader in 1380 ook die Noorse troon geërf het, is Noorweë en Denemarke in 'n politieke unie verenig wat tot 'n lang tydperk vn Deense heerskappy oor Noorweë sou lei. Die Noorse digter Henrik Ibsen het hierdie periode in die Noorse geskiedenis, wat deur die Noorse volk later as 'n Deense oorheersing en uitbuiting ervaar is, as "400 jaar se nag" beskryf wat oor Noorweë aangebreek het.[22]
Die politieke unie met Denemarke is vanaf 1450 deur 'n formele ooreenkoms gereël. Oorspronklik het die twee lande ooreengekom dat die Noorse Ryksraad invloed op die Deense koningsverkiesing sou hê, maar in die praktyk is hierdie bepaling verontagsaam, net soos die grondwetlike gelykberegtiging van die twee koninkryke.
In 1536 het Noorweë sy status as onafhanklike koninkryk verloor toe die Deense koning Christiaan III tydens 'n nasionale vergadering aan Deense adellikes belowe het dat Noorweë voortaan aan die gesag van die Deense kroon ondergeskik sou wees net soos enige ander Deense afhanklikheid. Die Noorse Ryksraad is ontbind, en die Noorse Kerk het sy selfbestuur kwytgeraak. Deense edelmanne was gemagtig om 'n loopbaan as wettelike amptenare in Noorweë te volg en hul inkomste uit dié land te ontvang. As 'n Deense vasallestaat is Noorweë vanaf 1572 deur 'n Deense stadhouer in Kristiania bestuur. Alhoewel die land in politieke, godsdienstige en kulturele opsig aan Denemarke ondergeskik was, is die Noorse regstelsel, wat in 1274 uit die verskillende gewestelike regsisteme saamgestel is, net soos die inheemse geregshowe, nie aangetas nie.
Daarnaas het ook Noorweë se samelewing en ekonomie grotendeels selfstandig ontwikkel, waarby hierdie proses dikwels regstreeks deur die Deense kroon bevorder is. Die juk van oorheersing deur die Hanseverbond is in die 16de eeu afgeskud sodat die land sy eie handelsbande met oorsese lande soos Engeland en Nederland kon smee. Vissery, houtuitvoere, skeepsbou, silwer-, koper- en ystertertsmynbou het as basis vir hierdie betrekkinge gedien.
Kenmerkend vir Noorweë was die swak posisie waarin die plaaslike adel – in teenstelling met Denemarke – verkeer het. Die aantal adellikes was net soos hul invloed uiters beperk sodat vrye boere vanaf die 18de eeu in staat was om landerye, wat voorheen in besit van die kroon, die adel of die kerk was, aan te koop en as vrye grondeienaars kon optree.
Die politieke unie met Denemarke het van Noorweë 'n gedwonge bondgenoot in die Deense oorloë teen Swede en die Baltiese seemagte gemaak. Die Deense koning moes Noorse gebiede aan Swede afstaan – soos byvoorbeeld Jämtland en Herjedalen (Noors: Jemtland og Herjedalen) in 1645, Bohuslän (Noors: Båhuslen) en Trondheim in 1658. Die laasgenoemde is egter al twee jaar later aan Noorweë teruggegee.
'n Algemene vergadering van die Deense State het in 1660 Fredrik III tot erfgenaam van die Deense troon verklaar en aan hom die opdrag gegee om 'n nuwe grondwet vir die koninkryk af te kondig. Die Koninkryk Denemarke-Noorweë het sodoende tot 'n absolute monargie ontwikkel waarin die politieke gesag in Noorweë deur Deense amptenare uitgeoefen is. Noorweë het nogtans voordeel uit hierdie ontwikkeling getrek – sommige Deense amptenare was immers vertroud met die situasie in Noorweë, en hulle standpunte ten opsigte van Noorse aangeleenthede is dikwels gerespekteer.
In die absolutistiese stelsel is Denemarke en Noorweë as 'n ekonomiese eenheid beskou. Denemarke het in 1737 die monopolie op graanverkope in Suidoos-Noorweë verkry. 'n Soortgelyke monopolie is op die handel met Noorse yster in Denemarke ingevoer. Danksy die voorregte wat in 1662 aan stedelike nedersettings gegee is was die houthandel beperk tot stadsburgers wat geregtig was om hout van boere en besitters van saagmeule aan te koop. Met hierdie doelbewuste maatreël het die owerhede die ontstaan van 'n welvarende stedelike middelklas bevorder.
Die nuwe burgery het egter vanaf die 18de eeu ook 'n nasionale bewussyn ontwikkel. Naas hul groter welvaart was ook die Deense voorneme om van Kopenhagen die ekonomiese sentrum van Denemarke-Noorweë te maak 'n belangrike dryfkrag agter die groeiende selfbewussyn. Noorse handelaars was immers nie in staat om met die magtige handelshuise van Kopenhagen mee te ding nie.
Die meeste invoere na Noorweë is in die laat 18de eeu deur Kopenhagen gehanteer. Die houthandelaars van Suidoos-Noorweë het daarop aangedring dat 'n Noorse staatsbank gestig moes word, terwyl hoë amptenare hulle ten gunste van 'n Noorse universiteit uitgespreek het. Die Deense regering het egter geweier om aandag aan hierdie eise te skenk aangesien hulle as 'n moontlike stap in die rigting van Noorse selfregering en dis as 'n bedreiging vir die politieke unie beskou is. Die plan om 'n nasionale Noorse bank en universiteit te stig het sodoende vinnig 'n simbool vir die groeiende nasionale bewussyn van Noorweë geword.
Gedurende die Napoleontiese Oorloë tussen 1807 en 1814 het die Noorse onafhanklikheidsstrewe nog versterk. As 'n bondgenoot van Frankryk is Denemarke-Noorweë se ekonomie deur 'n blokkade getref wat die land van die Europese mark afgesny het. Die vervoerstelsel en houthandel is ontwrig, en die embargo het uiteindelik 'n hongersnood in Noorweë veroorsaak. Dit was vir Kopenhagen nou nie meer moontlik om Noorweë regstreeks te bestuur nie, en 'n regeringskommisie van hoë amptenare het nou hierdie funksie waargeneem. Koning Fredrik VI het die stigting van 'n nasionale universiteit goedgekeur wat in 1811 geopen is.
Die skeiding van Denemarke
[wysig | wysig bron]
In die Slag van Leipzig in 1814 het Swede en ander Europese magte Napoleon Bonaparte 'n verpletterende nederlaag toegedien. Swede, wat vooraf reeds Finland aan die Russiese Ryk moes afstaan, was nou van plan om Noorweë as 'n soort bufferstaat langs sy westelike grens te annekseer.
Die geallieerdes het diplomatieke en militêre druk op Kopenhagen uitgeoefen, en in Januarie 1814 het die Deense koning Fredrik VI gekapituleer en sy politieke bande met Frankryk verbreek. Toe hy Noorweë aan Swede afgestaan het, het die unie van Denemarke en Noorweë ná 434 jaar tot 'n einde gekom.
In die ooreenkoms met Denemarke het die geallieerde magte Noorweë se reg op selfregering en sy status as 'n onafhanklike nasie bevestig. Alhoewel die land nou in 'n politieke unie met Swede verenig is, het die Sweedse koning Carl XIII in 'n proklamasie Noorweë se outonomie erken: Die land het die reg gekry om sy eie grondwet af te kondig, sy eie nasionale vergadering en regering te hê en om self belastings te hef.
Die unie met Swede was in Noorweë aanvanklik minder gewild. Die destydse goewerneur van Noorweë, prins Christiaan Frederik ('n neef van die Deense koning) het 'n opstand georganiseer om die vereniging met Swede te verhinder en moontlik om die ou unie tussen Denemarke en Noorweë te herstel.[23]
Danksy die inisiatief van prins Christiaan Frederik is 'n nasionale vergadering byeengeroep om 'n nuwe grondwet daar te stel. Die afgevaardigdes, wat in Eidsvoll, sowat 70 kilometer noord van Oslo vergader het, het onder die invloed van die gedagtes van die Amerikaanse en Franse Rewolusie gestaan, en met die afkondiging van die nuwe Noorse grondwet op 17 Mei 1814 en die vekiesing Christiaan Frederik as Noorse koning het hulle ook die soewereiniteit van die Noorse volk as 'n politieke doelwit beskou.
Die geallieerdes was egter nie bereid om enige afwyking van die oorspronklike ooreenkoms te aanvaar nie. Die Swede het begin om diplomatieke druk uit te oefen en uiteindelik 'n militêre veldtog na Noorweë geloods. Na hul oorwinning het die Swede in Augustus in Moss, 'n stad suid van Oslo, 'n ooreenkoms gesluit waarin hulle die Noorse grondwet erken het. Verwysings na die unie met Swede is by die oorspronklike teks van die grondwet gevoeg. Koning Christiaan Frederik het op 10 Oktober 1814 afstand gedoen van sy magsbevoegdheid en die land verlaat.
Die unie met Swede (1814–1905)
[wysig | wysig bron]
Die jare ná 1814 was 'n tydperk van ekonomiese depressie in Noorweë aangesien die gemeenskaplike mark met Denemarke nou nie meer bestaan het nie, terwyl belangrike houtmarkte soos dié van die Verenigde Koninkryk nie toeganklik was vir Noorse uitvoerders nie.
Eers die 1830's was weer gekenmerk deur 'n ekonomiese opswaai en 'n liberalisering van die buitelandse handel, asook tegniese modernisering: Die eerste spoorlyn is in 1854 tussen Oslo en Eidsvoll gebou, telegrafiese dienste het kommunikasie vergemaklik, en ook die landboousektor is deur nuwe metodes gemoderniseer.
Die nywerheidsomwenteling het in 1840 met die oprigting van die eerste tekstielfabrieke begin, terwyl ook die moderne ingenieurswese al hoe belangriker geword het. Die vinnige groei van Noorweë se handelsvloot gedurende die 19de eeu – dit was destyds die derde grootste ter wêreld ná dié van die Verenigde Koninkryk en die VSA – het by die maritieme tradisies van die land aangeknoop. Eers omstreeks 1900 het die omskakeling na stoomskepe groot strukturele veranderings saamgebring – stoomskepe was vyf keer duurder as 'n seilskip, en net groot rederye kon hulle bekostig. Dit was nou duidelik dat die land sy eie nywerhede moes ontwikkel om tred te kan hou met die tegniese vooruitgang.
Die ekonomiese ontwikkeling het net soos in ander Europese lande gepaardgegaan met sosiale vraagstukke, en die opkoms van 'n Noorse werkersklas het die bevolking se politieke selfbewussyn versterk. Boere en liberaalgesindes het hulle in 1884 in die radikale Liberale Party verenig, terwyl hulle politieke teenstanders enkele maande later die Konserwatiewe Party van Norweë gestig het.
