הגדה של פסח

א בלאט פון דער קויפמאן הגדה

די הגדה של פסח שטאמט פון אן אוראלטן מדרש וואס ווערט שוין דערמאנט אין דער משנה.‏

הגדה של פסח איז דער טראדיציאנאלע נוסח באנד, וואס מען זאגט ביים 'סדר נאכט' די ערשטע נעכט יו"ט פסח. די אומצאליגע הגדות, וואס זענען היינט אומשאצבארע אנטיק און סחורה, איז די עלצטע געדרוקטע ספר אינעם יודישער היסטאריע.

מען זאגט די הגדה פסח ביים סדר, באזירט אויפן פסוק "והגדת לבנך", כדי צו פארציילן די כראניקאלן פון יציאת מצרים.

די הגדה הייבט אן מיט קידוש, דער ערשטעט פון די פיר כוסות. נאכדעם פרעגט א קינד (אדער אלע קינדער) די מה נשתנה און דער פאטער (אדער ווער עס פירט דעם סדר) זאגט איבער מגיד. מען טרינקט דעם צווייטן כוס, מעט עסט די כזית מצה, און מרור. דערנאך עסט מען די סעודה און מען בענטשט אויפן דריטן כוס. דערנאך איז מען ממשיך די הגדה מיטן צווייטן טייל פון הלל און נשמת און מען טרינקט דעם פערטן כוס. ס'איז א מנהג צו זינגען פארשיידענע פיוטים און געזאנגען ביים סוף פונעם סדר.

הא לחמא עניא

אין דער צייט ווען די יודן זענען געווען אין גלות בבל, האט מען זיך געפירט אז ערב פסח נאכמיטאג האט מען אויסגערופן אין די גאסן אז דער וואס האט נישט קיין געלט קען קומען אין די הייזער פון די "עשירים" צו עסן די סעודת יו"ט. כדי זיי נישט צו פארשעמען אז זיי גייען סתם עסן ביי א צווייטע מענטש האט מען אויסגערופען אז מען זאל גיין מקיים זיין די מצוה פון עסן מצה ביי א צווייטען, און אזוי וועט נישט אויסזעהן ווי זיי גייען סתם עסן, נאר זיי גייען מקיים זיין עפעס א מצוה. ווען מען איז צוריק קיין ירושלים האט מען ווייטער אנגעהאלטן מיט דעם שיינעם מנהג נאר מען האט צוגעלייגט אז מען קען אויך מקיים זיין די מצוה פון זיך ממנה זיין צו א "קרבן פסח". דערפאר זאגן מיר דעם "הא לחמא עניא" כדי צו געדענקען דעם שיינעם מנהג:

הֵא לַחְמָא עַנְיָא דאס איז די ארימע ברויט דִּי אֲכָלוּ אַבְהָתָנָא וואס אונזערע עלטערען האבן געגעסן בְּאַרְעָא דְמִצְרָיִם אין דעם לאנד מצרים. און פון דעמאלס אהן זענען מיר מחוייב צו עסן מצה, און דערפאר כָּל דִּכְפִין יעדער וואס איז הונגעריג יֵיתֵי וְיֵכוֹל זאל קומען און עסן מצה און ווי אויך די סעודת יום טוב. ווען זיי זענען צוריק קיין ארץ ישראל האבן זיי צוגעלייגט אז כָּל דִּצְרִיךְ יֵיתֵי וְיִפְסַח דער וואס וויל זיך ממנה זיין קען זיך ממנה זיין מיט אונזער קרבן פסח, און קומען עסן, ווען זיי זענען נאך געווען אין גלות בבל האבן זיי געזאגט הָשַּׁתָּא הָכָא, יעצט זענען מיר דא אין גלות בבל, אבער לְשָׁנָה הַבָּאָה האפן מיר אז אין די קומענדיגע יאהר וועלען מיר זיין בְּאַרְעָא דְיִשְׂרָאֵל. אין דעם לאנד ארץ ישראל, ווען זיי זענען אנגעקומען אין ארץ ישראל האבן זיי געזאגט, הָשַּׁתָּא עַבְדֵי, יעצט זענען מיר נאך קנעכט פאר די מלכי פרס ויון, אבער מיר האפן אז לְשָׁנָה הַבָּאָה אין דעם קומענדיגן יאר וועלן מיר זיין בְּנֵי חוֹרִין אינגאנצן פריי:

סיפור יציאת מצרים

עס איז דא א מצות עשה אין דער נאכט פון פסח צו דערציילן די ניסים פון יציאת מצרים, און כדי צו מעורר זיין דעם מענטש צו די דערציילונגען אז מען זאל נישט דארפן ווארטן ביז דעם סוף פין דער הגדה צו הערן די מעשה, האט דער בעל ההגדה מסדר געווען אין אנהייב ענינים וואס טוען כולל זיין דעם גאנצן סיפור בקיצור, ווי מיר זען די "דראסטישע פארקערטקייטן" אז דא זענען מיר געווען קנעכט און צום סוף זענען מיר געווארן גרינטלעך פריי. דער וועג וואס דער בעל ההגדה האט דאס ארויס געברענגט איז דורך א קשיא און א תירוץ. אין די ערשטער צוויי קשיות ווייזן מיר אז אין די נאכט טוען מיר זאכן וואס ווייזען אויף קנעכטשאפט און די אנדערע צוויי קשיות ווייזן מיר אז מיר טוען זאכן וואס ווייזען אויף פרייהייט, איז דאך דאס א סתירה, זענען מיר פריי אדער זענען מיר קנעכט? און בכלל ווען מען איז מסביר אן ענין בדרך שאלה ותשובה ווערט דאס קלאר ארינגעקריצט אין הארץ:

מה נשתנה

מַה נִּשְׁתַּנָּה הַלַּיְלָה הַזֶּה מִכָּל הַלֵּילוֹת: פארוואס איז אנדערש די נאכט פון פסח פון אלע אנדערע נעכט פון א גאנץ יאר, וואס מיר טוען דאך פארשידענע ענדערונגען וואס זענען זיך סותר, צוויי זאכן טוען מיר וואס ווייזען עבדות און אנדערע צוויי זאכן טוען מיר וואס ווייזען אויף פרייהיייט, דער ערשטער קשיא איז: שֶׁבְּכָל הַלֵּילוֹת אָנוּ אוֹכְלִין חָמֵץ וּמַצָּה. אלע אנדערע נעכט פון א גאנץ יאהר עסן מיר אדער חמץ אדער מצה הַלַּיְלָה הַזֶּה כֻּלּוֹ מַצָּה: אבער די נאכט פון פסח עסן מיר נאר מצה, און מצה ווייזט דאך אויף ארימקייט, דער צווייטער קשיא איז: שֶׁבְּכָל הַלֵּילוֹת אָנוּ אוֹכְלִין שְׁאָר יְרָקוֹת אלע אנדערע נעכט פון א גאנץ יאהר עסן מיר אלע ערליי גרינצייגען הַלַּיְלָה הַזֶּה מָרוֹר אבער די נאכט פון פסח עסן מיר מרור, וואס דאס ווייזט דאך אויף עבדות. טרעפען מיר דערווייל צוויי זאכן וואס מיר טוען וואס ווייזען אויף עבדות, דער דריטע קשיא איז: שֶׁבְּכָל הַלֵּילוֹת אֵין אָנוּ מַטְבִּילִין אֲפִילוּ פַּעַם אֶחָת. אלע אנדערע נעכט פון א גאנץ יאהר טונקען מיר נישט איין אפילו איין מאל הַלַּיְלָה הַזֶּה שְׁתֵּי פְעָמִים: אבער די נאכט פון פסח טונקען מיר איין צוויי מאל, איין מאל כרפס אין זאלץ וואסער, אוין איין מאל מרור (גרינס פון כריין) אין חרוסת, קומט דאך אויס אז מיר טוען דא א זאך וואס ווייזט אויף פרייהייט, דער פערטע קשיא איז: שֶׁבְּכָל הַלֵּילוֹת אָנוּ אוֹכְלִין בֵּין יוֹשְׁבִין וּבֵין מְסֻבִּין. אלע אנדערע נעכט פון א גאנץ יאהר עסן מיר סיי זיצענדיג און סיי אנגעלענט הַלַּיְלָה הַזֶּה כֻּלָּנוּ מְסֻבִּין אבער די נאכט פון פסח עסן מיר אלע אנגעלענטהייט קומט דאך אויס אז מיר טוען שוין ווייטער א זאך וואס ווייזט אויף פרייהייט? איז וואס טוט זיך דא, זענען מיר קנעכט אדער זענען מיר פריי?

הקדמה: די אלע קשיות וואס מיר האבן געפרעגט אז מיר טרעפען די נאכט סתירות, וועלען ווערען באלד פארענפערט מיט די ערשטע פאהר ווערטער פון עבדים היינו, קודם זענען מיר געווען קנעכט אין מצרים און דערפאר טוען מיר זאכן וואס ווייזען עבדות, אבער נאכדעם האט דער אייבעשטער אונז ארויס גענועמן פון מצרים מיט גרויסע ניסים און נישט בדרך הטבע וועגן דעם טוען מיר זאכן וואס ווייזען אויף חירות:

עבדים היינו

עֲבָדִים הָיִינוּ קנעכט זענען מיר געווען לְפַרְעֹה צו פרעה וואס איז געווען א מלך קשה בְּמִצְרָיִם אין מצרים וואס איז געווען א מדינה קשה. און דאס איז דער טעם פארוואס מיר מאכען סימנים פון עבדות. און נאכדעם איז געווען: וַיּוֹצִיאֵנוּ יְיָ אֱלֹהֵינוּ מִשָּׁם דער אייבערשטער האט און ארויס גענומען פון דארט, בְּיָד חֲזָקָה מיט א שטארקע האנט וּבִזְרוֹעַ נְטוּיָה, און מיט א אויסגעשטרעקטע ארעם. און דאס איז דער טעם פארוואס מיר מאכען סימנים פון חירות.

