Stórtíðindi í varnarsamstarfinu.
Tíðindi vikunnar eru að sjálfsögðu, að hinn 15. mars tilkynnti Bandaríkjastjórn utanríkisráðherra og forsætisráðherra, að fyrir lok september yrðu bandarísku herþoturnar á brott frá Íslandi.
Í ræðu, sem ég flutti á alþingi hinn 16. mars, leitaðist ég í stuttu máli við að lýsa stöðunni, eins og hún hefur blasað við mér, frá því að Sovétríkin hrundu árið 1991.
Ég var í nefnd, sem skilaði skýrslu í mars 1993, undir heitinu: Öryggis- og varnarmál Íslands. Lagði nefndin mat á stöðu Íslands á þeim tíma og taldi öryggi og varnir best tryggðar með aðild að NATO og varnasamningi við Bandaríkin. Þetta væri einnig mat bandamanna okkar austan hafs og vestan.
Árið 1999 gaf utanríkisráðuneytið út greinargerð, sem unnin var á þess vegum, og ber heitið: Öryggis- og varnarmál Íslands við aldamót. Greinargerðin var kynnt í ríkisstjórn, áður en hún var birt. Þar er byggt á sömu meginsjónarmiðum og gert var árið 1993. Þar segir meðal annars:
„Samkvæmt varnarsamningi Íslands og Bandaríkjanna frá 5. maí 1951 ber Bandaríkjunum fyrir hönd Atlantshafsbandalagsins að gera viðeigandi ráðstafanir til varnar landinu. Framkvæmd samningsins er hins vegar háð gagnkvæmu samkomulagi samningsaðila. Á þessum áratug [þ. e. 10. áratug 20. aldar] hafa ríkin tvisvar gert sérstaka bókun um framkvæmd samningsins, árin 1994 og 1996, en síðari bókunin gildir til ársins 2001. Það hefur verið grundvallaratriði í bókununum tveimur að mikilvægi varnarsamningsins hefur verið áréttað, en hann jafnframt aðlagaður breyttum aðstæðum, m. a. með tilliti til herstyrks sem ríkin telja nauðsynlegan til að sinna trúverðugum vörnum landsins.“
Eins og áður sagði er þessi texti skrifaður 1999 og þá er nefnt að síðari bókunin frá 1996gildi til 2001 – en fyrir 2001 var ekki gengið frá nýrri bókun og segja má, að vegna þess hafi í raun verið óvissa eða stöðugar viðræður – með hléum þó – milli ríkisstjórna landanna um þessi máli. Í ræðu og riti hef ég gagnrýnt aðferðina, sem upp var tekin árið 1994, að tímabinda fyrirkomulag um framkvæmd varnarsamningsins. Það brýtur gegn anda samstarfs ríkjanna og kallar frekar á vandræðagang en leiða til farsældar. Hefur það sannast núna, þegar Bandaríkjastjórn tilkynnir, að herþoturnar verði kallaðar héðan.
Í greinargerðinni frá 1999 segir um hlutverk orrustuvélanna: „Fyrir átta árum [þ. e. 1991] flugu orrustuflugvélar frá Keflavíkurflugvelli í veg fyrir tuttugu og sex sovéskar herflugvélar á tólf mánaða tímabili. Síðan þá hefur engin rússnesk herflugvél komið í námunda við landið. Loftvarnir taka þó ekki einvörðungu mið af breytilegu hættumati og verður ávallt að gera ráð fyrir að þessi afmarkaði þáttur varna landsins og Norður-Atlantshafssvæðisins sé trúverðugur.“
Loftvarnir töldu íslensk stjórnvöld best tryggðar með stöðugri viðveru fjögurra bandarískra orrustuþotna. Nú hverfa þoturnar og þá vaknar að sjálfsögðu spurning um, hvernig tryggt verði, að loftvarnir Íslands séu trúverðugar og raunar inntak varnarsamningsins í heild.
Spyrja má: Hafði George W. Bush Bandaríkjaforseti heitið því, að hér yrðu fjórar herþotur til frambúðar? Hefur ekki verið tekist á um stöðuga viðveru orrustuþotnanna innan bandaríska stjórnkerfisins? Varnarmálaráðuneytið vildi þær til annarra starfa en utanríkisráðuneytið teldi skynsamlegt að halda þeim á Íslandi, svo að málið sé einfaldað. Forsetinn ætti síðasta orðið.
Þegar spurt var, hvort Íslendingar gætu tekið að sér hlutverk þyrlusveitar varnarliðsins, var svarið já. Hins vegar gætum við ekki fyllt allt skarðið eftir bandarísku þyrlurnar, sem hafa notið þjónustu eldsneytisvélar og taka eldsneyti á flugi.