Die sosiale omwentelinge van die industrialersing was 'n oorheersende onderwerp in die 19de eeuse Noorse letterkunde. Dalende houtpryse het talle groot boere laat verarm, koopmans bankrot gemaak en 'n groot aantal plattelandse werkers van hul inkomste ontneem. Tipiese literêre verwerkings van die sosiale moeilikhede en ellende is Bjørnstjerne Bjørnson se drama "'n Bankrotskap" (1875) waarin hy skerp kritiek op die meedoënlose winsbejag van sy landgenote uitspreek, en Knut Hamsun se roman "Honger" (1890).
Vanweë die ellende in hul tuisland is talle Nore gedwing om 'n nuwe heenkome in oorsese lande te vind. In die tydperk tussen 1865 en 1914 het meer as 670 000 Nore na Noord-Amerika geëmigreer. Tans het sowat 2,6 miljoen Amerikaners Noorse voorvaders.[24] Voor 1910, toe vir die eerste keer gerieflike moderne stoomskepe tussen Oslo en New York gevaar het, het emigranteskepe vir hul haglike en onmenslike toestande gedurende die seereis bekend gestaan – die vervoer van emigrante was 'n winsgewende bedryf, en reders het gewoonlik nie omgegee nie. Passasiers was self verantwoordelik vir hul proviand wat meestal net uit plat brood en klein vaatjies suurmelk bestaan het. Die mans was daarnaas verplig om die waterpompe aan boord aan die gang te hou. Die skrywer Henrik Ibsen se dramatiese werk "Steunpilare van die maatskappy" (1877) lewer felle kritiek teen die wegestelde Noorse koopmans wat by hierdie bedryf betrokke was.
Noorweë het geleidelik ook begin om meer selfbewus teen die Sweedse monargie op te tree en meer regte vir die Noorse parlement beding. In die 1880's het vir die eerste keer 'n Liberale politikus, Johan Sverdrup, die amp van premier beklee. 'n Geskil oor afsonderlike Noorse konsulate in die buiteland het uiteindelik tot 'n politieke krisis gelei. Op 7 Junie 1905 het die Noorse parlement die personele unie tussen die twee monargieë herroep. Swede het op 'n referendum aangedring, en in Augustus 1905 het 368 392 Nore vir en slegs 184 teen 'n onafhanklike Noorse staat gestem.[25] Noorweë en Swede het in Karlstad onderhandelinge oor die vreedsame einde van hul politieke unie gevoer en 'n gemeenskaplike ooreenkoms in hierdie verband onderteken.
Die tydperk tussen 1905 en 1939
[wysig | wysig bron]
In 'n tweede referendum het die Noorse bevolking ten gunste van 'n monargiese regeringsvorm gestem, en die Storting het op 18 November 1905 die Deense prins Carl tot koning van Noorweë verkies. Prins Carl was getroud met prinses Maud, 'n dogter van die Britse koning Edward VII, en het die naam Haakon VII aangeneem.
Die ekonomiese groei het in die jare ná 1905 tot jaarliks sowat vier persent versnel, en Noorweë het die tweede fase van sy nywerheidsomwenteling betree. Hierdie fase was gekenmerk deur die opwekking van goedkoop waterkrag en grootskaalse buitelandse beleggings, die opbou van 'n elektrochemiese en elektrometalurgiese bedryf, die stigting van groot maatskappye soos Norsk Hydro en nuwe nywerheidsentra. Die ekonomiese opswaai het tot by die Eerste Wêreldoorlog voortgeduur.
Ook Noorweë se arbeidersbeweging het in die periode ná 1905 sy aanvang geneem. Die eerste vakbond is in 1872 en die Noorse Arbeidersparty in 1887 gestig. In 1912 het die party reeds 26 persent van die uitgebragte stemme op hom verenig en was met 23 afgevaardigdes die tweede grootste party in die parlement ná die Liberale. Die algemene stemreg vir mans is in 1898 en dié vir vroue in 1913 ingevoer.
Die sosiale strukture is aanvanklik minder sterk deur die industrialisering geraak. Die land- en bosboubedryf het in 1910 nog steeds 42 persent van alle ekonomies aktiewe Nore in diens gehad, en hierdie syfer het ook tot 1920 nog 37 persent beloop.[26]
Op politieke gebied het die land geleidelik begin om diplomatieke betrekkinge met ander state aan te knoop, en sy buitelandse beleid het die neutraliteit van Noorweë beklemtoon. Die land het ondanks sy vriendskaplike bande met die Verenigde Koninkryk nie aan die Eerste Wêreldoorlog deelgeneem nie, tog het die Noorse handelsvloot as gevolg van duikbootaanvalle talle skepe en meer as 2 000 seemans verloor.
Sowjet-Rusland het tydelik 'n beduidende invloed op radikale elemente in die Arbeidersparty uitgeoefen en sodoende die stigting van arbeiders- en soldaterade bevorder, tog het ver-linkse sosialiste uiteindelik geen noemenswaardige rol in Noorweë se politieke lewe meer gespeel nie.
In finansiële opsig het die land voordeel uit die oorlog getrek, en Noorweë was in staat om belangrike maatskappye, wat deur buitelanders beheer is, terug te koop, waaronder Borregaard en die steenkoolvelde van Spitzbergen (Svalbard). As gevolg van vredesooreenkomste het Noorweë in 1920 ook sy soewereiniteit oor Svalbard teruggekry. In dieselfde jaar het die land by die Volkebond aangesluit.
Die Liberale het in die verkiesing van die jaar 1918 hul meerderheid in die parlement verloor, en tot 1945 was geen party meer in staat om 'n meerderheid van die setels te verower nie. Alhoewel die Arbeidersparty in 1928 vir die eerste keer 'n regering kon vorm, is hierdie kabinet ná slegs 19 dae weer deur 'n burgerlike meerderheid tot 'n val gebring.
Die nadelige gevolge van die Groot Depressie is ná 1929 nog versterk deur die regering se monetêre beleid. Veral die handels- en vervoerbedryf het onder die krisis gebuk gegaan. Die Noorse kroon se wisselkoers het duidelik verswak, en daar was 'n knellende tekort aan buitelandse valuta. Werkloosheidsyfers het tot by die begin van die Tweede Wêreldoorlog hoog gebly, terwyl lone en salarisse ingekort is. Vanaf 1932 het die ekonomie egter weer begin groei.
Die oorlogsgevaar in die laat 1930's het ook die binnelandse beleid oorskadu. Liberale en Sosialiste het skepties teenoor 'n verhoging van die militêre begroting gestaan, en toe die Sosialistiese regering in die laat dertigerjare uiteindelik begin het om meer geld aan die Noorse weermag te bestee was dit al te laat om die land se militêre slaankrag nog aansienlik te verhoog. Noorweë het met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog opnuut sy neutraliteit verklaar.
Die Tweede Wêreldoorlog
[wysig | wysig bron]
Die land kon sy neutraliteit ná die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog slegs enkele maande lank handhaaf. Op 9 April 1940 het Duitse troepe die land aangeval. Ondanks die militêre steun van die Verenigde Koninkryk en Frankryk was Noorweë ná twee maande se hewige gevegte gedwing om te kapituleer. Die geallieerde troepe het die land ontruim, en ook die koninklike gesin, die Noorse regering en senior amptenare het in ballingskap gegaan. Die regering het sy funksies vanuit die Verenigde Koninkryk vervul.
Die Noorse handelsvloot met meer as 1 000 skepe – die vierde grootste ter wêreld en selfs die grootste ten opsigte van tenkskepe is aan die geallieerde magte beskikbaar gestel, en die Noorse weermag is in die Verenigde Koninkryk geherorganiseer om aan die geallieerde kant teen die Spilmoondhede te veg.[27] Noorse troepe was by die seegevegte in die Atlantiese Oseaan, die gevegte ná die geallieerde landing in Frankryk in 1944 en by die lugstryd bo Engeland en die vasteland betrokke. Teen die einde van die oorlog het die Nore ook die toestemming van die Sweedse regering gekry om in die oostelike buurland militêre eenhede vir die stryd teen die Duitse besetters op te bou.
Ook die burgerlike weerstand teen die besetters het steeds gegroei, terwyl ook geheime militêre eenhede in die ondergrond saamgestel is. Die kommuniste het in Noorweë se versetbeweging (Hjemmefront, "Tuisfront"), wat met die Noorse regering in ballingskap nou saamgewerk het, geen noemenswaardige rol gespeel nie. Die Hjemmefront onder leiding van Paal Berg, die voormalige president van die Noorse Hooggeregshof, is ook deur die Evangelies-Lutherse biskop Berggrav ondersteun en het in 1943, toe die Duitse besetters met die gedwonge rekrutering van Noorse mannekrag begin en die Universiteit van Oslo gesluit het, die massavlug van burgers en studente na Swede georganiseer.
Nadat die Duitsers in 1943 ook begin het om Noorse offisiere, wat al uit die krygsgevangeskap vrygelaat was, weer te interneer en jong Nore in Mei 1944 deur die fascistiese Noorse Nasjonal Samling-regering onder leiding van Vidkun Quisling (1887–1945) vir diensplig opgeroep is, het 'n groot aantal burgers by die Hjemmefront se militêre vleuel Milorg aangesluit. Vanaf Oktober 1944 het Milorg die vervoer van Duitse Finland-troepe terug na die Duitse Ryk met sabotasie-aksies teen vervoerpaaie, skepe en brandstoftenks belemmer.[28]
Alhoewel die gevolge van die militêre besetting minder dramaties as in baie ander lande was, het die Duitsers die Noorse ekonomie vir hul eie doeleindes uitgebuit en weerstand met teregstellings en ander geweldaksies beantwoord. Toe die Duitse Ryk in 1945 gekapituleer het, was daar nog sowat 400 000 Duitse soldate in Noorweë gestasioneer.
Vanaf 8 Mei 1945 het troepe van die Noorse weerstandsbeweging begin om Duitse posisies in te neem. Ook geallieerde Britse en Sweedse en Noorse weermagtroepe het geleidelik in Noorweë aangekom. Koning Haakon het op 7 Junie aan boord van 'n Britse vlootskip die hawe van Oslo aangedoen.
Noorse oorlewendes het uit die Duitse konsentrasiekampe na hul tuisland teruggekeer, net soos 92 000 landsburgers wat in ballingskap was. Naas die Duitse besetters was ook 141 000 buitelanders, waarvan 84 000 Russiese oorlogsgevangenes, in Noorweë.[29] 10 262 Noorse burgers het hul lewens as gevolg van oorlogshandelinge of in gevangeskap verloor.