הקדמה: יעצט גייט דער בעל הגדה אנהייבען צו רעדן פון דער חיוב פון סיפור יציאת מצרים אויך אויף אונז, ווייל א מענטש וואלט דאך געקענט פרעגן "וואס איז אונז א חילוק צו אונזערע עלטערן זענען געווארען אויסגעלייזט, מיר זענען דאך אבער נאך אלץ אין גלות?" אויף דעם ענטפערט דער בעל הגדה:

וְאִלּוּ לֹא הוֹצִיא הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא אֶת אֲבוֹתֵינוּ מִמִּצְרַיִם, און אויב דער אייבערשטער וואלט נישט ארויס גענומען אונזערע עלטערען פון מצרים הֲרֵי אָנוּ וּבָנֵינוּ וּבְנֵי בָנֵינוּ, מְשֻׁעְבָּדִים הָיִינוּ לְפַרְעֹה בְּמִצְרָיִם. וואלטען מיר און אונזערע קינדער און אונזערע קינד'ס קינדער געווען אין אסאך א ערגערער שעבוד ווי קנעכטשאפט, צו פרעה אין מצרים. דערפאר: וַאֲפִילוּ כֻּלָּנוּ חֲכָמִים, כֻּלָּנוּ נְבוֹנִים, כֻּלָּנוּ זְקֵנִים, כֻּלָּנוּ יוֹדְעִים אֶת הַתּוֹרָה, אפילו מיר זענען אלע חכמים נבונים, זקנים, און מיר קענען די גאנצע תורה, דאך: מִצְוָה עָלֵינוּ לְסַפֵּר בִּיצִיאַת מִצְרָיִם. איז דא א מצוה אויף אונז צו דערציילען "סיפור יציאת מצרים", ווייל דער עצם סיפור אליין איז אויך א מצוה, כדי אז אלע שפעטעדיגע דורות זאלען אייביג וויסען די ניסים וואס דער אייבערשטער האט געטוהן צו אונזערע עלטערען און צו אונז. נישט נאר איז דא א מצוה צו דערציילען די ניסים, נאר: וְכָל הַמַּרְבֶּה לְסַפֵּר בִּיצִיאַת מִצְרַיִם, הֲרֵי זֶה מְשֻׁבָּח: דער וואס פארמערט צו דערציילען די ניסם איז ער געלויבט.

הגדה של פסח

יעצט גייט דער בעל ההגדה ברענגען א ראיה אז אפילו מען איז א חכם ונבון איז נאך אלץ דא א חיוב פון מרבה זיין בסיפור יציאת מצרים:

מַעֲשֶׂה בְּרַבִּי אֱלִיעֶזֶר, וְרַבִּי יְהוֹשֻׁעַ, וְרַבִּי אֶלְעָזָר בֶּן עֲזַרְיָה, וְרַבִּי עֲקִיבָא, וְרַבִּי טַרְפוֹן, עס איז געווען א מעשה מיט רַבִּי אֱלִיעֶזֶר, און ְרַבִּי יְהוֹשֻׁעַ, און רַבִּי אֶלְעָזָר בֶּן עֲזַרְיָה, און רַבִּי עֲקִיבָא, און רַבִּי טַרְפוֹן, וואס זיי האבן דאך געהאט די אלע מעלות חֲכָמִים, נְבוֹנִים, זְקֵנִים, יוֹדְעִים אֶת הַתּוֹרָה, שֶׁהָיוּ מְסֻבִּין בִּבְנֵי בְרַק, וְהָיוּ מְסַפְּרִים בִּיצִיאַת מִצְרַיִם, כָּל אוֹתוֹ הַלַּיְלָה, וואס זיי זענען געזעצן אין בני ברק, און זיי האבן זייער פארמערט צו דערציילען סיפור יציאת מצרים, און זיי האבן זיך אזוי שטארק אריינגעטוהן אין דעם סיפור אז זיי האבן אפילו נישט באמערקט אז עס איז שוין טאג געווארן עַד שֶׁבָּאוּ תַלְמִידֵיהֶם וְאָמְרוּ לָהֶם: "רַבּוֹתֵינוּ, הִגִּיעַ זְמַן קְרִיאַת שְׁמַע, שֶׁל שַׁחֲרִית" ביז די תלמידים זענען געקומען און געזאגט אז עס איז שוין געווארען טאג, און עס איז שוין געקומען דעם זמן קריאת שמע של שחרית, און עס איז שוין נישט דא קיין מצוה פון "והגדת לבנך":

הקדמה: וויבאלד מען האט שוין דערמאנט דער תנא "ר' אלעזר בן עזריה" האט דער בעל ההגדה שוין אראפגעברענגט זיין שיטה וואס ער האלט וועגן דעם חיוב פון דערמאנען יציאת מצרים יעדן טאג ביי די פרשה פון ציצית.

אָמַר רַבִּי אֶלְעָזָר בֶּן עֲזַרְיָה. האט רַבִּי אֶלְעָזָר בֶּן עֲזַרְיָה געזאגט הֲרֵי אֲנִי כְּבֶן שִׁבְעִים שָׁנָה, איך בין שוין אזוי ווי זעבעציג יאהר אלט, וְלֹא זָכִיתִי, איך האב נישט זוכה געווען צו קענען מנצח זיין מיינע חברים, שֶׁתֵּאָמֵר יְצִיאַת מִצְרַיִם בַּלֵּילוֹת, אז דער חוב פון דערמאנען יציאת מצרים יעדן טאג אין די פרשה פון ציצית איז אויך ביינאכט. עַד שֶּׁדְּרָשָׁהּ בֶּן זוֹמָא. ביז בֶּן זוֹמָא האט דאס גע'דרש'נט פון דעם פסוק. שֶׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין פסוק: לְמַעַן תִּזְכֹּר, אֶת יוֹם צֵאתְךָ מֵאֶרֶץ מִצְרַיִם, כֹּל יְמֵי חַיֶּיךָ. אויב עס וואלט נאר געשטאנען: יְמֵי חַיֶּיךָ וואלט איך געזאגט אז דער חיוב פון דערמאנען יציאת מצרים איז נאר הַיָּמִים די טעג, אבער וויבאלד עס שטייט דאך: כֹּל יְמֵי חַיֶּיךָ דער איבריגע ווארט "כֹּל" דרש'ענט מען הַלֵּילוֹת. אז אויך אין די נעכט איז אויך דא א חיוב צו ליינען די פרשה פון ציצית און דערמאנען יציאת מצרים (מזכירים יציאת מצרים בלילות). וַחֲכָמִים אוֹמְרִים: אבער די חכמים קריגען זיך און זיי האלטען, אויב עס וואלט נאר געשטאנען יְמֵי חַיֶּיךָ וואלטן מיר געהאלטן אז עס מיינט הָעוֹלָם הַזֶּה, אז נאר יעצט פאר די צייטען פון משיח איז דא א חיוב פון דערמאנען יעדן טאג יציאת מצרים ביי די פרשה פון ציצית, און נישט נאכדעם וואס משיח וועט קומען, אבער וויבאלד עס שטייט דאך כֹּל יְמֵי חַיֶּיךָ א איבריגע ווארט "כֹּל" דרש'ענט מען לְהָבִיא לִימוֹת הַמָּשִׁיחַ אז אויך ווען משיח וועט קומען בב"א וועט אויך זיין א חיוב צו דערמאנען יציאת מצרים:

הסבר: אין די גמרא איז דא א מחלוקת, ווען די גאולת מצרים איז געווען. ר' אלעזר בן עזריה וועט האלען אזוי ווי ר' יוחנן אז די גאולת מצרים איז אויך געווען ביינאכט, נאר דער עיקר גאולה איז געווען בייטאג, און ער האלט וועגן דעם אז אויך ביינאכט איז דער חיוב פון דערמאנען יעדן טאג יציאת מצרים ביי די פרשה פון ציצית. אבער די חכמים האלטען ווי ר' יהושה בן לוי אז בינאכט איז נישט געווען די גאולה און וועגן דעם איז נישט דא קיין חיוב פון דערמאנען ביינאכט יציאת מצרים.

הקדמה: יעצט גייט דער בעל ההגדה אויפווייזען אז דער חיוב פו סיפור יציאת מצרים פסח ביינאכט איז מן התורה, פון דער פסוק והגדת לבנך ביום ההוא לאמר, וואס פון דארט זעהן מיר אז דער חיוב פון סיפור יציאת מצרים איז נישט נאר אויב דער קינד פרעגט, נאר סתם דערציילען איז אויך א חיוב. וויבאלד מען ברענגט אראפ דעם פסוק ברענגט מען שוין אלע פסוקים פון די תורה פון דעם ענין פון סיפור יציאת מצרים. וויבאלד מען גייט דאך יעצט אנהייבן צו דרש'ענען דרשות פון די הייליגע תורה, ווילען מיר צום ערשט געבן א שבח והודאה צום אייבערשטען וואס איז דער "נותן התורה", און מיט דעם כוונה זאגן מיר:

בָּרוּךְ הַמָּקוֹם. געלויבט איז דער אייבערשטער. בָּרוּךְ הוּא. געלויבט איז ער. [דער אייבערשטער ווערט אנגערופן "מקום" ווייל דער אייבערשטער איז "מקומו של עולם", ווייל ווי עס איז נאר דא "מקום" איז דער אייבערשטער דארט.] בָּרוּךְ שֶׁנָּתַן תּוֹרָה לְעַמּוֹ יִשְׂרָאֵל. געלויבט איז דער אייבערשטער וואס האט געגעבן די הייליגע תורה צו זיין פאלק ישראל בָּרוּךְ הוּא: געלויבט איז ער. [דער מנהג איז געווען אז דער ראש המסובין האט געזאגט "ברוך המקום" און די מסובין האבן ג'ענטפערט "ברוך הוא", אזוי ווי דער סדר פון א "מקהלה" (קווייער) און אזוי אויך שפעטער ביי "ברוך שומר הבטחתו לישראל]

הקדמה: יעצט גייט דער בעל הגדה אנהייבן מיט די דרשות פון דער הייליגער תורה.