Þegar tilboð íslenskra stjórnvalda um leitar- og björgunarstörfin var gefið, lá í loftinu, að það myndi auka líkur á því, að Bandaríkjaforseti tæki ákvörðun um varanlega viðveru orrustuvélanna hér á landi. Nú er ljóst, að sú skoðun var ekki á rökum reist.
Guðni Ágústsson, félagi minn í ríkisstjórn, kennir því um, að Bush sé forseti og þess vegna séu Íslendingar sviptir þotunum. Hvaða rök hefur hann fyrir því? Er þetta flokkspólitískt mál í Bandaríkjunum? Telur Guðni, að reka eigi málið á þeim grunni af okkar hálfu í Washington?
Guðni sagði í útvarpsviðtali í gær, 17. mars: „Og auðvitað verð ég að segja eins og er að þessi einhliða ákvörðun Bush-stjórnarinnar er óbilgjörn og harkaleg í garð Íslendinga. Og mér finnst á margan hátt að þeir hafi dregið okkur á asnaeyrum í þrjú ár. Þegar að þjóðir sitja við samningaborð þá er það siðuð regla að menn reyni að ljúka því þar. En svo kemur þessi sending hingað einhliða að þeir séu að fara með allt sitt hafurtask og stærsti þáttur varnarsamningsins virkar ekki alveg eins og utanríkisráðherra hefur sagt. Við sitjum uppi með varnarsamning án varna....Bush-stjórnin er hörð og mér finnst að viðhorf Bandaríkjanna hafi breyst með henni. Ég er þeirrar skoðunar að Demókratastjórn hefði ekki unnið svona og kannski engin stjórn í Bandaríkjunum fram að þessum tíma.“
Morgunblaðið lýsir svipaðri skoðun í leiðara í dag, þegar blaðið gagnrýnir Carol von Voorst, sendiherra Bandaríkjanna, á Íslandi og spyr, hvort nokkuð sé að marka orð hennar um, að nú sé að hefjast „nýr kafli í traustu varnarsamstarfi“ Íslands og Bandaríkjanna eins og hún orðaði það í viðtali við blaðið. Efast blaðið um gildi þessara orða sendiherrans, enda hafi í utanríkisþjónustu Bandaríkjanna „orðið til mikil hæfni í því að hafa mörg og falleg orð um ekki neitt.“ Blaðið segir Íslendinga hafa góða reynslu af samstarfi við Bandaríkjamenn en við höfum einnig kynnst „eigingirni þeirra, þegar hagsmunir þeirra eru annars vegar.“ Blaðið setur bandaríska sendiherranum kosti og segir:
„Þess vegna er ráðlegt fyrir bandarískan sendiherra að hafa ekki uppi neinn fagurgala á þessari stundu. Við sjáum í gegnum innantóm orð.“ Leiðaranum lýkur svo á þessum orðum: „Atburðarásin síðustu sólarhringa verður varla talin til beztu stunda í rúmlega sex áratuga nánu samstarfi Íslands og Bandaríkjanna.“
Hér er skýrt að orði kveðið og af tilfinningahita blaðs, sem ekki verður sakað um að hafa dregið taum andstæðinga Bandaríkjanna eða almennt veitast að bandaríska sendiherranum.
Þeir, hér heima fyrir, sem telja sig í færum til að gagnrýna framgöngu íslenskra stjórnvalda í öryggis- og varnarmálum undanfarin ár eða stefnu þeirra í samskiptum við Bandaríkjastjórn, geta ekki með neinum rökum sakað stjórnvöld um að hafa ekki haft skýra stefnu út á við og inn á við. Krafa Íslendinga gagnvart Bandaríkjastjórn hefur verið skýr og íslenskir viðmælendur hennar hafa verið í góðri trú, nema eitthvað hafi breyst, án þess að frá því hafi verið skýrt opinberlega. Kjarnaatriði stöðunnar til þessa birtist í eftirfarandi orðum í leiðara Morgunblaðsins:
„Sendiherrann leggur áherzlu á það í viðtalinu við Morgunblaðið í gær, að forsetinn hafi tekið þessa ákvörðun [um brottför þotnanna]. Það er rétt. En forsetinn tók líka ákvörðun um það á árunum 2003 og 2004 að Íslandi yrðu tryggðar loftvarnir. Breytir Bandaríkjaforseti ákvörðunum sínum eftir því, hvernig vindurinn blæs hverju sinni?“
Af þessum orðum má að vísu ráða, að ákvörðunin, sem kynnt var 15. mars 2006, sé sama eðlis og ákvarðanir Bandaríkjaforseta 2003 og 2004. Svo er ekki. Hið rétta er, að forsetinn var að bíða eftir niðurstöðu innan eigin stjórnkerfis, áður en hann komst að niðurstöðunni frá 15. mars 2006 og íslenskir viðmælendur Bandaríkjastjórnar töldu sig geta treyst því, að við ákvörðun sína kæmi forsetinn á móts við óskir Íslendinga.