Ná die oorlog het die kinders van Noorse vroue en Duitse soldate die tragiese slagoffers van genadelose diskriminasie geword. Die tussen 12 000 en 20 000 nakomelinge van Duitse Weermagsoldate en Noorse moeders het eers in 2005 volgens 'n parlementsbesluit 'n finansiële genoegdoening van 20 000 Noorse kroon (27 400 ZAR) ontvang.[30]
Die tydperk ná 1945
[wysig | wysig bron]
Die verkiesing van 1945 is deur die Arbeidersparty gewen, en daar was nasionale konsensus dat die heropbou van die land as die belangrikste politieke doelwit binne 'n tydperk van vyf jaar bereik moes word. Die regering het hom hierby veral op die swaar nywerhede gekonsentreer, en die ekonomiese groei het uiteindelik die meeste verwagtings nog oortref. Die land het ook voordeel getrek uit die Amerikaanse Marshall-plan vir Europese samewerking en in die jare tussen 1948 en 1951 ekonomiese bystand ter waarde van 2,5 miljard NOK ontvang.[31]
Ten opsigte van sy buitelandse beleid het Noorweë daarna gestrewe om sy neutraliteit te handhaaf en om nie by potensiële konflikte tussen die twee groot moondhede Verenigde State en Sowjetunie betrokke te raak nie. Veral die Verenigde Nasies onder leiding van hul eerste sekretaris-generaal, die Noorweër Trygve Lie, is as 'n geskikte internasionale instelling beskou om hom vir sleutelkwessies soos wêreldvrede en -veiligheid te beywer.
Met die toenemende politieke spanninge tussen die Westerse lande en die Oosblok het Noorweë sy buitelandse beleid hersien. Die Kommunistiese magsoorname in Tsjeggo-Slowakye in 1948 en die Sowjet-voorstel om 'n militêre ooreenkoms met Noorweë te sluit het vurige reaksies uitgelok. Aanvanklik is daar pogings onderneem om 'n ooreenkoms oor die stigting van 'n Nordiese Verdedigingsalliansie te bereik, maar in 1949 het Noorweë saam met Denemarke en Ysland by die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) aangesluit.
Die binnelandse beleid het veral op die uitbou van die welvaartstelsel en die skepping van 'n egalitêre samelewing gekonsentreer. Die ontdekking en ontginning van ruolie- en gasvelde in die Noordsee sedert die laat 1960's en later ook in die Noorse en Barentssee het van Noorweë 'n beduidende uitvoerder van fossielbrandstowwe gemaak. Die inkomste van die olie- en gasbedryf het 'n gunstige klimaat vir ekonomiese groei geskep. Die referendum van 28 November 1994, waartydens 'n meerderheid van Noorse kiesers hulle teen die land se toetreding tot die Europese Unie uitgespreek het, het dan ook geen nadelige gevolge vir die Noorse ekonomie ingehou soos deur die destydse regering oorspronklik voorspel is nie.
Met die toetrede van Finland en Swede tot die NAVO in onderskeidelik 2023 en 2024 is al die Skandinawiese lande vir die eerste keer sedert die ontbinding van die Kalmarunie in 1523 weer lede van een (en dieselfde) militêre alliansie.[32][33]
Ekonomie
[wysig | wysig bron]Mineraalhulpbronne en nywerhede
[wysig | wysig bron]
Ruolie en aardgas. wat uit die seebed ontgin word, is tans die belangrikste mineraalhulpbronne, maar Noorweë is ook ryk aan ertse. Yster- en loodertse kom in die noorde voor, koper in Sentraal- en titaanerts in Suid-Noorweë. Alhoewel daar geen steenkool in die vastelandse gebiede voorkom nie, is kleiner steenkoolvelde op die eilande van die Svalbard- of Spitsbergen-argipel in die Arktiese See ontdek. Die tekort aan steenkool word egter deur waterkrag gekompenseer wat sedert die vroeë 20ste eeu ontgin word.
Die lae energiekoste het die ontwikkeling van houtpulp-, papier-, chemiese en metaalverwerkende nywerhede bevorder. Baie nywerheidsaanlegte het langs die oewers van afgeleë fjorde ontstaan waar hidroëlektriese krag en diepseehawegeriewe vir die invoer van grondstowwe en die uitvoer van verwerkte goedere en metale beskikbaar is.
Die Noorse metaalbedryf het sedert die Tweede Wêreldoorlog veral in die noorde begin ontwikkel. Ná sy eerste verwerking word Noorse ystererts vanuit Kirkenes na 'n smeltery in Mo i Rana verskeep, terwyl steenkool vanuit Svalbard na die smeltery vervoer word. Die ysvrye Noorse seehawe Narvik is al in 1903 met die Sweedse spoorwegstelsel verbind sodat Sweedse ystererts ook tydens die Skandinawiese winter na sy bestemmings in Sentraal-Europa verskeep kan word.
Die vinnige industrialisering ná 1945 en ontginning van ruolie en aardgas in die laat 20ste eeu het van Noorweë, wat voor die oorlog veral op tradisionele bedrywe soos vissery, landbou en skeepvaart gesteun het, 'n welvarende nywerheidsland gemaak.
Ekonomiese struktuur
[wysig | wysig bron].jpg)
Die Noorse ekonomie verskil sterk van dié van ander Europese lande. Die land was tot by die 1970's nog een van die armer Wes-Europese state wat in ekonomiese opsig veral op skeepsbou en skeepvaart, vissery, land- en bosbou gesteun. Met die ontginning van die ruolie- en aardgasvelde in die Noordsee het Noorweë skielik die sewende grootste ruolieprodusent ter wêreld en die derde belangrikste uitvoerder ná Saoedi-Arabië en die Russiese Federasie geword. Net soos in ander nywerheidslande lewer die dienstesektor sowat 39 persent van die bruto geografiese produk op.[34]
Terwyl die Noorse ekonomie geen stadium van hoë industrialisering deurloop het soos ander moderne ekonomieë nie beskik Noorweë net soos ander gevorderde nywerheidslande oor 'n hoogs ontwikkelde dienstesektor wat grotendeels op uitvoergoedere soos ruolie, aardgas, vis en hout steun.
Die inkomste uit ruolie-uitvoere vloei sedert 1990 in 'n sogenaamde oliefonds wat die kapitaal in die buiteland belê en sodoende verseker dat ook latere generasies voordeel uit die land se huidige natuurlike hulpbronne kan trek. Die oliefonds is op 1 Januarie 2006 amptelik hernoem tot Staatspensioenfonds. Die fonds het in Januarie 2011 oor buitelandse aandele ter waarde van 3 126 miljard Noorse krone (398,2 miljard € of 3 822 miljard ZAR) beskik.[35]
Vandag geniet die Noorse bevolking 'n baie hoë lewensstandaard met lae werkloosheidsyfers, hoë oorskotte op die lopende rekening en begroting en een van die hoogste bruto geografiese produkte ter wêreld wat in 2006 461 000 Noorse krone (580 000 ZAR soos op 31 Desember 2007) per capita beloop het.[36]
Volgens die jaarlikse ondersoeke van die Londense navorsingsinstelling Economist Intelligence Unit wat die prysvlak van goedere en dienste in belangrike metropole ranglys is Oslo sedert die jaar 2006 die duurste hoofstad ter wêreld.[37]
Die belangrikste sektore
[wysig | wysig bron]
.jpg)
Ruolie- en gasontginning is tans die sleutelbedrywe in die Noorse ekonomie wat in 2006 26 persent van die bruto geografiese produk (BGP) en – na gelang van olieprysskommelings – tussen 30 en 50 persent van die totale uitvoerwaarde verteenwoordig het. Nogtans bied die ontginningsbedrywe net 'n beperkte aantal werkgeleenthede (in 2004 was die gemiddelde volgens die Statistisk Sentralbyrå sowat 1,4 persent van die ekonomies aktiewe bevolking).[38]
Die inkomste uit olie- en gasuitvoere het verseker dat daar teen die begin van die 21ste eeu steeds 'n begrotingsoorskot was. Vanweë die afhanklikheid van die wêreldmarkprys vir ruolie verskil Noorweë se konjunktuursikluus gewoonlik van dié van die Europese Unie en word deur 'n teengestelde beweging gekenmerk.
Skeepvaart speel al lank 'n beduidende rol in die Noorse ekonomie, en Noorweë beskik oor die vierde grootste handelsvloot ter wêreld. Saam met ander maritieme bedrywe verteenwoordig skeepvaart die tweede grootste sektor van die ekonomie wat in 2004 met byna 29,5 miljard NOK vir sewe persent van die BGP verantwoordelik was. Van die skepe met meer as 2 830 bruto-registerton, wat in 2005 in gebruik was, was 863 in Noorweë en 'n bykomende 670 Noorse skepe in die buiteland geregistreer.[39]
Die visserybedryf behels die tradisionele seevissery en moderne visteelt. Terwyl die vangste van seevissers geleidelik afneem, behoort Noorweë se visteeltbedrywe tot die mees gesofistikeerdes ter wêreld. Visuitvoere beloop 5,2 persent van die totale uitvoerwaarde en mak van vis die derde belangrikste uitvoerproduk na fossiele brandstowwe en metale. Die belangrikste bestemmings is Denemarke, die Russiese Federasie, Frankryk en Japan.[40]
Net soos in baie ander Europese lande speel die landbousektor 'n belangrike en dikwels emosionele rol in die bewussyn van die Noorse bevolking en die regering in Oslo. Noorse boere word deur middel van subsidies, wat onder die hoogstes ter wêreld gereken word, teen die uitwerkings van buitelandse mededinging beskerm. Die Noorse landbousektor het in 2006 nogtans slegs 0,5 van die BGP en 2,6 persent van alle werksgeleenthede verteenwoordig.[41]
Die houtbedryf se totale omset het in 2005 39,5 miljard NOK beloop wat gelykstaan aan byna 7 persent van die totale nywerheidsomset. Die houtbedryf het tans sowat 6 000 werknemers in diens, en kommersiële bosgebiede beslaan 24 persent van Noorweë se oppervlakte.[42]
Die energiebedryf is geliberaliseer en steun in teenstelling met die meeste ander nywerheidslande byna uitsluitlik op waterkrag. Die bou van nuwe waterkragsentrales bly net soos die oprigting van gaskragsentrales vanweë hul verreikende ekologiese gevolge omstrede.
Die algemene nywerheidsektor het dekades lank grotendeels uit kleiner nasionale ondernemings bestaan. Tans is baie nywerheidsektore afhanklik van die olie- en gasbedryf se konjunktuursiklus, waaronder byvoorbeeld Noorweë se skeepswerwe. Ander sektore het hulle op halfvervaardigde goedere en komponente vir die Europese mark toegespits, waaronder aluminiumkomponente vir die motorbedryf.
Die Noorse toerismesektor toon steeds sterk groei en verteenwoordig tans sowat 3,4 persent van die BGP en 6,4 persent van alle werkgeleenthede.[43]
Politiek
[wysig | wysig bron]Politieke bedeling
[wysig | wysig bron]
Noorweë is volgens die grondwet van 17 Mei 1814, wat reeds verskeie kere gewysig is, 'n konstitusionele monargie met 'n parlementêre demokratiese regeringstelsel. Die parlementêre stelsel is in 1884 ingevoer, en die koning beklee nog slegs 'n simboliese funksie as staatshoof ("Koning in die Staatsraad") en amptelike verteenwoordiger van die Noorse samelewing en ekonomie. Hy speel egter ook 'n belangrike integratiewe rol in nasionale krisistye. Koning Håkon VII het byvoorbeeld verset gebied teen die Duitse inval in 1940 en uit die land gevlug om vanuit Londen teen die besetters te werk.