פון די לשון הפסוקים זען מיר אז כְּנֶגֶד אַרְבָּעָה בָנִים דִּבְּרָה תוֹרָה. די תורה רעדט צו פיר סארט קינדער (פיר סארט יודן) ווייל עס איז דא פיר פסוקים און יעדער פסוק דריקט זיך אויס אויף אן אנדערע סארט מצב פון דעם קינד און די פיר סארט קינדער זענען: אֶחָד חָכָם, וְאֶחָד רָשָׁע, וְאֶחָד תָּם, וְאֶחָד שֶׁאֵינוֹ יוֹדֵעַ לִשְׁאוֹל:

חָכָם מָה הוּא אוֹמֵר: וועלכע פון די פיר פסוקים האט די תורה מרמז געווען ווי דער חכם פרעגט? אויף דעם ענטפערט דער בעל ההגדה, אז דאס איז דער פסוק (דברים י-כ) כי ישאלך בנך מחר לאמר, מָה הָעֵדֹת וְהַחֻקִּים וְהַמִּשְׁפָּטִים, אֲשֶׁר צִוָּה יְיָ אֱלֹהֵינוּ אֶתְכֶם: וויבאלד די תורה זאגט "אלוקינו" זעהן מיר אז מען רעדט פון אזא קינד וואס איז זיך כולל מיט כלל ישראל, און פון די שאלה זעהן מיר אז ער איז א חכם בתורה, ווייל ער ווייסט א חילוק צווישען עדות און חקים און משפטים. אין אמת'ן ענטפערט דאך דער טאטע צום קינד, דאס וואס די תורה הייסט ענטפערען, אזוי ווי עס שטייט דארט ווייטער: ואמרת לבנך עבדים היינו וגו' ויתן ה' אותות ומופתים וגו' ואותנו הוציא משם וגו', אבער דער בעל הגדה ברענגט נישט אראפ דעם פסוק ווייל דאס שטייט דאך קלאר אין פסוק, דער בעל הגדה לייגט נאר צו אז חוץ וואס די תורה הייסט ענטפערען, וְאַף אַתָּה אֱמָר לוֹ כְּהִלְכוֹת הַפֶּסַח: זאלסט איהם נאך צולייגען אלע הלכות פון פסח, פון אנהייב ביז'ן סוף, און אפילו די הלכות וואס איז נאר נוגע פאר נאכ'ן סעודה, וואס דאס איז אז: אֵין מַפְטִירִין מען טאהר נישט ענדיגען די סעודה אַחַר הַפֶּסַח נאך דעם וואס מען האט שוין געגעסן דעם קרבן פסח, און עסן די זאכן וואס ווערען אנגערופן אֲפִיקוֹמָן וואס דאס איז דער קינוח סעודה, ווייל נאך דעם קרבן פסח טאהר מען שוין גארנישט עסן, כדי אז עס זאל בלייבן דעם טעם פון די קרבן פסח אין מויל.

רָשָׁע מָה הוּא אוֹמֵר: וועלכע פון די פיר פסוקים האט די תורה מרמז געווען ווי דער רשע פרעגט? אויף דעם ענטפערט דער בעל ההגדה, אז דאס איז דער פסוק (שמות יב-כו) והיה כי יאמרו אליכם בניכם מָה הָעֲבֹדָה הַזֹּאת לָכֶם: און וויבאלד מיר זעהן אז ער באנוצט זיך מיט די ווארט לָכֶם איז א סימן אז ער איז א רשע, ווייל ער טוט זיך אפזונדערן פון כלל ישראל דארכ'ן זאגען "לכם" מיינט ער דאך ולֹא לוֹ נישט זיך מיינט ער וּלְפִי שֶׁהוֹצִיא אֶת עַצְמוֹ מִן הַכְּלָל, און וויבאלד ער טוט זיך אפזינדערען פון דעם כלל כָּפַר בָּעִקָּר. איז ער א כופר בעיקר, ווייל ער לייקנט דאך אין יציאת מצרים וואס דאס איז דאך פון די עיקרי אמונה, דערפאר חוץ וואס מען דארף איהם ענטפערען דאס וואס די תורה הייסט איהם ענטפערן ווי עס שטייט ווייטער אין פסוק "ואמרתם זבח פסח וגו' אשר פסח וגו' בנגפו את מצרים ובתינו הציל וג' וְאַף אַתָּה הַקְהֵה אֶת שִׁנָּיו, זאל מען אויך האליג מאכן זיין ציין, (אזוי ווי ווען מען בייסט אריין אין א שטיקל אייזן און עס איז זייער נישט באקוועם) וֶאֱמָר לוֹ און מען זאל איהם זאגען: בַּעֲבוּר זֶה, עָשָׂה יְיָ לִי, בְּצֵאתִי מִמִּצְרָיִם, "דערפאר האט דער אייבערשטער דאס געטן צו אונז" לִי וְלֹא לוֹ. נאר צו אונז און נישט צו איהם, ווייל אִלּוּ הָיָה שָׁם, לֹא הָיָה נִגְאָל אויב ער וואלט דארט געווען וואלט ער נישט געווארען אויסגעלייזט: [דער טעם פארוואס מען זאל אים האליג מאכען זיינע ציין איז ווייל אזוי ווי ווען מען בייסט אריין אין אייזן איז דער מענטש אליין שילדיג וואס ער האט נישט אכטונג געגעבן, דער זעלבער איז דער רשע אליין שילדיג וואס ער האט אזוי גערעדט].

תָּם מָה הוּא אוֹמֵר: וועלכע פון די פיר פסוקים האט די תורה מרמז געווען ווי דער תם פרעגט? אויף דעם ענטפערט דער בעל ההגדה, אז דאס איז דער פסוק (שמות יג-יד) והיה כי ישאלך בנך מחר לאמר מַה זֹאת: וואס איז דאס? זעהן מיר פון זיין שאלה אז ער ווייסט נישט קלאהר ווי אזוי צו פרעגן, און ער פרעגט נאר א כלליות'דיגע שאלה, זאלסטו איהם ענטפערען וואס עס שטייט ווייטער אין פסוק וְאָמַרְתָּ אֵלָיו: זאלסטו זאגן צו איהם בְּחֹזֶק יָד הוֹצִיאָנוּ יְיָ מִמִּצְרַיִם מִבֵּית עֲבָדִים: מי א שטארקע האנט האט דער אייבערשטער אונז ארויסגענומען פון מצרים, פון די הויז פון קנעכטשאפט.

הקדמה: יעצט האט מען שוין מברר געווען דריי פון די פיר פסוקים, דער חכם, רשע, און תם'ס פסוקים. דארף מען דאך שוין נישט פרעגען "מה הוא אומר?" וועלכע פסוק איז פון דעם שאינו יודע לשאול, ווייל עס איז דאך נאר געבליבן איין פסוק, דערפאר הייבט יעצט אהן דער בעל הגדה מיט א אנדערע נוסח און ער זאגט:

וְשֶׁאֵינוֹ יוֹדֵעַ לִשְׁאוֹל, און דער קינד וואס ווייסט נעבעך נישט וואס מען דארף פרעגען, אַתְּ פְּתַח לוֹ. זאלסטו טוהן פארשידענע פעולות וואס זאל גורם זיין אז ער זאל פרעגן שֶׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין פסוק וְהִגַּדְתָּ לְבִנְךָ, בַּיּוֹם הַהוּא "והגדת" מיינט דערציילען אפילו ער פרעגט נישט, און דורך דעם דערציילונג וועט ער שוין פרעגן און נאכדעם וועט זיין לֵאמֹר וועסטו איהם קענען ענטפערען אז בַּעֲבוּר זֶה עָשָׂה יְיָ לִי, בְּצֵאתִי מִמִּצְרָיִם:

הקדמה: אזוי ווי מען האט שוין מברר געווען דעם חוב פון סיפור יציאת מצרים מן התורה, גייט יעצט דער בעל ההגדה מברר זיין דעם זמן פון סיפור יציאת מצרים מן התורה:

יָכוֹל מֵרֹאשׁ חֹדֶשׁ, וויבאלד עס שטייט אין פסוק (שמות יג-ה) ועבדת את העבודה הזאת בחודש הזה שבעת ימים וגו' והגדת לבנך וגו' זעהן מיר דאך אז דער "והגדת" האט א שייכות צו "בחודש הזה" וואלט איך געקענט מיינען אז דער חיוב פון סיפור יציאת מצרים הייבט זיך שוין אהן ראש חודש ניסן. תַּלְמוּד לוֹמַר וועגן דעם שטייט אין פסוק בַּיּוֹם הַהוּא. אז נאר אין דעם טאג פון פסח איז דא דעם חיוב, אִי אבער אויב עס וואלט נאר געשטאנען בַּיּוֹם הַהוּא, יָכוֹל וואלט איך געקענט מיינען אז דער חיוב פון סיפור יציאת מצרים הייבט זיך שוין אהן מִבְּעוֹד יוֹם. ערב פסח בייטאג, וואס עס איז שוין דא דעם "שחיטת הפסח" תַּלְמוּד לוֹמַר. דערפאר שטייט אין פסוק בַּעֲבוּר זֶה. בַּעֲבוּר זֶה לֹא אָמַרְתִּי, אֶלָּא בעבור זה קען נאר מיינען בְּשָׁעָה נאר אין א צייט וואס שֶׁיֵּשׁ מַצָּה וּמָרוֹר מֻנָחִים לְפָנֶיךָ, וואס עס ליגט שוין אויפן טיש מצה ומרור, וואס דאס איז ערשט ביינאכט ביים סדר. דער טעם פארוואס "בעבור זה" קען נאר מיינען ווען עס איז דא מצה און מרור איז ווייל "זה" מיינט אייביג אז מען קען אנווייזען מיט דער פינגער, און אנווייזען מיט די פינגער אויף די מצה ומרור איז ערשט ביינאכט פון פסח, און נישט ערב פסח. הקדמה: יעצט האט מען שוין מברר געווען אויך דעם זמן הסיפור מן התורה, יעצט גייט דער בעל ההגדה אנהייבן מיט די עצם סיפור פון יציאת מצרים. דער בעל ההגדה האט געטראכט אז עס איז זייער וויכטיג אנצוהייבן דער דערציילונג פון נאך איידער עס איז געווען נצנצה דער אמונה בה' דורך אברהם אבינו ע"ה און אזוי ממשיך זיין דעם סיפור פון יציאת מצרים און קבלת התורה ווי די יודן האבן זוכה געווען צו זיין די "עם סגולה" ווייל ווען מען וועט זעהן די דראסטישע פארקערטקייטען פון צו האבן געווען עובדי עבודה זרה, און ווערן דערנאך דעם "עם הנבחר" וועט מעורר זיין א געוואלדיגע התפעלות אינעם הארץ פון דעם מענטש. וויבאלד צו פארציילען דעם סיפור פון די פסוקים אין די תורה וואלט דאס דאך געווען זייער לאנג האט דער בעל ההגדה אויסגעטראפען פסוקים אין ספר יהושע, אויך אין די פרשת הביכורים וואס טוען דערמאנען די אלע פאסירונגען בקיצור, און אלץ א הקדמה פון די גאנצע פאסירונג, האט דער בעל הגדה קודם געזאגט די תמצית פון די גאנצע פאסירונג מיט געציילטע ווערטער און זיי זענען ווי פאלגענד:

מִתְּחִלָּה אין אנהייב פון די המשך הדורות פון ווי כלל ישראל שטאמען: עוֹבְדֵי עֲבוֹדָה זָרָה הָיוּ אֲבוֹתֵינוּ. זענען אונזערע עלטערען געדינט עבודה זרה וְעַכְשָׁיו קֵרְבָנוּ הַמָּקוֹם לַעֲבוֹדָתוֹ. און יעצט נאך יציאת מצרים און קבלת התורה האט אונז דער אייבערשטער דערנענטערט צו זיין דינסט. פון דא זעהן מיר קודם די צוויי עקן פון דעם סיפור בקיצור. יעצט גייט דער בעל ההגדה אנהייבן באריכות און ער הייבט אהן מיט די פסוק אין ספר יהושע (כד-ב) שֶׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין פסוק: וַיֹּאמֶר יְהוֹשֻׁעַ אֶל כָּל הָעָם. און יהושע האט געזאגט צום גאנצען יודישען פאלק כֹּה אָמַר יְיָ אֱלֹהֵי יִשְׂרָאֵל, אזוי האט דער אייבערשטער דער גאט פון די יודן געזאגט: בְּעֵבֶר הַנָּהָר יָשְׁבוּ אֲבוֹתֵיכֶם מֵעוֹלָם, און דער אנדערע זייט פון נהר פרת האבן אייערע עלטערען פון אייביג אהן געוואוינט תֶּרַח אֲבִי אַבְרָהָם וַאֲבִי נָחוֹר. תרח דער טאטע פון אברהם און נחור, וַיַּעַבְדוּ אֱלֹהִים אֲחֵרִים: זיי האבן דארט געדינט פרעמדע אפגעטער וָאֶקַּח אֶת אֲבִיכֶם אֶת אַבְרָהָם מֵעֵבֶר הַנָּהָר, איך האב גענומען אייער טאטע אברהם פון די אנדערע זייט נהר פרת, אזוי ווי עס שטייט "לך לך מארצך וגו'", וָאוֹלֵךְ אוֹתוֹ בְּכָל אֶרֶץ כְּנָעַן. און איך האב איהם געפירט און דעם לאנד כנען, אזוי ווי עס שטייט אין פסוק "קום התהלך בארץ וגו'", וָאַרְבֶּה אֶת זַרְעוֹ, און איך האב געמערט זיינע קינדער ישמעאל און בני קטורה וָאֶתֶּן לוֹ אֶת יִצְחָק: און איך האב איהם געגעבן יצחק וואס ווערט נישט אריינגערעכנט מיט די אנדערע קינדער די בני ישמעאל און די בני קטורה, ווייל ער איז דער עיקר קינד. וָאֶתֵּן לְיִצְחָק אֶת יַעֲקֹב וְאֶת עֵשָׂו. און איך האב געגעבן צו יצחק, יעקב און עשו, און יעקב איז דער וואס האט ממשיך געווען די קייטעל פון די הייליגע אבות, צו מקבל זיין די הבטחות וואס איך האב צוגעזאגט צו אברהם און יצחק. פארוואס האט יעקב זוכה געווען צו דאס? דאס איז געווען ווייל: וָאֶתֵּן לְעֵשָׂו אֶת הַר שֵׂעִיר, איך האב דאך געגעבען צו עשו דער הר שעיר און נישט ארץ ישראל כדי אז לָרֶשֶׁת אוֹתוֹ ער זאל קענען גלייך ירש'נען א לאנד, ווי מיר געדענקען אין רש"י ווי רש"י זאגט אז מען האט געגעבן דעם ברירה פאר עשו צו באקומען ארץ ישראל, בתנאי אז ער וועט האבן גלות (ארץ ישראל נקנין ביסורים) האט עשו געזאגט: "איך דארף נישט ארץ ישראל און איך דארף נישט זיינע יסורים", און דערפאר איז געווען אז: וְיַעֲקֹב וּבָנָיו יָרְדוּ מִצְרָיִם: יעקב אין זיינע קינדער וואס גייען יא באקומען ארץ ישראל, האבן גענידערט קיין מצרים, כדי אז עס זאל קענען מקיום ווערען דעם פסוק פון כי גר יהיה זרעך בארץ לא להם וגו'.

הקדמה: כאטש אין די פריערדיגע פסוקים שטייען דאך שוין דעם גאנצען פאסירונג וואס איז געווען ביז מען האט גענידערט קיין מצרים, דאך פעלט דער עיקר און דאס איז די "ברית בין הבתרים" און דער הבטחה אז "וגם את הגוי אשר יעבודו דן אנכי", דערפאר ברינגט דאס דער בעל ההגדה דא. וויבאלד ער גייט יעצט רעדן וועגן דעם הבטחה וואס דער אייבערשטער האט צוגעזאגט און נאכדעם מקיים געווען הייבט דער בעל ההגדה אהן קודם מיט א שבח צום אייבערשטען און דערפאר זאגען מיר:

בָּרוּךְ שׁוֹמֵר הַבְטָחָתוֹ לְיִשְׂרָאֵל. געלויבט איז דער אייבערשטער וואס ער האלט זיין צוזאג פאר די יודן בָּרוּךְ הוּא. געלויבט איז ער. וואס האט דער אייבערשטער צוגעזאגט: שֶׁהַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא חִשַּׁב אֶת הַקֵּץ, דער אייבערשטער האט צוגעזאגט אז ער וועט רעכענען די פיר הונדערט יאהר פון לידת יצחק, און נישט פון ווען מען וועט אריינגיין אין מצרים, וואס דאס איז דאך א מורא'דיגע טובה וואס דער אייבערשטער האט צוגעזאגט. לַעֲשׂוֹת צו טוהן, און מקיים זיין כְּמָה שֶּׁאָמַר לְאַבְרָהָם אָבִינוּ בִּבְרִית בֵּין הַבְּתָרִים, אזוי ווי עס איז משמע אין די לשון הפסוקים ווען דער אייבערשטער האט צוגעזאגט ביי די ברית בין הבתרים שֶׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין פסוק: וַיֹּאמֶר לְאַבְרָם דער אייבערשטער האט געזאגט צו אברם יָדֹעַ תֵּדַע, וויסען זאלסטו וויסען אז איך גיי נישט רעכענען די פיר הונדערט יאהר פון ווען מען גייט אריין גיין אין מצרים, נאר איך גיי דאס רעכענען פון ווען עס וועט זיין דער ערשטער תקופה פון גלות פון: כִּי גֵר יִהְיֶה זַרְעֲךָ, וואס דאס איז דאך "לידת יצחק", ווייל "זרעך" איז דאך ממש זיין אייגען קינד "יצחק", וואס ער וועט זיין בְּאֶרֶץ לֹא לָהֶם, אין א לאנד וואס איז נאכנישט זיינע, און דאס איז ארץ ישראל, ווייל מיר ווייסען דאך אז יצחק דער "עולה תמימה" איז דאך קיינמאל נישט ארויס פון ארץ ישראל, מוז דאך זיין אז די תורה מיינט די צייטען וואס ער וועט זיין אין ארץ ישראל, און עס הייסט נאך "ארץ לא להם" ווייל ארץ ישראל איז דאך ערשט געווארען אונזער נאך (40 יאהר נאך) יציאת מצרים. נאכדעם וועט זיין א צווייטע תקופה וואס זיינע קינדער און איינעקלעך וועלען זיין אין מצרים און עס וועט דארט זיין: וַעֲבָדוּם מען וועט נאר זיין משעבוד צו פרעה, און נאכדעם וועט זיין א דריטע תקופה וואס עס וועט זיין: וְעִנּוּ אֹתָם מען וועט זיי פייניגען, און די אלע דריי תקופות צוזאמען וועט זיין: אַרְבַּע מֵאוֹת שָׁנָה: פיר הונדערט יאהר, קומט אויס אז דער אייבערשטער האט אינזינען געהאט צו טוהן די טובה אז ער האט גערעכענט די פיר הונדערט יאר פון לידת יצחק, אז מען זאל ליידען ווייניגער יאהר יסורים, און ווי אויך האט אונז דער אייבערשטער צוגעזאגט אז וְגַם אֶת הַגּוֹי אֲשֶׁר יַעֲבֹדוּ דָּן אָנֹכִי. אויך דער פאלק וואס וועט אייך מאכען ארבעטען וועל איך משפט'ן מיט שטראפונגען וְאַחֲרֵי כֵן יֵצְאוּ, בִּרְכֻשׁ גָּדוֹל, און נאכדעם וועלען זיי ארויסגיין מיט א גרויסע פארמעגען, דערפאר לויבן מיר דעם אייבערשטן פאר דעם וואס ער איז געווען א "שומר הבטחתו לישראל"

וְהִיא און דער הבטחה וואס דער אייבערשטער האט צוגעזאגט דעמאלס, דאס איז געווען שֶׁעָמְדָה לַאֲבוֹתֵינוּ, וואס איז בייגעשטאנען פאר אונזערע עלטערען וְלָנוּ און אויך צו אונז אין אלע דורות, ווייל מיר ווייסען דאך אז תורה איז "נצחיות" און דערפאר העלפט יענער הבטחה אויך היינט. א ראי' האבן מיר ווייל: שֶׁלֹא אֶחָד בִּלְבָד, עָמַד עָלֵינוּ לְכַלּוֹתֵנוּ. נישט נאר דער איינער פרעה איז געשטאנען אויף אונז צו פארטיליגען אֶלָּא שֶׁבְּכָל דּוֹר וָדוֹר, עוֹמְדִים עָלֵינוּ לְכַלּוֹתֵנוּ. נאר אין יעדער דור (אפילו היינט) שטייען אונזערע פיינט גרייט אונז צו פארטיליגען וְהַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא מַצִּילֵנוּ מִיָּדָם און דער אייבערשטער טוט אונז ראטעווען פון זייערע הענט.