Dr. Valur Ingimundarson, dósent í sagnfræði við Háskóla Íslands, dregur þá ályktun af samskiptum þjóðanna í aðdraganda þessarar niðurstöðu, að hún hljóti að leiða til uppsagnar varnarsamningsins. Morgunblaðið gengur ekki svo langt í leiðara sínum en er sama sinnis og Valur, sem sagði í samtali við blaðið 17. mars: „Þetta er það stórt mál að það mun leiða til grundvallarendurmats á samskiptum Íslands við Bandaríkin.“ Að mati Vals mun Ísland fjarlægjast Bandaríkin í utanríkismálum.
Valur telur raunar, að íslensk stjórnvöld geti nú sagt, að þau líti svo á, að með brottkalli orrustuvélanna hafi Bandaríkin brotið varnarsamninginn, þar sem samsetning herliðsins eigi að vera sameiginleg ákvörðun. Robert G. Loftis, formaður bandarísku samninganefndarinnar um varnarmálin, sagði 17. mars í samtali við Morgunblaðið, að bandarísk stjórnvöld skildu varnarsamninginn á þann veg, að íslensk stjórnvöld gætu hafnað því, að bætt væri í heraflann hér á landi, en þau gætu ekki neytt Bandaríkjamenn til að hafa hér her gegn vilja bandarískra yfirvalda.
Þegar þessi orð eru lesin, er nauðsynlegt að árétta, að nokkur munur er á því, að „neyða“ bandarísk stjórnvöld til einhvers eða að þau virði það meginsjónarmið, að ákvarðanir um skuldbindingar samkvæmt varnarsamningnum skuli vera sameiginlegar en ekki einhliða. Aðferð Bandaríkjastjórnar við að komast að niðurstöðu sinni og tilkynna hana er ein til þess fallin að vekja tortryggni Íslendinga, hvað sem sjálfu efni málsins líður – einmitt þess vegna hvetur Morgunblaðið sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi til þess að halda ekki að diplómatískt orðagjálfur dugi til að draga úr tortryggni í samskiptum þjóðanna.
Spyrja má: Á að líta á einhliða ákvörðun Bandaríkjastjórnar sem riftun varnarsamningsins eða upphaf endaloka hans? Ekki að mati Bandaríkjastjórnar. Hún vill viðræður um sýnilegt inntak varnarsamningsins við nýjar aðstæður. Ekki að mati Halldórs Ásgrímssonar, forsætisráðherra, sem sagði í þingræðu 16. mars: „Við þurfum að halda vöku okkar með opnum huga í þessu máli og tryggja öryggi landsins til frambúðar. En ég vil endurtaka það að við eigum að gera það áfram á grundvelli varnarsamningsins og á grundvelli aðildarinnar að Atlantshafsbandalaginu. Það hefur verið grundvallaratriði í utanríkisstefnu Íslands um áratugaskeið og við eigum ekki að hverfa frá því..“ Ekki að mati Geirs H. Haarde, utanríkisráðherra, sem sagði í þingræðu 16. mars: „Bandaríkjastjórn lýsti jafnframt yfir eindregnum vilja til að standa við varnarsamning ríkjanna frá 1951 og Norður-Atlantshafssáttmálann sem Atlantshafsbandalagið hvílir á. Hún leggur enn fremur til að viðræður milli landanna um framhald varnarsamstarfsins haldi sem fyrst áfram. Íslensk stjórnvöld leggja í því efni áherslu á að viðræðum verði hraðað því brýnt sé að niðurstaða náist um framtíðarskipan í varnarmálum þjóðarinnar.“ Ekki að mati Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur, sem var spurð um komandi viðræður við Bandaríkjastjórn í Morgunblaðinu 17. mars og sagði, að líklegast verði þær aðallega um hvernig varnarsamningurinn verði útfærður í framhaldinu. Og í fréttinni sagði: „Ingibjörg telur að það eigi að reyna halda í varnarsamninginn og segir hægt að þjónusta Ísland með ýmsum hætti. Það verði aðeins að setjast niður og útfæra það.“
Morgunblaðið vill ekki, að varnarsamningnum verði rift, þótt það óttist, að inntak hans geti orðið lítið eins og segir í Reykjavíkurbréfi þess sunnudaginn 19. mars: „Ef lítið innihald verður í raun í tvíhliða varnarsamstarfi Íslands og Bandaríkjanna er sú sérstaða. sem samband okkar við Bandaríkin hefur notið, úr sögunni.“
Skynsamlegt er, að í umræðum um framtíð varna Íslands verði áfram byggt á varnarsamningnum við Bandaríkin, enda sé unnt að treysta orðum Bandaríkjastjórnar um að inntak hans birtist með sýnilegum varnarviðbúnaði. Jafnframt verða Íslendingar að axla meiri ábyrgð á eigin öryggi.