Die koning benoem volgens die Noorse grondwet die regering (Stadsrådet), het 'n beperkte vetoreg te opsigte van parlementêre wetsbesluite en fungeer as opperbevelhebber van die Noorse weermag en as hoof van die Evangelies-Lutherse Staatskerk van Noorweë. As staatshoof word die koning deur die regering geadviseer wat uit die eerste minister (Norges Statsminister) en (tans) 19 ministers bestaan. Nege van die huidige ministers is vroue.
Die staatsgesag word in drie magte verdeel: Die Storting of nasionale parlement wat die wetgewende gesag uitoefen, die regering (uitvoerende gesag) en die geregshowe (regsprekende gesag). Die openbare administrasie word soms as die vierde politieke mag in die staat beskryf aangesien dit selfstandig kan optree en groot invloed op die politieke beleidstoepassing uitoefen. Die politieke gesag word sodoende ook in geografiese opsig verdeel in staats-, provinsiale en munisipaliteitsvlak.
Die bevolking is deur regstreekse verkiesings en die lidmaatskap in verenigings en ander organisasies betrokke, en volgens statistieke is die gemiddelde Noorse burger lid van vier verenigings, terwyl 70 persent van die volwasse bevolking lid van tenminste een vereniging is.[44] Hierdie verenigings kan danksy hulle formele en informele betrekkinge met die openbare administrasie politieke invloed op owerhede uitoefen. Die betrekkinge tussen belangegroepe, staande parlementêre komitees en staatsdepartemente lei daartoe dat die Noorse politiek op funksionele deelgebiede gemik is soos byvoorbeeld die nywerheidsbedryf, landbou of onderwys.
Die algemene stemreg vir mans is in 1898 en dié vir vroue in 1913 ingevoer. Die stempersentasie in verkiesings is gewoonlik hoog en beloop byna 80 persent. Burgers word op 18-jarige ouderdom mondig.
Storting
[wysig | wysig bron]
Die Storting of Noorse Nasionale Vergadering dien sedert die invoering van die parlementêre stelsel in 1884 as die hoogste vlak van politieke instellings. Die Storting word vir 'n termyn van vier jaar volgens 'n stelsel van proporsionele verteenwoordiging verkies. Die regering word in opdrag van die Noorse koning uit die geledere van die Storting verkies.
Die Storting bestaan uit 165 lede wat almal 'n politieke party verteenwoordig. Dit is 'n gemodifiseerde eenkamerparlement wat in twee kamers verdeel word sodra dit sy wetgewende funksie uitoefen – die Odelsting (3/4 van die lede) en die Lagting (1/4) wat oor proporsionele bevoegdhede beskik. Wetsontwerpe van die regering moet eers deur die Odelsting en daarna deur die Lagting goedgekeur word. Die Noorse grondwet kan slegs by wyse van 'n tweederdemeerderheid van parlementslede gewysig word.
Aangesien die Noorse parlement nie voor die einde van sy ampstermyn ontbind mag word nie, het die Noorse partye 'n tradisie van minderheidsregerings en parlementêre samewerking oor partygrense heen ontwikkel sodat regeringsbesluite dikwels met afwisselende politieke meerderhede geneem kan word. In die praktyk het die Storting se politieke invloed en magsbasis teenoor die regering as gevolg van hierdie konsensusbeleid steeds toegeneem.
Staatsorganisasie
[wysig | wysig bron]
In administratiewe opsig is Noorweë in 15 provinsies (Noors: fylke)[45] en 357 munisipaliteite (kommuner/-ar) verdeel. Die munisipaliteite is selfregerende politieke liggame met eie bevoegdhede ten opsigte van onderwys, gesondheid en welsyn. Die provinsies fungeer sowel as instrumente van administratiewe desentralisasie met goewerneure (fylkesmann), wat deur die Noorse regering benoem word, asook as selfregerende geweste met bevoegdhede ten opsigte van sekondêre onderwys en ander sake.
| # | Provinsies in 2024 | Administratiewe setel |
|---|---|---|
| 3 |  Oslo |
Oslo |
| 11 |  Rogaland |
Stavanger |
| 15 |  Møre og Romsdal |
Molde |
| 18 |  Nordland |
Bodø |
| 31 |  Østfold |
Sarpsborg |
| 32 |  Akershus |
Oslo |
| 33 |  Buskerud |
Drammen |
| 34 |  Innlandet |
Hamar |
| 39 |  Vestfold |
Tønsberg |
| 40 |  Telemark |
Skien |
| 42 |  Agder |
Kristiansand |
| 46 |  Vestland |
Bergen |
| 50 |  Trøndelag |
Steinkjer |
| 55 |  Troms |
Tromsø |
| 56 |  Finnmark |
Vadsø |
Munisipaliteite en Fylke beskik oor hul eie parlemente (munisipale en provinsiale verkiesings word twee jaar ná die verkiesing op nasionale vlak gehou) en naas staatssubsidies ook oor hul eie belastinginkomste.
Binnelandse beleid
[wysig | wysig bron],_administrative_divisions_-_de_(zoom).svg)
Die binnelandse beleid van Noorweë word hoofsaaklik deur vier primêre faktore oorheers:[46]
- Die uiteenlopende sosiokulturele kontekste van die verskillende landsdele – die suidooste met die grootste stedelike sentra en sy moderne nywerheid- en dienstesektor het steeds nou bande met ander Europese lande gehandhaaf, die Atlantiese gebiede van Suidwes- en Wes-Noorweë word nog sterk deur piëtistiese houdings beïnvloed, terwyl die yl bevolkte noorde, wat aan Rusland grens en waar talle mense 'n lewe maak uit die kommersiële visserybedryf, deur moeilike lewensomstandighede gekenmerk word.
- Die oorheersende rol van die sogenaamde "distriksbeleid", wat daarop gemik is om vir afgeleë gebiede dieselfde lewensgehalte te skep as in die digbevolkte landsdele, ongeag die hoë koste wat hieraan verbonde is. Ook die Noorse verkiesingswette bevoordeel in sommige opsigte die yl bevolkte landsdele.
- Die baie sterk nasionale bewussyn wat as gevolg van die relatief laat stigting van 'n nasionale staat, wat eers in 1905 tot stand gekom het, ontstaan het. Die politieke term "unie", wat eeue lank met die Deense en Sweedse oorheersing vereenselwig is, het nog steeds 'n negatiewe konnotasie.
- Die gespanne verhouding tussen die Noorse model van 'n welvaartstaat en die egalitêre strukture van die samelewing aan die een kant en die uitwerkings en uitdagings van die offshore-ekonomie en globalisering aan die ander. Uitgebreide sosiale dienste vir elkeen het dekades lank die grondslag van die Noorse model van 'n welvaartstaat gevorm, waarvan die Sosiaal-Demokratiese en Sosialistiese partye die belangrikste voorstanders vorm. Globaliseringstendense, die ekonomiese opswaai sedert die 1970's en die vinnige verstedelikingsproses wat daarmee gepaard gaan het die waardestelsel van die Noorse samelewing nogtans ingrypend verander.
Huidige regering
[wysig | wysig bron]
- Verkiesing van 2005
In die parlementêre verkiesing op 12 September 2005 het die linkse en groen partye 87 van die 169 setels in die Storting gewen. Die nuwe links-groen regering onder leiding van die Sosiaal-Demokratiese eerste minister Jens Stoltenberg is op 17 Oktober 2005 deur koning Harald V ingesweer. Die koalisieregering is saamgestel uit die Noorse Arbeidersparty (Det Norske Arbeiderparti, DnA), die Sosialistiese Linksparty (Sosialistik Venstreparti, SVP) en die Sentrumsparty (Senterpartiet, SP) en die eerste Noorse regering in meer as twintig jaar wat oor 'n meerderheid setels in die parlement beskik. Vroue beklee die helfte van die 18 ministersposte.[47]
Die nuwe koalisie se beleid fokus op die inkomste uit die olieontginning, wat in 'n staatsfonds belê word, die ekonomie, die welvaartstelsel en omgewingsbewaring. Die oliefonds se bates het in laat 2005 1 312 miljard Noorse kroon beloop. Die eerste minister Stoltenberg het aangekondig dat 'n deel van die fonds se bates onder meer gebruik sal word vir die volhouding en uitbreiding van sosiale dienste, waaronder die arbeidsmark, die gesondheidstelsel, bejaardesorg en die onderwysstelsel.
Alhoewel die regeringskoalisie klem op omgewingsbewaring geplaas het, volg die Arbeidersparty ten opsigte van die energiesektor 'n sakevriendelike beleid. Nadat die gas- en olie-eksplorasie in die Barentssee as gevolg van omgewingstudies een jaar lank uitgestel is, het die regering se toestemming vir die voortsetting van eksplorasie-aktiwiteite gegee. Noorweë het sy aktiewe vredesbeleid bevestig, tog is die land se deelname aan die internasionale vredesmag in Afghanistan (ISTAF), waar 500 Noorse soldate en 20 offisiere gestasioneer was, verminder.
- Verkiesing van 2009
Die links-groen regeringskoalisie het ook in die nasionale verkiesing van September 2009 die meerderheid stemme gekry en 'n meerderheid setels in die Storting verower. 86 setels het aan die regeringspartye gegaan, 83 setels aan die burgerlike opposisiepartye. Die Arbeiderpartiet het 35,4 persent van die uitgebragte stemme op hom verenig, terwyl die Fremskrittspartiet met 22,9 persent die beste stemuitslag in sy geskiedenis behaal het. Die stempersentasie was 76,4 persent.