הקדמה: מיר האבן שוין דערמאנט אז דער בעל ההגדה האט אויסגעוועלט עטליכע פסוקים פון פרשת ביכורים (דברים כו) און פון די פסוקים דרשנ'ט מען יעדער ווארט עטליכע דרשות ביז פון די אלע ווערטער וועלען קלאר ווערען די גאנצע סיפור פון יציאת מצרים און מיט דעם כוונה הייבען מיר אהן צו דרש'ענען:

צֵא וּלְמַד, כאטש מיר גייען יעצט רעדן פון די פסוקים פון "ארמי אובד אבי" דאך גיי ארויס פון יענער פרשה און לערען ארויס פון די פרשה פון פרעה, מַה בִּקֵּשׁ לָבָן הָאֲרַמִּי לַעֲשׂוֹת לְיַעֲקֹב אָבִינוּ. וואס פאר א רשעת דער לבן הארמי האט געוואלט טוהן צו יעקב אבינו. שֶׁפַּרְעֹה לֹא גָזַר אֶלָּא עַל הַזְּכָרִים, וויבאלד מיר ווייסען דאך אז פרעה האט נאר גוזר געווען צו הרג'ענען די זכרים, וועלען מיר פון דעם ארוסלערנען אז וְלָבָן בִּקֵּשׁ לַעֲקֹר אֶת הַכֹּל, לבן האט געוואלט אינגאנצען עוקר זיין דעם יודישען פאלק, ווייל מיר טרעפען דאך אז לבן איז נאכגעלאפן יעקב אבינו און ער האט געוואלט אויס'הרג'ענען דעם גאנצן משפחה, נאר דער אייבערשטער האט איהם אנגעווארענט "במראות הלילה" און דערפאר האט ער גארנישט געקענט טוהן, ווי אזוי ווייסען מיר אז ער האט דעמאלס געוואלט אינגאנצן אויס'הרג'ענען די משפחה, שֶׁנֶּאֱמַר ווייל עס שטייט דאך דארט אין פסוק אֲרַמִּי אֹבֵד אָבִי, לבן הארמי האט געוואלט מאכן פארלירען מיין פאטער, און וויבאלד ביי לבן שטייט "אובד" און ביי פרעה שטייט דאס נישט איז א ראי' אז דער רשעת פון לבן איז אסאך גרעסער ווי פרעה, פון דעם ווייסען מיר אז לבן האט אונז גרינטליך געוואלט עוקר מן השורש זיין. דא האט זיך געענדיגט דעם דרש. יעצט גייט דער בעל ההגדה ענדיגען דעם פסוק כדי צו קענען ווייטער דרש'ענן:

שטייט ווייטער אין פסוק: "וַיֵּרֶד מִצְרַיְמָה, וַיָּגָר שָׁם בִּמְתֵי מְעָט. וַיְהִי שָׁם לְגוֹי גָּדוֹל, עָצוּם וָרָב" יעצט גייט דער בעל ההגדה דרש'ענען דעם פסוק:

וַיֵּרֶד מִצְרַיְמָה, דאס אז מען האט גענידערט קיין מצרים דאס איז געווען אָנוּס עַל פִּי הַדִּבּוּר געצווינגען דורך די רייד פונ'ם אייבערשטען, (דאס איז נישט קיין דרש, נאר דער בעל ההגדה האט געזאגט ווי אזוי עס איז צוגעגאנגען)

וַיָּגָר שָׁם וויבאלד עס שטייט נאנט "וירד מצרימה" צו "ויגר שם" מְלַמֵּד פון דעם לערנען מיר ארויס אז שֶׁלֹּא יָרַד יַעֲקֹב אָבִינוּ לְהִשְׁתַּקֵעַ בְּמִצְרַיִם, אֶלָּא לָגוּר שָׁם, יעקב אבינו האט נישט גענידערט קיין מצרים אויף דעם חשבון דארט צו וואוינען נאר ער האט גענידערט קיין מצרים אויפן שטייגר פון א "גר" וואס שפירט נישט אז דאס איז זיין פלאץ, נאר ער גייט באלד פון דארט אוועקגיין, מען וואלט אבער געקענט מיינן און מאכען א טעות אז דער ווארט "לגור", מיינט "וואינען" און נישט "זיין א פרעמדע" דערפאר ברענגט דער בעל ההגדה א ראי' פון אן אנדערען פסוק שֶׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין פסוק (בראשית מז-ד) וַיֹּאמְרוּ אֶל פַּרְעֹה, און די שבטים האבן געזאגט צו פרעה לָגוּר בָּאָרֶץ בָּאנוּ, מיר זענען געקומען קיין מצרים אויף א צייטווייליגער שטייגער, כִּי אֵין מִרְעֶה לַצֹּאן אֲשֶׁר לַעֲבָדֶיךָ, נאר דערווייל ווייל עס איז נישט דא קיין פאשע אין דעם לאנד כנען פאר אונזערע שאף כִּי כָבֵד הָרָעָב בְּאֶרֶץ כְּנָעַן, ווייל די הינגער איז זייער שווער, און מיר האבן נישט געקענט דארט בלייבען, זענען מיר דא אהער געקומען אויף א צייטווייליגקייט, ביז דער הונגער וועט אריבער גיין. וְעַתָּה, יֵשְׁבוּ נָא עֲבָדֶיךָ בְּאֶרֶץ גֹּשֶן און יעצט פאר דעם קארצען תקופה ווילען מיר זיך באזעהן אין דעם לאנד גושן. פון דא זעהן מיר אז ווען עס שטייט "וירד מצרימה" און די תורה לייגט צו "ויגר שם" דאס קומט נאר צולייגען אז דער "וירד" איז געווען מיטען חשבון "לגור" אויף א קארצער צייט.

בִּמְתֵי מְעָט. מיט ווייניג מענטשען האט מען גענידערט קיין מצרים, כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר אזוי ווי מיר טרעפען אין אן אנדערען פסוק באריכות: בְּשִׁבְעִים נֶפֶשׁ, יָרְדוּ אֲבֹתֶיךָ מִצְרָיְמָה. מיט זיבעציג נפשות האבן אונזערע עלטערען גענידערט קיין מצרים, וְעַתָּה, שָׂמְךָ יְיָ אֱלֹהֶיךָ, כְּכוֹכְבֵי הַשָּׁמַיִם לָרֹב. און יעצט נאך יציאת מצרים האט דער אייבערשטער אונז געמאכט אזוי ווי די שטערן פון די הימל וואס איז פיל.

וַיְהִי שָׁם לְגוֹי. וויבאלד עס שטייט נאך א מאל אין פסוק "שם", עס שטייט דאך שוין פריער "ויגר שם", וואלט דאך געקענט שטיין ויהי לגוי" מְלַמֵּד לערנט מען פון דעם ארויס פון דעם ווארט "שם" שֶׁהָיוּ יִשְׂרָאֵל מְצֻיָּנִים שָׁם: מען האט געקענט דערקענען ווער עס איז א יוד, דאס מיינט אז מיר האבן זיך נישט אויסגעמישט מיט די גוים, כאטש מיר זענען דארט געווען אזא לאנגע תקופה, און דאס לערנט מען ארויס פון דעם ווארט "שם" דאס הייסט אז יעדער האט געקענט אנווייזען "שם" דארט גייט א יוד.

גָּדוֹל עָצוּם, גדול מיינט אסאך מענטשען, און עצום מיינט שטארק, כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר אזוי ווי עס שטייט אין אן אנדערען פסוק מער באריכות: (שמות א-ז) וּבְנֵי יִשְׂרָאֵל, פָּרוּ וַיִּשְׁרְצוּ, וַיִּרְבּוּ און די יודן האבן זיך זייער געמערט, וויבאלד דער פסוק שטייט דריי לשונות "פרו וישרצו וירבו" מיינט דאס זייער אסאך געמערט, און חוץ דעם איז אויך געווען: וַיַּעַצְמוּ, זיי האבן זיך געשטארקט מיט כח. בִּמְאֹד מְאֹד, זייער אסאך וַתִּמָּלֵא הָאָרֶץ אֹתָם: און דער ערד איז געווארען פיל מיט זיי.

וָרָב. דאס מיינט אז די יודן האבן געהאט זייער אסאך קינדער אויף איין מאל כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין אן אנדערען פסוק מער באריכות (יחזקאל טז-ז) רְבָבָה כְּצֶמַח הַשָּׂדֶה נְתַתִּיךְ, צענדליגע טויזענטער אזוי ווי דער וואקסונג פון פעלד האב איך געמאכט די יודן וַתִּרְבִּי, וַתִּגְדְּלִי, וַתָּבֹאִי בַּעֲדִי עֲדָיִים און זיי האבן זיך געמערט מיט גרויסקייט און הויכקייט.