Verkiesingsuitslae in 2001, 2005, 2009, 2013, 2017 en 2021
[wysig | wysig bron]
| Partye | Stemme 2001 (%) | Stemme 2005 (%) | Stemme 2009 (%) | Stemme 2013 (%) | Stemme 2017 (%) | Stemme 2021 (%) | Setels 2001 | Setels 2005 | Setels 2009 | Setels 2013 | Setels 2017 | Setels 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Noorse Arbeidersparty (Det Norske Arbeiderparti) | 24,3 | 32,7 | 35,4 | 30,8 | 27,4 | 26,3 | 43 | 61 | 64 | 55 | 49 | 48 |
| Progressiewe Party (Fremskrittspartiet) | 14,6 | 22,1 | 22,9 | 16,3 | 15,2 | 11,6 | 26 | 38 | 41 | 29 | 27 | 21 |
| Konserwatiewe Party (Høyre) | 21,3 | 14,1 | 17,2 | 26,8 | 25,0 | 20,4 | 38 | 23 | 30 | 48 | 45 | 36 |
| Sosialistiese Linksparty (Sosialistisk Venstrepartiet) | 12,7 | 8,8 | 6,2 | 4,1 | 6,0 | 7,6 | 23 | 15 | 11 | 7 | 11 | 13 |
| Christelike Volksparty (Kristelig Folkeparti) | 12,4 | 6,8 | 6,2 | 5,6 | 4,2 | 3,8 | 22 | 11 | 11 | 10 | 8 | 3 |
| Sentrumsparty (Senterpartiet) | 5,6 | 6,5 | 6,2 | 5,5 | 10,3 | 13,5 | 10 | 11 | 11 | 10 | 19 | 28 |
| Liberale Party (Venstre) | 3,9 | 5,9 | 3,9 | 5,2 | 4,4 | 4,6 | 2 | 10 | 2 | 9 | 8 | 8 |
| Kusparty (Kystpartiet) | 1,7 | 0,8 | 0,2 | 0,1 | 0,1 | 0,1 | 1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| Groen Party (Miljøpartiet De Grønne) | - | - | 0,3 | 2,8 | 3,2 | 3,9 | 0 | 0 | 0 | 1 | 1 | 3 |
| Rooi Party (Rødt) | - | - | 1,3 | 1,1 | 2,4 | 4,7 | 0 | 0 | 0 | 0 | 1 | 8 |
| Totaal | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 | 165 | 169 | 169 | 169 | 169 | 169 | 169 |
Godsdiensbeoefening
[wysig | wysig bron]
Noorweë beskik oor 'n amptelike Protestantse Staatskerk wat op die Evangelies-Lutherse geloof baseer. Alhoewel daar geen formele skeiding tussen kerk en staat bestaan nie, het alle burgers volgens 'n grondwetlike klousule uit die jaar 1964 die reg om hul godsdiens of religie vry te beoefen. Sowat 90 persent van die Noorse bevolking is lede van die Noorse Staatskerk, alhoewel slegs sowat tien persent meer as een keer per maand aan kerkdienste of ander Christelike byeenkomste deelneem.[48]
Sowat 5,9 persent van die Noorse bevolking is lede van ander religieuse gemeenskappe, terwyl 6,2 persent ongebonde is. Die grootste religieuse en eties-filosofiese organisasies buite die Noorse Staatskerk is die Humanistiese Beweging (63 000 lede), Islamitiese groeperings (60 000 aanhangers), die Pinksterbeweging (45 000), die Rooms-Katolieke Kerk (40 000), die Evangelies-Lutherse Vrykerk (20 000), die Metodistekerk (13 000) en 'n aantal kleiner onafhanklike gemeenskappe.
Die kerstening van Noorweë het omstreeks die jaar 1000 begin en het uit 'n kombinasie van handelsbetrekkinge met en Wiking-rooftogte in die Christelike Europa voortgespruit. Sendingaktiwiteite van die Angelsaksiese Kerk en sendelinge uit Duitsland en Denemarke het 'n goeie reputasie vir die Christelike geloof opgebou sodat dit die tradisionele godhede van die Oud-Nordiese mitologie en die natuurgodsdiens van die Sami-bevolkíng geleidelik verdring het.
Tot die Reformasie in 1537 was Noorweë 'n Rooms-Katolieke land. Wes- en Suid-Noorweë was reeds sedert die laat 18de eeu die kerngebiede van piëtistiese strominge. Rondtrekkende lekepredikante het met hul fanatiese toesprake aandag getrek, tog is hul leerstellings en praktyke deur die Staatskerk as sektaries beskou en onderdruk.[49] Baie van hul godsdienstiges gedagtes is nogtans later deur Christelike matigingsbewegings oorgeneem wat hulle onder meer vir 'n verbod op alkoholiese dranke beywer het.
Die verbod op lekepredikante is in 1842 opgehef en het die aanleiding tot die groei van 'n sterk lekebeweging in die geledere van die Staatskerk asook die stigting van enkele vrykerke gegee. Die Noorse kerke is gevolglik deur 'n konserwatiewe Christelike interpretasie en 'n sterk sendingsbeweging oorheers.
Demografie
[wysig | wysig bron]Die bevolking van Noorweë
[wysig | wysig bron]
Noorweë het tans 'n bevolking van sowat 5,3 miljoen. Net soos in ander Europese lande word die demografiese ontwikkeling in Noorweë tans deur 'n periode met lae geboortesyfers gekenmerk wat op 'n tydperk met 'n relatief hoë natuurlike bevolkingsaanwas gevolg het. Die natuurlike bevolkingstoename het in die jare kort ná die Tweede Wêreldoorlog nog 1 persent beloop, maar sedert die 1970's merkbaar afgeneem. Hierdie tendens is in die 1980's nog steeds ondervind, en eers sedert die jaar 1995 het die bevolkingsaanwas veral danksy immigrasie weer begin versnel.
Die geboortekoers van etniese Noorse vroue het sedert die laat 19de eeu vanweë die toepassing van gesinsbeplanning duidelik afgeplat. Die lae geboortesyfers van minder as een persent beteken dat Noorweë se bevolking sonder immigrasie sal afneem. Statistieke vir die jaar 2006 toon nogtans 'n hoër geboortesyfer, en met 'n gemiddelde van 1,9 kinders per vrou het Noorweë se fertiliteit die hoogste vlak sedert 1991 bereik. Die syfer is ná dié van Albanië, Turkye, Ysland, Frankryk en Ierland selfs die sesde hoogste in Europa.[50]
In 1665 het Noorweë 'n bevolking van sowat 440 000 gehad.[51] Volgens die eerste volledige sensus in 1769 was daar destyds 700 000 inwoners. In 1822 het die bevolking die een-miljoenkerf oorskry, in 1890 die twee-, in 1942 die drie- en in 1975 die vier-miljoenkerf. Vroeër as orspronklik verwag het dit intussen ook by die vyf-miljoen-kerf verbygesteek.
Die sterftesyfer was in die verlede as gevolg van natuurrampe, oorloë en epidemieë onderhewig aan sterk skommelings, maar dit is danksy die ekonomiese en sosiale ontwikkeling van die land en verbeterde gesondheidsorg aansienlik verminder. Die gemiddelde lewensverwagting by geboorte is tans 78,7 jare en behoort tot die hoogstes ter wêreld.[52]
Die bevolkingsdigtheid in Noorweë varieer tussen 118 mense per vierkante kilometer rondom die Oslofjord en 1,6 in Finnmark.[53] Sowat 'n derde van die Noorse bevolking is langs die suidkus en die Oslofjord saamgetrek. Die beduidendste stedelike gebiede is Oslo in die suide, Trondheim in Sentraal-Noorweë en Tromsø in die noorde. As gevolg van die ruolie-ontginning het 'n stedelike ontwikkelingsas in die suidweste ontstaan wat van Stavanger tot by Bergen strek. Hierdie dig bevolkte streek kontrasteer met Finnmark in die uiterste noorde en die hoër geleë berggebied wat albei deur 'n baie lae bevolkingsdigtheid gekenmerk word.
Die noorde is die tradisionele tuisland van sowat 12 000 Kwene (mense wat uit Finland na Noorweë geïmmigreer het) en 40 000 Sami waarvan sommige nog hul oorspronklike leefwyse as vissers en rendiertelers bewaar het.
Taal
[wysig | wysig bron]
Noors, wat deur 95 persent van die bevolking gepraat word, het twee amptelike skryftale, Bokmål en Nynorsk, wat as oorkoepelende standaardtale dien, terwyl baie sprekers in die alledaagse lewe dialekte praat wat soms aansienlik van die twee standaard-skryftale kan verskil. Albei skryftale geniet erkenning as ampstale en word deur sowel die administrasie asook die media gebruik. Die oorgrote meerderheid van die bevolking (tussen 80 en 85 persent) gee die voorkeur aan Bokmål.
In die algemeen is die meeste Noorse dialekte onderling verstaanbaar, alhoewel sommige aansienlike pogings aan die kant van 'n luisteraar mag vereis om dit te verstaan. Verskeie Oeraalse Sami-tale word oor die hele land gebesig en ook as skryftaal gebruik, veral in die noorde waar 'n groot deel van die Sami-bevolking gekonsentreer is. Sprekers van dié tale het 'n reg op moedertaalonderwys, ongeag hulle woonplek, en mag in hul eie taal met staatsinstellings kommunikeer.
'n Klein minderheid praat daarnaas Kweens, 'n Oeraals-Finse taal.
Migrasie
[wysig | wysig bron]In die laat 19de en vroeë 20ste eeu het honderdduisende Nore na oorsese bestemmings, veral na die Verenigde State en Kanada, geëmigreer. Die emigrasiegolf het sy hoogtepunt in die 1860's bereik toe twee derdes van die natuurlike bevolkingsaanwas of tussen 10 en 15 persent van die totale bevolking die land verlaat het. Emigrasiesyfers was nog tot by die Eerste Wêreldoorlog en die Groot Depressie van die 1930's hoog.
Sedert die laat 1960's het 'n groot aantal immigrante hulle in Noorweë gevestig wat in die 1970's en die vroeë 1980's sowat 1 persent van die totale bevolking beloop het. As gevolg van die dalende geboortesyfers van die etniese Noorse bevolking verteenwoordig immigrasie tussen 35 en 40 persent van die totale bevolkingsaanwas in Noorweë.[54]
Die immigrante het in die 1960's veral uit Suid-Europa, Asië, Afrika en Suid-Amerika gekom en hulle merendeels in Oslo en sy omgewing gevestig. In 1975 het die regering 'n verbod op immigrasie geplaas wat nog steeds bestaan. Hierdie verbod word nie op bepaalde groepe vlugtelinge en asielsoekers toegepas nie. Die immigrasie van hierdie groepe, wat veral uit Pakistan, Viëtnam, Iran en Turkye kom, word deur 'n kwotastelsel beheer. 'n Beperkte aantal van familielede van immigrante wat hulle reees in die land gevestig het mag eweneens Noorweë toe kom. Vanweë die tekort aan opgeleide mannekrag het Noorweë ook 'n gewilde bestemming vir immigrante uit ander Europese lande geword. Die sowat 120 000 buitelanders in Noorweë verteenwoordig minder as drie persent van die totale bevolking.
Kuns en kultuur
[wysig | wysig bron]
Alhoewel Noorweë nog 'n relatief jong nasie is en oor 'n tydperk van 400 jaar met Denemarke verenig was, pronk die land met 'n lang geskiedenis, veral as een van die beduidendste Europese seenasies, en selfstandige kulturele tradisies. Saam met musiek, literatuur en kuns speel ook die tradisionele Noorse kleredrag, die sogenaamde bunader, nog steeds 'n belangrike rol as 'n nasionale simbool en word by spesiale geleenthede soos huwelike, dope en op Noorweë se nasionale dag (17 Mei) gedra.
Die oorspronklike inheemse bevolking van Noorweë, die Sami, het hul eie kulturele erfenis bewaar.
Naas die ander Skandinawiese lande oefen vandag veral die Engelssprekende wêreld 'n groot invloed op Noorweë se kultuur en samelewing uit – Amerikaanse rolprente en televisiereekse oorheers byvoorbeeld die oudiovisuele media. Engels is die belangrikste vreemde taal in die land wat byna orals verstaan en gepraat word.[55]
Die Noorse staat bevorder die plaaslike kuns- en kultuurbedryf ook in die yl bevolkte gebiede van die land. Noorse skrywers soos Jostein Gaardner en Erik Fosnes Hansen het net soos die toneelskrywer Jon Fosse internasionale bekendheid verwerf.[56]
Edvard Grieg is nog steeds die mees bekende klassieke komponis.
Argitektuur
[wysig | wysig bron]
Die argitektoniese geskiedenis van Noorweë weerspieël die historiese ontwikkeling van die land, en eers met die relatief laat kerstening van Noorweë in die 11de eeu kan daar sprake wees van 'n selfstandige Noorse boukuns. Met die vereniging van die verskillende klein koninkryke in 'n gemeenskaplike ryk sowat 1000 jaar gelede het Noorweë in nouer aanraking met die argitektoniese tradisies van ander Europese lande soos byvoorbeeld muurwerk gekom. Die eerste katedraal in die Gotiese styl, wat ooit in 'n Nordiese land opgerig is, die Nidaros-katedraal, het in Trondheim op die graf van die heilige Olav ontstaan. 'n Groot aantal ander kerkgeboue uit steen is orals in Noorweë in die Romaanse styl gebou. Veral die Engelse en Noord-Duitse boukuns het groot invloed op die plaaslike argitektuur van die Romaanse en Gotiese periode uitgeoefen.
Maar aangesien hout as 'n uiters geskikte boumateriaal steeds volop beskikbaar was, het die land al vroeg sy eie tradisie van houtboukuns ontwikkel. Vandag is van die mees interessante voorbeelde van eietydse Noorse argitektuur van hout gemaak en getuig van hierdie materiaal se aantreklikheid vir Noorse ontwerpers en boumeesters.[57]
In die vroeë Middeleeue het baie kerkgemeentes in Noord-Europa hul kerke van hout gebou; hiervoor is gewoonlik houtpale in die grond versink. Hierdie tradisie is in Noorweë verder ontwikkel en het sy argitektoniese hoogtepunt vanaf die 12de eeu met die oprigting van staafkerke bereik waarvan 28 bewaar gebly het en nog steeds die belangrikste Noorse bydrae tot die wêreld se argitektuurgeskiedenis verteenwoordig. Die staafkerk van Urnes is selfs deur UNESCO as 'n argitektoniese wêrelderfenis gelys. Die vorm en versierings van staafkerke is aan die skeepsbou- en kunstradisie van die Wiking-tydperk ontleen, en veral die kerkportale is 'n opvallende mengsel van Wiking- en Christelike motiewe.
Die lafting-tegniek of gebruik van langhoute het in Noorweë tot 'n gesofistikeerde vlak ontwikkel. Noorse plase het byvoorbeeld oor 'n aantal houtgeboue van verskillende groottes beskik wat elkeen 'n spesifieke funksie vervul het, en daar was 'n groot aantal tipes en samestellings van geboue in die verskillende geweste van die land.
Naas die binnelandse boerderygemeenskappe het ook die vissersdorpies langs die Noorse kus hul eie kenmerkende houtboukuns ontwikkel wat gedurende die Middeleeue oor die hele kuslyn uitgebrei het. Noord-Duitse koopmans van die Hanseverbond het byvoorbeeld die aanleiding gegee tot die bou van 'n reeks nou houtgeboue langs die oewerlyn van Bergen se Bryggen-skeepswerf wat as hulle hoofkwartier gedien het.
Twee van die stede, wat tydens die 17de eeu deur die Deense koning in Noorweë gestig is, Kongsberg en Røros, het as gevolg van mynbouaktiwiteite ontstaan. Kongsberg pronk nog steeds met 'n kerkgebou in die destydse barokstyl, terwyl in Røros kenmerkende lang geboë houthuise ontstaan het. Net soos die Bryggen van Bergen is ook Røros se historiese stadskern deur die UNESCO as 'n wêrelderfenisgebied gelys.
Vanweë die politieke en ekonomiese oorheersing deur Denemarke is die ontwikkeling van 'n welvarende Noorse bourgeoisie belemmer, en belangrike stylrigtings van die Europese argitektuur het derhalwe dikwels eers baie laat begin om 'n invloed op die plaaslike boukuns uit te oefen wat dan ook dikwels beperk was. Nogtans is daar uitmuntende voorbeelde van historiese boustyle soos die Baronie Rosendal bo-oor die Kvinnheradfjord met sy barok-invloede en die statige landhuis Damsgård in Bergen wat volgens die Rokoko-styl as 'n houtgebou ontwerp is.
Met die skeiding van Denemarke in 1814 het Oslo (destyds Kristiania) se nuwe funksie as hoofstad van Noorweë die aanleiding tot die bou van 'n aantal representatiewe geboue gegee. Die argitek Christian H. Grosch het naas die oudste gedeelte van die Universiteit van Oslo, die Effektebeurs en die vroeëre Sentrale Bank van Noorweë talle ander geboue in Oslo asook sowat sewentig kerke dwarsoor die land ontwerp.
In die 20ste eeu het Noorse argitekte nasionale tradisies met eietydse argitektoniese stromings verbind. Toe die stad Ålesund in 1904 deur 'n brandramp verwoes is, het inheemse boumeesters hulle by die heropbou onder meer deur die Art Nouveau-boustyl laat inspireer. Die 1930's met hulle funksionalistiese tendense was 'n eerste groot bloeitydperk van die Noorse boukuns, alhoewel die plaaslike argitekte eers in die laaste dekades van die eeu internasionale bekendheid verwerf het.
Skilderkuns
[wysig | wysig bron]
Terwyl sowel Middeleeuse geskilderde antependia asook muur- en gewelfskilderye bewaar gebly het, word die vroeë 19de eeu as die beginpunt van die moderne Noorse skilderkuns beskou. Die eerste generasie van Noorse Romantici het hul inspirasie van buitelandse kunstenaars gekry – soos Johann Christian Clausen Dahl (1788–1857) wat in Duitsland gebly en daar onder die invloed van Caspar David Friedrich gestaan het. Thomas Fearnly (1802–1842) was een van die eerste inheemse landskapskilders. Die laat-Romantiese periode was deur 'n konsentrasie op die volkslewe, die Nordiese geskiedenis en mitologie gekenmerk.
Skilders van landskappe en persone soos Hans Gude (1825–1903), Johan Fredrik Eckersberg (1822–1870), Adolph Tidemand (1814–1876) en Christian Krogh (1852–1925) is onder meer deur die Düsseldorfse Akademie in Duitsland beïnvloed. Die Franse skilderkuns het veral met sy impressionistiese stromings inspirasie vir Noorse skilders soos Fritz Thaulow (1847–1906) en Gerhard Munthe (1849–1929) gelewer. Die impressionisme is opgevolg deur die Art Nouveau-kuns met Edvard Munch (1863–1944) as een van sy bekendste Noorse verteenwoordigers.
Die karikaturis Olaf Gulbransson (1873–1958) het die kenmerkende grafiese styl van die satiriese Duitse tydskrif Simplicissimus ontwikkel, tog het ander nie-figuratiewe kunsstromings in die eerste helfte van die 20ste eeu soos die kubisme of konstruktiwisme min aandag in Noorse kunstenaarskringe gekry. Eers in die 1950's het hulle hul invloed in die dikwels melancholiese Noorse landskapskilderkuns laat geld.
Sedert die 1970's het die beeldende kuns in Noorweë sy inspirasies ten opsigte van vorm en inhoud uit die veelvuldige internasionale kunsstromings gekry, alhoewel Noorse kunstenaars steeds weer op onderwerpe konsentreer wat die plaaslike natuur bied.
Sport
[wysig | wysig bron]
.jpg)
Sport vorm 'n belangrike deel in die Noorse kultuur, en gewilde sportsoorte sluit in sokker, handbal, tweekamp, heg-en-steg-ski, skansspring, langbaanskaats, en, in 'n minder mate, yshokkie.
Sokker is in Noorweë die gewildste sportsoort in terme van aktiewe deelname. Volgens 'n 2014–2015-opname was sokker ver agter tweekamp en heg-en-steg-ski wat die gewildheid onder toeskouers betref.[58] Yshokkie is die belangrikste binnesport.[59] Die Noorde nasionale vrouehandbalspan het verskeie titels ingepalm, waaronder twee Olimpiese goue medaljes (in 2008 en 2012), drie wêreldbekertoernooie (in 1999, 2011 en 2015), asook ses Europese kampioenskappe (in 1998, 2004, 2006, 2008, 2010 en 2014).
In sokker het die nasionale vrouespan die wêreldbekertoernooi in 1995 en die Olimpiese Sokkertoernooi in 2000 gewen. Die vrouespan het ook twee UEFA Europese vrouekampioenskappe ingepalm (in 1987 en 1993). Die Noorse nasionale manssokkerspan het al drie keer aan die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi deelgeneem (in 1938, 1994 en 1998), en een keer aan die UEFA Europa-beker (in 2000). Die beste FIFA-rang wat Noorweë behaal het, is tweede, 'n plek wat hulle twee keer bereik het, in 1993 en in 1995.[60]
Bekende Noorse spelers in die Nasionale Voetballiga sluit in Halvor Hagen, Bill Irgens, Leif Olve Dolonen Larsen, Mike Mock en Jan Stenerud.[61]
Bandy is 'n tradisionele sport in Noorweë en die land is een van die vier stigters van die Vereniging van Internasionale Bandy. In terme van gelisensieerde atlete is dit die tweede belangrikste wintersport in die wêreld.[62] Teen Januarie 2018 het die nasionale mansspane een silwer- en bronsmedalje elk verower, terwyl die nasionale vrouespan vyf bronsmedaljes tydens wêreldbekertoernooie ingepalm het.
Noorweë se eerste deelname was tydens die Olimpiese Somerspele 1900 en sedertdien het die land atlete vir al die Olimpiese Spele gestuur, behalwe vir die min bemarkte Olimpiese Somerspele 1904 en die Olimpiese Somerspele 1980 in Moskou wat deur die Weste geboikot is. Noorweë voer die algehele medaljetabel by die Olimpiese Winterspele met 'n goeie voorsprong aan. Noorweë het al twee keer Olimpiese Spele gehuisves: Die Olimpiese Winterspele 1952 in Oslo en die Olimpiese Winterspele 1994 in Lillehammer. Dit het ook die Olimpiese Jeugwinterspele 2016 in Lillehammer aangebied en sodoende die eerste land geword wat beide die Winterspele en Jeugwinterspele gehuisves het.