ביז אהער ענדיגט זיך די ראי' פון ספר יחזקאל, אבער כדי נישט צו ענדיגען אינמיטען א פסוק ענדיגט מען דעם פסוק וואס דארט שטייט ווייטער שָׁדַיִם נָכֹנוּ, עס איז שוין געקומען די צייט אז מען זאל זיי באצירען מיט צירונגען, דאס מיינט אז זיי זענען שוין געווען גרייט מיט אלע באדערפענישען וּשְׂעָרֵךְ צִמֵּחַ, און די האר איז שוין געווען באוואקסען, די אלע לשונות זענען בדרך משל אז די יודען זענען שוין געווען גרייט ארויסצוגיין פון מצרים, ווייל עס איז שוין געקומען דער צייט פון די גאולה ארויסצוגיין פון די גלות מצרים, אז מיר זאלן שוין קענען ווערען דעם "עם סגולה" אבער וְאַתְּ עֵרֹם וְעֶרְיָה: און איר זענט אבער געווען ליידיג פון מצוות, און איר האט נישט געהאט קיין זכותים צו קענען ארויסגיין פון מצרים. דא ענדיגט זיך דער פסוק פון יחזקאל, אבער וויבאלד ער האט שוין געזאגט אז די יודן זענען געווען ליידיג פון מצוות, גייט דער בעל ההגדה צוריק א פסוק פריער אין יחזקאל (יחזקאל טז-ו) ווי חז"ל דרש'ענען פון יענעם פסוק, אז דער אייבערשטער האט זיי געגעבען צוויי מצוות "דם פסח און דם מילה", כדי אז זיי זאלען האבן א זכות צו קענען ווערען אויסגעלייזט, ווי עס שטייט דארט אין פסוק וָאֶעֱבֹר עָלַיִךְ ווען איך בין אריבער געגאנגען אין מצרים צו שלאגען די בכורים פון די מצריים וָאֶרְאֵךְ מִתְבּוֹסֶסֶת בְּדָמָיִךְ האב איך געזעהן ווי איר זענט פארשמירט מיט צוויי בלוטען, "דם פסח און דם מילה" וָאֹמַר לָךְ האב איך געזאגט צו אייך בְּדָמַיִךְ חֲיִי וועגן דם פסח וועט איר ווערן אויסגעלייזט וָאֹמַר לָךְ און איך האב געזאגט צו אייך בְּדָמַיִךְ חֲיִי וועגן דם מילה וועט איר ווערן אויסגעלייזט:

הקדמה: מיט דעם האבן מיר געענדיגט דעם דרש פון דעם פסוק, יעצט גייט דער בעל ההגדה דרש'ענען דעם נעקסטען פסוק.

וַיָּרֵעוּ אֹתָנוּ הַמִּצְרִים וַיְעַנּוּנוּ. וַיִּתְּנוּ עָלֵינוּ עֲבֹדָה קָשָׁה:

וַיָּרֵעוּ אֹתָנוּ הַמִּצְרִים. וויבאלד מיר זעהן אז באלד נאך דער פסוק פון "ויהי שם לגוי גדול" שטייט באלד "וירעו אותנו המצרים" די מצרים האבן אונז שלעכטס געטוהן, איז א ראי' אז דער טעם פארוואס זיי האבן שלעכטס געטוהן דאס איז געווען ווייל מען איז געווען א "גוי גדול" א גרויס פאלק, און דאס האבן זיי נישט אויסגעהאלטען, כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי מיר טרעפן אין אן אנדערען פסוק (שמות א-י) ויאמר וגו' הנה עם בני ישראל רב ועצום ממנו הָבָה קומט נִתְחַכְּמָה לוֹ. לאמיר זיך קליגען און טרעפען אן עצה צו איהם (צו דעם יודישען פאלק) פֶּן יִרְבֶּה, טאמער וועט ער זיך מערען אויף אונזער צאל וְהָיָה כִּי תִקְרֶאנָה מִלְחָמָה, און עס וועט זיין אז עס וועט זיך טרעפן א מלחמה וְנוֹסַף גַּם הוּא עַל שׂנְאֵינוּ, וועט ער (כלל ישראל) זיך מצרף זיין צו אונזערע פיינט וְנִלְחַם בָּנוּ און ער (כלל ישראל) וועט מלחמה האלטען מיט אונז, וְעָלָה מִן הָאָרֶץ, און ער וועט אוועק לויפען פון דער לאנד מצרים (אדער לויט דער אנדערע פשט פון רש"י, אז זיי וועלען אונז נאך ארויס טרייבען פון דא) פון יענע פסוק זעהן מיר אז דער גאנצער טעם פארוואס עס איז געווען "וירעו" דאס איז געווען ווייל עס איז געווען "ויהי שם לגוי גדול":

וַיְעַנּוּנוּ. און ער האט אונז געפייניגט. פארוואס דארף שטיין "ויענונו" עס שטייט דאך שוין באלד דערנאך "ויתנו עלינו עבודה קשה", מוז זיין אז "ויענונו און ויתנו עלינו עבודה קשה" זענען צוויי אנדערע זאכן, "ענוי" מיינט אז זיי האבן אונז געמאכט ארבעטען לשם "ענוי" נאר צו פייניגען און נישט פאר קיין שום אנדערע תועלת כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטיט אין אן אנדערע פסוק מער באריכות (שמות א-יא) וַיָּשִׂימוּ עָלָיו שָׂרֵי מִסִּים, די מצריים האבן ארויפגעלייגט אויף זיי הארען פון שטייערען, און דאס איז געווען נאר לְמַעַן עַנֹּתוֹ בְּסִבְלֹתָם: כדי זיי צו פייניגען מיט זייערע שווערע ארבעט, און נישט פאר קיין שום אנדערע תכלית (דאס הייסט אז זיי האבן בכלל נישט געדארפט האבן די ארבעט) וואס איז געווען די שטייערען? אז וַיִּבֶן עָרֵי מִסְכְּנוֹת לְפַרְעֹה, זיי האבן געבויעט שטעט פון אוצרות פאר פרעה אֶת פִּתֹם וְאֶת רַעַמְסֵס: עס שטייט ווייטער אין פסוק: וַיִּתְּנוּ עָלֵינוּ עֲבֹדָה. און חוץ וואס זיי האבן געפייניגט מיט ארבעט וואס האט בכלל נישט אויסגעפעלט, האבן זיי אויך געטוהן מיט אונז ארבעט וואס איז יא געווען פאר זיי וויכטיג אבער עס איז געווען קָשָׁה זייער שווערער ארבעט, כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי מיר טרעפן אין אן אנדערען פסוק מער מפורש: וַיַעֲבִדוּ מִצְרַיִם אֶת בְּנֵי יִשְׂרָאֵל בְּפָרֶךְ די מצריים האבן געמאכט די יודן ארבעטען מיט ארבעט וואס איז "פרך" און פרך מיינט ארבעט וואס צוברעכט דעם גוף, דאס הייסט זייער שווערע ארבעט.

הקדמה: מיט דעם האבן מיר געענדיגט צו דרש'ענען דעם פסוק, יעצט גייט דער בעל הגדה דרש'ענען דעם נעקסטען פסוק.

וַנִּצְעַק אֶל יְיָ אֱלֹהֵי אֲבֹתֵינוּ, וַיִּשְׁמַע יְיָ אֶת קֹלֵנוּ, וַיַּרְא אֶת עָנְיֵנוּ, וְאֶת עֲמָלֵנוּ, וְאֶת לַחֲצֵנוּ:

וַנִּצְעַק אֶל יְיָ אֱלֹהֵי אֲבֹתֵינוּ, נאר דער אייבערשטער האט געוואוסט פארוואס זיי שרייען כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: ווי מיר טרעפן אין אן אנדערן פסוק באריכות (שמות ב-כג) וַיְהִי בַיָּמִים הָרַבִּים הָהֵם, און עס איז געווען אין די לאנגע גלות וַיָּמָת מֶלֶךְ מִצְרַיִם, דער קעניג פון מצרים איז געשטארבען, און דעמאלס האבן די יודן געטראפען א געלעגנהייט צו וויינען צום אייבערשטען וועגן זייער שווערן מצב, ווייל סתם האבן זיי מורא געהאט פון די מצריים צו ווייזען אז זיי קלאגען אויף זייערע ביטערע מצב, אבער יעצט אז אלע וויינען וועט מען מיינען אז זיי וויינען פאר דעם זעלבען סיבה וַיֵּאָנְחוּ בְנֵי יִשְׂרָאֵל און די יודן האבן געזיפצט אין הארץ מִן הָעֲבֹדָה וועגן די שווערע ארבעט, ווייל וואס זיי טראכטן אין הארץ ווייסען נישט די מצרים וַיִּזְעָקוּ און זיי האבן געשריגען, אבער זיי האבן נישט געזאגט פאר קיינעם פארוואס זיי שרייען, און די גוים האבן געמיינט אז זיי וויינען וועגן דעם מיתת פרעה, אבער וַתַּעַל שַׁוְעָתָם אֶל הָאֱלֹהִים זייער געבעט איז ארויף צום אייבערשטען, און נאר דער אייבערשטער האט געוואוסט אז דער געווייין איז מִן הַעֲבֹדָה פון די שווערע ארבעט און נישט וועגן מיתת פרעה. וַיִּשְׁמַע יְיָ אֶת קֹלֵנוּ די תפלה איז געווארען אנגענומען כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט מער מפורש אין אן אנדערע פסוק (שמות ב-כד) וַיִּשְׁמַע אֱלֹהִים אֶת נַאֲקָתָם, דער אייבערשטער האט געהערט זייער געשריי, און ער האט אנגענומען זייער תפלה וַיִּזְכֹּר אֱלֹהִים אֶת בְּרִיתוֹ, ווייל דער אייבערשטער האט געדענקט זיין בונד וואס ער האט געשוואוירען אֶת אַבְרָהָם, אֶת יִצְחָק, וְאֶת יַעֲקֹב: מיט אברהם יצחק און יעקב.