Noorweë se nasionale vrouespan in strandvlugbal het aan die CEV Strandvlugbal Kontinentale Beker 2018–2020 deelgeneem.[63]
Skaak het sterk in gewildheid toegeneem in Noorweë. Die Noorse Magnus Carlsen is die huidige en vyfmalige wêreldkampioen.[64]
Letterkunde
[wysig | wysig bron]'n Selfstandige Noorse letterkunde het eers met die nasionale onafhanklikheidsbeweging vanaf 1814 begin ontwikkel sodat die vroeë literêre lewe as deel van 'n gemeenskaplike Skandinawiese letterkunde beskou moet word.
Die Noors-Yslandse periode (tussen omstreeks 800 en 1400)
[wysig | wysig bron]Wetenskaplikes het hul kennis oor die vroeë Wiking-beskawing onder meer aan Yslandse skrywers te danke wat in die 12de en 13de eeu begin het om die mondelinge tradisies neer te skryf.
Die wêreld van Nordiese godhede en helde is die hoofonderwerp van die Edda, die oudste literêre werk van Noorweë. In die 13de eeu het skalde (afgelei van die Yslandse skáld "digter") Wiking-ideale soos verwantskap, heldedom, eer, eerlikheid en deug, wat aanvanklik in eenvoudige stafryme van rune-inskrifte behandel is, in 'n meer ingewikkelde literêre styl verheerlik. Rondtrekkende sangers het tydens die lang Skandinawiese winters veral die hoofse publiek met hul heldesange oor legendes, historiese gebeurtenisse, heldedade, slagte en deugsame krygers vermaak. Die eerste bekende Noorse skald uit die eerste helfte van die 9de eeu was Bragi Boddason. Later was die skaldedigkuns hoofsaaklik tot Ysland beperk. Ook die Nordiese sagas, vroeë Skandinawiese prosawerke, het ondanks hulle Noorse wortels in Ysland ontstaan, soos byvoorbeeld Snorri Sturluson se Kroniek van die Noorse konings uit die 13de eeu.
Die religieuse en hoofse literatuur van die Middeleeuse Europese – vertalings van preke, legendes rondom heiliges en heldedigte oor Koning Artus, Karel die Grote en Theoderik die Grote – is ook in Noorweë oorgeneem. Die sogenaamde Koningsspieël, 'n didaktiese afhandeling oor sedes en moraal wat in versvorm gegiet is, was 'n belangrike inheemse literêre werk. Daarnaas het ballades vanaf die 13de eeu 'n beduidende rol in Noorweë se literêre lewe begin speel.
Die Noors-Deense periode (tussen omstreeks 1400 en 1814)
[wysig | wysig bron]
In die tydperk van die Kalmarunie het die Oud-Nordiese literatuur sy hoogtepunt al lank oorskry, en eers met die Reformasie was daar weer 'n oplewing in die produksie van literêre tekste. Aangesien Noorweë tot 1643 nie oor 'n eie drukkery beskik het nie, is hoofsaaklik Deense boeke van Kopenhaagse uitgewers ingevoer. Die Deense taal, wat uiteindelik ook ampstaalstatus in Noorweë gekry het, het 'n oorheersende invloed op die Noorse letterkunde uitgeoefen.
Die 16de eeuse humanisme het Noorse skrywers soos Absalon Pederssøn Beyer en Peder Claussøn Friis geïnspireer. Friis het met sy vertaling van Snorri Sturluson se Heimskringla-saga uiting aan patriotiese gevoelens gegee, en in 1739 het die geestelike Petter Dass met sy werk Norlands Trompet ("Die Trompet van die Noordland") sy belewenis van die landskap van Noord-Noorweë in versvorm uitgedruk.
Die Noorse letterkunde het veral in die 18de eeu begin om sy eie identiteit en uniekheid uit te druk. By hierdie ontwikkeling het die Noors-gebore Deense skrywer Ludvig Baron von Holberg sentraal gestaan. Op sy reise deur Europese lande is hy deur die Franse rasionalisme en Engelse deïsme beïnvloed, en hy het begin om hierdie ideeë in sy literatuur in te werk. Holberg se werke het historiese afhandelings, satiriese digkuns en morele opstelle ingesluit, alhoewel hy veral met sy tydlose realistiese komedies bekendheid verwerf het wat nog steeds in Noorse en Deense teaters opgevoer word.
Ander bekende skrywers in hierdie periode sluit Holberg se literêre opvolger, Johan Herman Wessel, die digters Christian Braunman Tullin en Johan Nordahl Brun en die kritiese essayis Claus Fasting in. 'n Spesifieke nasionale Noorse literatuur het in 1772 met die stigting van die Noorse Geselskap (Det Norske Selskab), 'n vereniging van klassisistiese digters, gestalte gekry.
Die 19de eeu
[wysig | wysig bron]
As gevolg van die Napoleontiese Oorloë is Noorweë se politieke bande met Denemarke in 1814 verbreek, maar ook in die nuwe alliansie met Swede, wat voorsiening vir selfregering gemaak het, is die kulturele bande met Denemarke steeds gehandhaaf. Tegelykertyd het die nasionale beweging van Noorweë vir die ontwikkeling van 'n selfstandige Noorse literatuur gepleit wat onder meer in die romantiese stylperiode verwesenlik is.
Die beduidendste romantiese digter in Noorweë was Henrik Arnold Wergeland, wat as uitgewer en opvoedkundige ten gunste van 'n selfstandige Noorse literêre tradisie was wat die ou bande met Denemarke sou vervang. In die opkomende sogenaamde Noorse kultuurstryd was daar egter ook voorstanders van 'n voortgesette kulturele unie met Denemarke, soos die digter Johan Sebastian Welhaven.
Die romanties-nasionalistiese stroming in die letterkunde het met digters soos Peter Christian Asbjørnsen en Jørgen Moe ondr meer die literêre skatte van die volksdigkuns, wat tot dusver net mondeling oorlewer is, herontdek en in geskrewe vorm versamel. Die taalkundige Ivar Aasen het met die wetenskaplike navorsing ten opsigte van Noorse dialekte begin, terwyl die joernalis Aasmund Olafsson Vinje in sy nasionaal-romantiese werke Noors as 'n literêre taal gevestig het. 'n Selfstandige Noorse geskiedskrywing het met Peter Andreas Munch 'n aanvang geneem.
Met die literêre realisme het Noorweë skrywers van wêreldfaam voortgebring. Die roman Amtmandens døttre van Camilla Collett was in die jare 1854 en 1855 net die begin van 'n ontwikkeling wat met die dramatikus Henrik Ibsen, die politieke skrywer Bjørnstjerne Bjørnson, Jonas Lie (wat later deur die impressionisme beïnvloed is, 1833–1908) en Alexander Kielland (1849–1906) sy hoogtepunt bereik het. Verskeie van Ibsen se werke het deel van die wêreldliteratuur geword.
Die naturalisme, landelike lewe en volkstradisies het in die werke van skrywers soos Amalie Skram en Arne Garborg neerslag gevind.
In die laaste dekade van die 19de eeu is baie Noorse skrywers deur die nuwe romantiek beïnvloed. Die bekendste outeur in hierdie periode was Knut Hamsun. Sy eensame romanhelde voel dikwels aangetrokke tot die natuur en die irrasionele.
Die 20ste eeu
[wysig | wysig bron]
Ná die einde van die politieke unie met Swede in 1905 het die realistiese styl weer 'n oplewing beleef, en Noorse skrywers het hulle op maatskaplike vraagstukke begin konsentreer. Olav Duun het met sy omvattende epiese roman Juvikfolke, wat ses boekdele behels, 'n boeiende verhaal oor die landelike lewe en die geskiedenis van 'n familie geskep. Johan Bojer het in sy werke die morele kwessies van 'n moderne nywerheidsmaatskappy behandel, terwyl Johan Petter Falkberget hom op die probleme van mynwerkers toegespits het.
Met Sigrid Undset (1882–1949) het 'n nuwe skryweres van wêreldfaam op die literêre toneel verskyn. Met haar trilogie Kristin Lavransdatter (1920–1922), wat in die tradisie van Oud-Yslandse sagas geskryf is en in die Middeleeuse Noorweë afspeel, het sy in 1928 die Nobelprys vir Letterkunde verower. Naas Undset het ook ander realistiese skrywers soos Olav Dunn (1876–1939) en Johan Folkberget (1879–1967) dikwels etiese probleme teen 'n historiese agtergrond behandel.
Die politieke spannings in die tydperk tussen die wêreldoorloë is onder meer in die werke van Nordahl Grieg weerspieël. Net soos Grieg het ook die digter Arnulf Øverland in sy liriek die Duitse besetting van Noorweë tydens die Tweede Wêreldoorlog gekritiseer. Die oorlog en die besettingstyd het ook ná 1945 'n sentrale in die literêre lewe gespeel en is onder meer in die romans van Odd Bang-Hansen en Kåre Holt verwerk. Algemene kritiek op die maatskappy het die romans en liriek van Jens Ingvald Bjørneboe oorheers, terwyl die prosa van skrywers soos Johan Borgen sterk deur eksistensialistiese tendense beïnvloed is. Die kwessie van goed en kwaad het in die psigologiese romans van Åge Rønning sentraal gestaan.
Net soos Sweedse outeurs het ook Noorse skrywers soos Karin Fossum, Anne Holt, Tom Egeland en Jo Nesbø met hul rillers en misdaadromans internasionale sukses behaal. Ook Jostein Gaarder het met sy filosofiese roman Sofies verden (1991), wat vir jonger lesers bedoel was, 'n internasionale blitsverkoper geskryf. Ander belangrike eietydse skrywers sluit Jan Kjærstad en die dramatikus Jon Fosse in.
Noorweë se literêre stelsel
[wysig | wysig bron]Noorweë het 'n unieke literêre stelsel ter bevordering van Noorse literatuur, skrywers en die uitgewersbedryf. Dit baseer op voorgeskrewe pryse vir boeke, die aankoop van honderde eksemplare van bepaalde nuwe titels, die vrystelling van boeke van belasting op toegevoegde waarde (BTW) en kollektiewe ooreenkomste tussen regtehouers. Die program was die sleutelfaktor vir die vestiging van 'n veelsydige en dinamiese boekmark in Noorweë.[65][66]
- Aankoopprogram
Die Noorse aankoopprogram vir boeke word deur die staat befonds en deur die Noorse Kunsteraad geadministreer. Jaarliks word tussen 550 en 1 500 eksemplare van sowat 600 nuwe boektitels aangekoop en aan biblioteke dwarsoor die land beskikbaar gestel. Die program se hoofdoelwitte is die bevordering van Noorse boekpublikasies, die versekering van toegang tot nuwe werke vir die algemene leserspubliek en die verskaffing van hoër inkomstes aan skrywers.