וַיַּרְא אֶת עָנְיֵנוּ: דער אייבערשטער האט געזעהן דעם "ענוי" דעם פיין. ענוי מיינט זוֹ פְּרִישׁוּת דֶּרֶךְ אֶרֶץ. זיך אפשיידען פון די שטייגער פון די וועלט, דאס הייסט אז זיי האבן זיך גע'פייניגט דורך זיך צוריק האלטען פון הנאות כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: ווי מיר טרעפען אין אן אנדערע פסוק מער מפורש וַיַּרְא אֱלֹהִים אֶת בְּנֵי יִשְׂרָאֵל. דער אייבערשטער האט געזעהן וואס די יודן טוען וַיֵּדַע אֱלֹהִים און נאר דער אייבערשטער האט דערפון געוואוסט, מוז זיין אז דאס גייט ארויף אויף זאכן וואס נאר דער אייבערשטער ווייסט, קומט אויס אז דאס איז זאכן וואס דער מענטש האלט זיך צוריק פון זיינע תענוגים, וואס קיינער ווייסט נישט דערפון נאר דעם אייבערשטען:

וְאֶת עֲמָלֵנוּ. "עמלות" מיינט זאכן וואס א מענטש פלאגט זיך פאר גארנישט, מוז דאך זיין אז דאס גייט ארויף אֵלּוּ הַבָּנִים אויך די גזירה וואס פרעה האט געהייסן דעטרינקען די קינדער, קומט אויס אז זיי האבן זיך געמוטשעט פאר זייערע קינדער פאר גארנישט ווייל צום סוף האט מען זיי דעטראנקען [אלעס וואס א מענטש מוטשעט זיך איז דאך פאר זיינע קינדער, אז זיי זאלען זיין ערליך] כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: ווי עס שטייט אין אן אנדערע פסוק מער מפורש, ווי פרעה האט געהייסען אז כָּל-הַבֵּן הַיִּלּוֹד הַיְאֹרָה תַּשְׁלִיכֻהוּ, יעדער געבוירענע זוהן זאל מען דעטרונקען וְכָל-הַבַּת תְּחַיּוּן: און יעדער טאכטער קען מען לאזן לעבען. (עס זענען דא וואס זאגען אז דאס וואס ער האט געלאזט לעבן די טעכטער איז אויך געווען מיט א שלעכטע כוונה, ווייל ער האט דאך שוין געזעהן אז לבן וואס האט געוואלט הרג'נען אויך די טעכטער האט נישט מצליח געווען, האט ער געטראכט אז אויב ער וועט לאזן די טעכטער לעבן, אפשר וועט דער אייבערשטער איהם יא צולאזן) [איך שטייט אז זיין חשבון איז געווען אז אויב אלע מענער וועלען שטארבן, וועלען אלע מיידליך חתונה האבן מיט מצריות, און אזוי וועלען זיי אינגנאצען פארגעסן אז זיי זענען אמאל געווען יודן].

וְאֶת לַחֲצֵנוּ זֶה הַדְּחַק. "לחץ" מיינט אונטער דריקן דאס מיינט, אז מען האט זיי ענג געמאכט כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: ווי מיר טרעפען אין אן אנדערען פסוק מער מפורש (שמות ג-ט) ווי דער אייבערשטער האט געזאגט צו משה רבינו וְגַם רָאִיתִי אֶת הַלַּחַץ, און אויך האב איך געזעהען די אונטרדריקונג אֲשֶׁר מִצְרַיִם לֹחֲצִים אֹתָם וואס די מצריים טוען זיי אונטערדריקן.

הקדמה: מיט דעם האבן מיר געענדיגט דעם דרש פון דעם פסוק יעצט גייט דער בעל ההגדה דרש'ענען דעם נעקסטן פסוק:

וַיּוֹצִאֵנוּ יְיָ מִמִּצְרַיִם, בְּיָד חֲזָקָה, וּבִזְרֹעַ נְטוּיָה, וּבְמֹרָא גָדוֹל וּבְאֹתוֹת וּבְמוֹפְתִים:

וַיּוֹצִאֵנוּ יְיָ מִמִּצְרַיִם. וויבאלד עס שטייט דא דעם שם הוי' וואס לכאורה וואלט דאך דאס נישט געדארפט שטיין, און עס וואלט געקענט שטיין "ויוצאנו ממצרים" ווייל מיר ווייסען דאך דאס פון די פריערדיגע פסוקים אז דער אייבערשטער איז דער וואס האט אונז געראטעוועט, מוז זיין אז דאס קומט אונז צו לערנען לֹא עַל יְדֵי מַלְאָךְ, אז דער גאולה איז נישט געווען דארך א מלאך וְלֹא עַל יְדֵי שָׂרָף. און נישט דארך א שרף (דאס איז אויך א מין מלאך) וְלֹא עַל יְדֵי שָׁלִיחַ און נישט דארך א שליח (דאס איז דער מלאך מט"ט וואס הייסט שליח) אֶלָּא הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא בִּכְבוֹדוֹ וּבְעַצְמוֹ נאר דער הייליגער באשעפער בכבודו ובעצמו שֶׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין א פסוק (שמות יב-יב) וְעָבַרְתִּי בְאֶרֶץ מִצְרַיִם בַּלַּיְלָה הַזֶּה, איך וועל אריבערגיין אין דעם לאנד מצרים אין דעם נאכט פון הקרבת קרבן פסח וְהִכֵּיתִי כָל בְּכוֹר בְּאֶרֶץ מִצְרַיִם, און איך וועל שלאגן יעדן בכור אין דעם לאנד מצרים מֵאָדָם וְעַד בְּהֵמָה, סיי די מענטשן און סיי די בהמות וּבְכָל אֱלֹהֵי מִצְרַיִם אֶעֱשֶׂה שְׁפָטִים און אין די אפגעטער פון מצרים וועל איך טוהן שטראפונגען אֲנִי יְיָ: איך בין ה', איז וויבאלד עס שטייט דריי לשונות פון מיעוטים, וועלען מיר ממעט זיין דריי מיעוטים, וְעָבַרְתִּי בְאֶרֶץ מִצְרַיִם בַּלַּיְלָה הַזֶּה, וויבאלד עס שטייט "ועברתי" וועלען מיר ממעט זיין אֲנִי נאר איך וועל אריבערגיין וְלֹא מַלְאָךְ און נישט קיין מלאך. וְהִכֵּיתִי כָל בְּכוֹר בְּאֶרֶץ מִצְרַיִם. וויבאלד עס שטייט "והכיתי" וועלען מיר ממעט זיין אֲנִי נאר איך וועל שלאגן וְלֹא שָׂרָף און נישט קיין שרף. וּבְכָל אֱלֹהֵי מִצְרַיִם אֶעֱשֶׂה שְׁפָטִים, וויבאלד עס שטייט "אעשה" וועלען מיר ממעט זיין אֲנִי נאר איך וועל טוהן וְלֹא הַשָּׁלִיחַ און נישט קיין שליח אֲנִי יְיָ, איך ה' אליין וועל זיי אויסלייזען. אֲנִי הוּא נאר איך וועל זיין דער אוסלייזער וְלֹא אַחֵר און נישט קיין צווייטען. יעצט פארשטייען מיר שוין פארוואס עס שטייט "ויוציאני ה' ממצרים", און נישט "ויוציאני ממצרים".

עס שטייט ווייטער אין פסוק: בְּיָד חֲזָקָה. און שפעטער שטייט אויך "ובזרוע נטיה" מוז זיין אז מען וועט דרש'ענען אז "ביד חזקה" גייט ארויף אויף איינער פון די מכות, און מיר וועלען זאגען אז דאס גייט ארויף אויף דעם מכה פון "דבר". ווייל דער מדרש זאגט (שמות רבא פ' י') אז צוזאמען מיט יעדער מכה איז מיטגעקומען דעם מכה פון דבר. קומט אויס אז דער מכה איז א ספעציעלע מכה, וועגן דעם וועלען מיר זאגען אז דער ווארט "ביד חזקה" זוֹ הַדֶּבֶר איז מרמז אויף די מכה פון דבר. וואס פאר א שייכות האט "ביד חזקה" צו די מכה פון דבר? כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: ווייל עס שטייט דאך אין א פסוק (שמות ט-ג) הִנֵּה יַד יְיָ הוֹיָה, בְּמִקְנְךָ אֲשֶׁר בַּשָּׂדֶה, אט דער האנט פון דעם אייבערשטען איז געווען אין די פיה פון דער פעלד בַּסּוּסִים בַּחֲמֹרִים בַּגְּמַלִּים, בַּבָּקָר וּבַצֹּאן, דֶּבֶר כָּבֵד מְאֹד: גאר א שווערען דבר, זעהן מיר אז דבר, ווערט אנגערופן יד ה', וועל איך אויך זאגען אז יד חזקה מיינט "דבר".

שטייט ווייטער אין פסוק: וּבִזְרֹעַ נְטוּיָה. דאס ווארט "נטויה" וועל איך זאגען אז עס מיינט זוֹ הַחֶרֶב. א מכה וואס איז געווען מיט א שווערד, וואס דאס איז מכת בכורות. ווי טרעפען מיר אז "זרוע נטויה" האט א שיכות צו א שווערד? כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין פסוק, (דברי הימים א-כא) וְחַרְבּוֹ שְׁלוּפָה בְּיָדוֹ, און זיין האנט איז אויסגעשטרעקט אין זיין האנט נְטוּיָה עַל יְרוּשָׁלָיִם: גענייגט אויף ירושלים.

וּבְמוֹרָא גָּדוֹל זֶה גִּלּוּי שְׁכִינָה, דער מדרגה פון "ובמורא גדול" גייט ארויף אויף דעם גילוי שכינה, דאס מיינט אז עס איז באקאנט געווארען צו די יודן דארך די אותות ומופתים דער געוואלדיגע כבוד פונעם אייבערשטען דורך דעם וואס דער אייבערשטער האט משדד געווען אלע מערכת השמים וועגן כלל ישראל, דאס אלעס איז געווען כדי זיי ארויסצונעמען פון די טיפקייט פון די טומאה און פון אלע עבודה זרה'ס פון מצרים, און צו קענען משריש זיין אין זייער הארץ אמונה בה' כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין אן אנדערע פסוק אוֹ הֲנִסָּה אֱלֹהִים, צו דען האט אן אפגאט געטוהן אזעלעכע ניסים לָבוֹא לָקַחַת לוֹ גוֹי מִקֶּרֶב גּוֹי, צו נעמען א פאלק (די יודן) וואס איז געווען געזונקען אין טומאת ע"ז פון א פאלק (די מצריים) וואס איז געווען פיל מיט עבודה זרה'ס, און אריינלייגן אין זיי אמונה בה' בְּמַסֹּת בְּאֹתֹת וּבְמוֹפְתִים וּבְמִלְחָמָה, דארך ניסים און און וואונדער, און דארך מלחמה מיט די גוים וּבְיָד חֲזָקָה מיט א שטארקע האנט פון מכות וּבִזְרוֹעַ נְטוּיָה, און מיט א אויסגעשטרעקטע ארעם ווי די ניסים איז געווען באקאנט פאר יעדעם וּבְמוֹרָאִים גְּדֹלִים און מיט גרויסע מראות, ווי יעדער האט געזעהן ווי דער אייבערשטער האט משדד געווען די טבע כְּכֹל אֲשֶׁר עָשָׂה לָכֶם יְיָ אֱלֹהֵיכֶם בְּמִצְרַיִם, אזוי ווי אלעס וואס דער אייבערשטער האט געטון פאר אייך אין מצרים לְעֵינֶיךָ אז עס זאל זיין אפען צו אייערע אייגענע אויגען, אלעס כדי אז מען זאל קענען ארויס גיין פון טומאת מצרים און גלייבן אז ה' אחד. וויבאלד דער פסוק זאגט אז דאס איז געווען אז איר זאלט אליין זעהן מיט די אייגענע אויגן, וועל איך זאגען אז ווען עס שטייט אין פסוק "ובמוראים גדולים" מיינט דאס "גלוי שכינה".

וּבְאֹתוֹת. צייכענעס זֶה הַמַּטֶּה, דאס מיינט דער שטעקען פון משה רבינו כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: אזוי ווי עס שטייט אין אן אנדערע פסוק (שמות ד-יז) וְאֶת הַמַּטֶּה הַזֶּה תִּקַּח בְּיָדֶךָ. אֲשֶׁר תַּעֲשֶׂה בּוֹ אֶת הָאֹתֹת: דער אייבערשטער האט געזאגט צו משה רבינו ווען דו וועסט שטיין פאר פרעה זאלסטו טוען מיט דעם שטעקען די אלע צייכענעס.

וּבְמוֹפְתִים זֶה הַדָּם. "מופתים" איז א רמז אויף מכת "דם", וויבאלד עס שטייט בלשון רבים "מופתים" און נישט "מופת" בלשון יחיד, מוז זיין אז עס גייט ארויף אויף א מכה וואס איז געווען צוויי מאל (מיעוט רבים שנים) וואס דאס איז דם, ווייל די מכה פון דם האט דער אייבערשטער געהייסען טוהן צוויי מאל, איין מאל פאר די יודען אז זיי זאלען גלויבן אז ער קומט בשליחות פון דער אייבערשטער, און איין מאל פאר פרעה. ווי טרעפן מיר אז "מופת" מיינט "דם"? כְּמָה שֶּׁנֶּאֱמַר: ווי מיר טרעפן אין אן אנדערען פסוק: (יואל ג-ג) וְנָתַתִּי מוֹפְתִים, בַּשָּׁמַיִם וּבָאָרֶץ, איך וועל געבען "מופתים" אין הימל און אין דער ערד, וואס וועט זיין דער "מופת" דָּם. וָאֵשׁ. וְתִימְרוֹת עָשָׁן. זעהן מיר אז "דם" הייסט מופת.

סך הכל: לויט דער פשט איז דער פסוק מרמז אזוי: ביד חזקה מיינט דבר, ובזרוע נטויה מיינט מכת בכורות, מופתים איז דם. פארוואס פונקט די דריי מכות פון די צעהן? דם, ווייל עס איז דער ערשטער מכה פון די מכות. מכת בכורות, ווייל עס איז דער שטערקסטער און די לעצטע פון די מכות, און דבר, ווייל עס איז מיטגעקומען מיט אלע צעהן מכות:

דָּבָר אַחֵר. חוץ די אלע דרשות וואס מיר האבן פריער געלערענט איז דא נאך א פשט, ווייל צו קענען דרש'ענען די פריערדיגע דרשות וואלט געווען גענוג ווען עס שטייט "ביד" און נישט "חזקה", "בזרוע" און נישט דער ווארט "נטויה" און אזוי אויך אלע אנדערע דרשות, און וויבאלד עס שטייט ביי אלע דרשות טאפעלטע לשונות קען מען דרש'ענען פאר יעדן ווארט צוויי זאכן, וועל איך זאגען אז יעדער ווארט איז א מכה, און איך וועל זאגען בְּיָד חֲזָקָה וויבאלד עס שטיט א טאפעלטע לשון וועל איך זאגען שְׁתַּיִם, אז עס איז א רמז אויף צוויי מכות, וּבִזְרֹעַ נְטוּיָה וויבאלד עס שטיט א טאפעלטע לשון וועל איך זאגען שְׁתַּיִם, אז עס איז א רמז אויף נאך צוויי מכות, וּבְמוֹרָא גָּדוֹל וויבאלד עס שטיט א טאפעלטע לשון וועל איך זאגען שְׁתַּיִם, אז עס איז א רמז אויף נאך צוויי מכות. וּבְאֹתוֹת וויבאלד עס שטיט א לשון רבים ("אותות" און נישט "אות") וועל איך זאגען שְׁתַּיִם אז עס איז א רמז אויף נאך צוויי מכות. וּבְמֹפְתִים וויבאלד עס שטייט א לשון רבים ("מופתים" און נישט "מופת") וועל איך זאגען שְׁתַּיִם, אז עס איז א רמז אויף נאך צוויי מכות, אֵלּוּ עֶשֶׂר מַכּוֹת צוזאמען איז שוין מרומז די צעהן מכות שֶׁהֵבִיא הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא עַל הַמִּצְרִים בְּמִצְרַיִם, וואס דער אייבערשטער האט געברענגט אויף די מצריים אין מצרים וְאֵלוּ הֵן וואס זיי זענען: דָּם. צְפַרְדֵּעַ. כִּנִּים. עָרוֹב. דֶּבֶר. שְׁחִין. בָּרָד. אַרְבֶּה. חֹשֶׁךְ. מַכַּת בְּכוֹרוֹת:

רַבִּי יְהוּדָה הָיָה נוֹתֵן בָּהֶם סִמָּנִים: רבי יהודה האט געגעבן סימנים צו די מכות און זיי זענען דְּצַ"ךְ עֲדַ"שׁ בְּאַחַ"ב: ער האט דווקא צוטיילט די מכות אויף דער אופן, ווייל די צען מכות זענען געווען איינגעטיילט אין דריי, די ערשטער צוויי מכות האט מען געווארענט פרעה פאר דעם, און די דריטע נישט, די פערטע און די פיפטע האט מען יא געווארענט און די זעקסטע נישט, די זיבעטע און די אכטע האט מען יא געווארענט און די ניינטע נישט, דערפאר האט רבי יהודה זיי אזוי איינגעטיילט. די צענטע מכה האט ער צוזאמען געשטעלט מיט דער לעצטער גרופע, כדי אז ער זאל נישט זיין אליין, ווייל ווען ער איז אליין קען מען אים נישט ליינען.

סיומא דמלתא: מיט דעם האבן מיר געענדיגט די דרשות חז"ל פון די פסוקים, יעצט ברענגט דער בעל הגדה פון חז"ל, אז אין יעדער מכה איז מרומז נאך און נאך מכות, און מיט דעם ענדיגט זיך די מצוה פון סיפור יציאת מצרים. דערנאך הייבען מיר אהן צו לויבן און דאנקען דעם אייבערשטען פאר די אלע טובות וואס ער האט אונז געטוהן. אלץ א הקדמה ברענגט דער בעל ההגדה דעם "כמה מעלות טובות למקום עלינו", צו ווייזען אז אפילו אויף איין טובה אליין וואלטען מיר געדארפט דאנקען און לויבען דעם אייבערשטען, איז אוודאי און אוודאי אויף די אלע טובות וואס ער האט אונז געטוהן דארף מען אוודאי און אוודאי דאנקען און לויבן, און וועגן דעם זאגן מיר באלד דערנאך הלל. עס איז וויכטיג צו באמערקן אז דער טעם פארוואס דער בעל ההגדה ברענגט אראפ רבן גמליאל איידער מען זאגט דעם הלל, איז ווייל דאס וואס מיר דאנקען דעם אייבערשטן אויף דעם נס פון יציאת מצרים, כאטש מיר זענען דאך נאך היינט אין גלות, איז ווייל "חייב אדם לראות את עצמו כאלו הוא יצא ממצרים", און דאס האט מען דאך פריער ארויסגעלערנט פון "בעבור זה עשה ה' לי" וועגן דעם וויל דער בעל ההגדה מקדים זיין די דרשה פון רבן גמליאל, ווי ער דרש'ענט דעם פסוק "בעבור זה" אז דאס גייט ארויף אויף די מצוות הלילה פון "פסח מצה און מרור".

פירושים אויף דער הגדה

במשך די דורות האט מען געשריבן א סך פירושים אויף דער הגדה. די ראשונים האבן שוין געשריבן פירושים פון וועמען מען ווייסט: רש"י, רשב"ם, ראב"ן, רבי יהודה בר יקר, רבי ישעיה די טראני, שבלי הלקט (פון רבי צדקיה ב"ר אברהם הרופא), תניא רבתי, ריטב"א, ארחות חיים פון רבי אהרן הכהן פון לוניל; אויך אין כלבו, אבודרהם, רשב"ץ, רבנו דוד הנגיד, רבנו יצחק ב"ר ישראל, רבנו אברהם חדידה, רבנו נתן ב"ר יוסף מקלמרון, רבנו יצחק ב"ר שלמה אלאחדב, רבנו שם טוב אבן שם טוב (הראשון), רבי יצחק אברבנאל און נאך.

ביבליאגראפיע

• נתן שערמאן און מאיר זלאטאוויץ, ארטסקראל יוגנט הגדה: מסורה פובליקאציעס (ISBN 0-89906-232-6)
• הגדה של פסח , "חג שמח"