Die program is in die 1960's as 'n aankoopstelsel vir Noorse fiksie vir volwassenes geloods en is reeds kort daarna uitgebrei om ook literatuur vir kinders en jeugdiges in te sluit. So is ook skoolbiblioteke van nuwe boektitels voorsien. Die program was 'n groot sukses en het bygedra tot hoër produksie- en oplaagsyfers. Die aankoopprogram is intussen verder uitgebrei na vertaalde fiksie en nie-fiksie, Noorse nie-fiksie vir volwassenes, Noorse nie-fiksie vir kinders en jeugdiges en grafiese romans.
- Voorgeskrewe boekpryse en vrystelling van BTW
Die voorgeskrewe vaste boekprys vir elke nuwe titel mag deur die uitgewery vasgestel word. Boekwinkels en ander kleinhandelondernemings mag tot 1 Mei van die volgende jaar 'n afslag van maksimaal 12,5 persent aan klante aanbied. Deur boeke orals in Noorweë teen meer of min dieselfde prys te verkoop word skrywers en uitgewers van 'n stabiele grondslag vir hul finansiële beplanning voorsien. Die vrystelling van BTW maak boeke vir lesers meer bekostigbaar en verseker toegang tot literatuur vir almal.
- Kollektiewe ooreenkomste
Kollektiewe ooreenkomste, wat tussen die Vereniging van Noorse Uitgewers aan die een en die belange-organisasies van skrywers, illustreerders en vertalers aan die ander kant gesluit is, verseker vir alle partye, wat regte in die publikasieproses hou, 'n billike deel van die inkomste.
Ander programme ter bevordering van Noorse literatuur
[wysig | wysig bron]Die Noorse Kunsteraad stel beurse beskikbaar vir talentvolle en belowende skrywers asook finansiële steun vir projekte en produksies. Die uitvoer van Noorse literatuur word deur 'n ander liggaam, NORLA – Norwegian Literature Abroad, deur aktiewe bemarking en subsidies vir vertalings bevorder. NORLA is in 1978 gestig en het in die tydperk tot 2004 die vertaling van nagenoeg 5 200 Noorse boektitels in 65 tale finansieel gesteun. NORLA se werksaamhede word deur die Noorse Departement van Kultuur befonds.
Die grootste kulturele inisiatief in die buiteland ooit sal Noorweë se deelname as eregas aan die Frankfurtse Boekebeurs van 2019 wees. Aktiwiteite in hierdie verband word eweneens deur NORLA gekoördineer. In samewerking met die regtehouers onderhou NORLA ook 'n webtuiste wat inligting oor Noorse boekpublikasies in Engels bied, https://booksfromnorway.com/.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ (no) "Språk i Norge – Store norske leksikon". 22 Mei 2019. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (no) kirkedepartementet, Kultur- og (27 Junie 2008). "St.meld. nr. 35 (2007–2008)". Regjeringa.no. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (en) "The Re-establishing of a Norwegian State". regjeringen.no. 5 Julie 2020. Besoek op 5 Julie 2020.
- ↑ (no) "Arealstatistics for Norway 2019". Kartverket, mapping directory for Norway. 20 Desember 2019. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (en) "Surface water and surface water change". OESO. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (no) "Population, 2024-01-01". Statistiek Noorweë. 1 Januarie 2024. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 (en) "Norway". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2023. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (en) "Human Development Report 2023/2024" (PDF). United Nations Development Programme. 13 Maart 2024. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (en) "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". Eurostat. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (no) "Facts about Norway". gonorway.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Desember 2007. Besoek op 19 Desember 2007.
- ↑ (no) "Nomino 6:6". Nomino. NRK. 4 Oktober 2016. Besoek op 5 Oktober 2016.
- ↑ (no) "Sår tvil om Norges opphav". Forskning.no for Universitetet i Agder. 29 Februarie 2016. Besoek op 5 Oktober 2016.
- ↑ (en) Dagfinn Skre (2020). Rulership in 1st to 14th century Scandinavia. De Gruyter. pp. 3, 5–10. hdl:20.500.12657/23221. Besoek op 5 Oktober 2016.
- ↑ (de) Galli, Max en Johannes Holzleiter: Norwegen. Augsburg: Weltbild 2008, bl. 18
- ↑ (de) Galli/Holzleiter (2008), bl. 32
- ↑ (en) www.norwegen.no: Klimaat Geargiveer 7 Junie 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Galli/Holzleiter (2008), bl. 18
- ↑ (en) www.norwegen.no Noorweë – Geskiedenis: Die eerste Nore
- ↑ (en) www.norwegen.no Geskiedenis: Die Wiking-tydperk Geargiveer 23 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) www.norwegen.no – Geskiedenis: Die Middeleeue Geargiveer 23 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) www.norwegen.no – Geskiedenis: Die Middeleeue Geargiveer 23 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Galli/Holzleiter (2008), bl. 20
- ↑ (en) www.norwegen.no – Geskiedenis: Die skeiding van Denemarke Geargiveer 23 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Henningsen, Bernd en Lothar Schneider (reds.): Skandinavien. Augsburg: Weltbild 2008, bl. 47
- ↑ (en) www.norwegen.no – Geskiedenis: 1814–1905
- ↑ (en) www.norwegen.no – Geskiedenis: Noorweë ná 1905 Geargiveer 13 Februarie 2007 op Wayback Machine
- ↑ (no) Evig heder 1:6 (dokumentêr), NRK Hordaland 1995
- ↑ (de) Gruchmann, Lothar: NS-Besatzungspolitik und Résistance in Europa. In: Broszat, Martin en Norbert Frei (reds.) in samewerking met die Institut für Zeitgeschichte (München): PLOETZ – Das Dritte Reich. Freiburg/Würzburg: Ploetz 1983, bl. 216
- ↑ (en) www.norwegen.no – Geskiedenis: Die Tweede Wêreldoorlog
- ↑ (de) Der Fischer Weltalmanach 2006. München 2005: Fischer Taschenbuch Verlag, bl. 342
- ↑ (en) www.norwegen.no – Geskiedenis: Noorweë ná die Tweede Wêreldoorlog Geargiveer 23 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Ronald D. Gerste (30 Mei 2023). "Unabhängigkeit von Schweden – Alter Schwede". Die Zeit. Besoek op 11 Maart 2024.
- ↑ (de) Linda Koponen (28 Februarie 2024). "Gewinnt die Nato nach Schwedens Beitritt die alleinige Kontrolle über die Ostsee? Es ist kompliziert – eine Analyse in Karten". Neue Zürcher Zeitung. Besoek op 11 Maart 2024.
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Noorweë – Ekonomiese Struktuur Geargiveer 30 Januarie 2011 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ekonomie van Noorweë Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (en) www.norwegen.no – Algemene inligting Geargiveer 27 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ 45,0 45,1 (no) "Fylkesinndelingen fra 2024". Regjeringen. 5 Julie 2022. Besoek op 3 Maart 2024.
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Noorweë – Binnelandse Beleid Geargiveer 21 Junie 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Der Fischer Weltalmanach 2007. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag 2006, bl. 364
- ↑ (en) www.norwegen.no – Algemene inligting: Religie in Noorweë Geargiveer 8 Februarie 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Henningsen/Schneider (2008), bl. 33
- ↑ (en) Statistics Norway – Statistisk sentralbyrå: Focus on Population Geargiveer 28 Desember 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) Statistics Norway – Statistisk sentralbyrå: Focus on Population Geargiveer 28 Desember 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) www.norwegen.no – Bevolking Geargiveer 8 Februarie 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Dittmann, Frank (red.): Reisehandbuch Skandinavien 2008. Essen: Nordis 2008, bl. 112
- ↑ (en) www.norwegen.no Mense: Migrasie
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Kuns en kultuur Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Kuns en kultuur Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine
- ↑ (en) www.norwegen.no: Die ontwikkeling van die Noorse argitektuur
- ↑ (no) "Knock-out fra Northug & co". Dagbladet. 22 Junie 2015. Besoek op 22 Junie 2015.
- ↑ (no) "Stor interesse for ishockey". NRK. 13 April 2013. Besoek op 11 Junie 2016.
- ↑ (en) "FIFA/Coca-Cola World Ranking". FIFA. 22 Junie 2015. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Februarie 2015. Besoek op 19 Februarie 2015.
- ↑ (en) John Grasso (2013). Historical Dictionary of Football. Scarecrow Press. p. 490. ISBN 978-0-8108-7857-0.
- ↑ (en) "Bandy destined for the Olympic Winter Games!". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Oktober 2018. Besoek op 17 Oktober 2018.
- ↑ (en) "Continental Cup Finals start in Africa". Fédération Internationale de Volleyball. 22 Junie 2021. Besoek op 7 Augustus 2021.
- ↑ (no) "Carlsen er verdensmester – Jeg er lykkelig og lettet". NRK. 22 Junie 2015. Besoek op 22 Junie 2015.
- ↑ (en) www.norway2019.com: Literary system. Besoek op 16 Februarie 2019
- ↑ (no) Den Norske Forleggerforening: The Norwegian Literary System. Besoek op 16 Februarie 2019
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Algemeen
- (en) "Norway". Encyclopædia Britannica. Besoek op 3 Maart 2024.
- (en) "Norway". Central Intelligence Agency. Besoek op 3 Maart 2024.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Noorweë. |
- (en) Toerisme-inligting oor Noorweë op Wikivoyage
- (no) Amptelike webwerf
- (en) Noorse Ambassade in Suid-Afrika
- (en) Algemene inligting oor Noorweë
- (en) State of the Environment Norway
.svg){kind=small}
Lande en gebiede in Europa | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Lande | Albanië • Andorra • Armenië2 • Azerbeidjan1 • Belarus • België • Bosnië en Herzegowina • Bulgarye • Denemarke • Duitsland • Estland • Finland • Frankryk • Georgië1 • Griekeland • Hongarye • Ierland • Italië • Kasakstan1 • Kroasië • Letland • Liechtenstein • Litaue • Luxemburg • Malta • Moldowa • Monaco • Montenegro • Nederland • Noord-Masedonië • Noorweë • Oekraïne • Oostenryk • Pole • Portugal • Roemenië • Rusland1 • San Marino • Serwië • Siprus2 • Slowakye • Slowenië • Spanje • Swede • Switserland • Tsjeggië • Turkye1 • Vatikaanstad • Verenigde Koninkryk • Ysland | .svg) | |||||||||
| Omstrede gebiede | |||||||||||
| Afhanklike gebiede |
| ||||||||||
| Lande van | |||||||||||
1. Land deels in Asië. 2. Geografies in Asië, maar gereeld beskou as deel van Europa a.g.v. kulturele en historiese oorwegings. 3. Aangedui as die Kanaaleilande. | |||||||||||
 Nordiese lande | ||
|---|---|---|
| State |  | |
| Outonome lande | ||
| Spesiale status/kulturele area | ||
| Verwant | ||
| Sien ook | ||
| Volle lede |  | |
|---|---|---|
| Geassosieerde lede | ||
| Waarnemers/kantore | ||
