Saetchot d' plastike
On saetchot d' plastike, c' est on saetchot fwait avou do fén plastike ki sieve a mete ses comissions, po lzès ramoenner al måjhon, pu après k' on hene evoye.
On ndè dnéve po rén a dikedaye dins tos les grands botikes, des anêyes 1980 ås anêyes 2000.
On saetchot d' plastike di grand botike peze 5 a 6 grames. I sieve a åk 20 munutes å long. Mins i fåt 400 ans po k' i s' distrujhe tot seu.
Istwere des saetchots d' plastike
candjîLes saetchots d' plastike ont divnou foirt corants a pårti des anêyes 1970. C' est pus ahessant ki les cabas et filets ås comissions, ca on pout aler fé ses coûsses sins rdiveur passer al måjhon po-z aler rcweri l' filet. Dins les anêyes 2000, end a pattavå. Metans, el France, so èn an, on s' sieve di 17 miyårds di saetchots d' plastike. E l' Afrike, on-z a cmincî a-z eployî toplin des saetchots d' plastike aviè ls anêyes 1990. Come li ramassaedje des yôrdeures des manaedjes n' egzistêye nén co a mwintès plaeces k' i gn a, les djins tapèt cråndimint evoye tos les saetchots d' plastike. Å Marok, on-z avire k' on nd alowe on miyård so èn an.
Måfjhance des saetchots d' plastike
candjî
- On n' sait nén cwè fé po lzès distrure. I fåt 400 ans po k' i soeyénxhe distrûts tot seus. Si on lzès broûle, ça fwait des resserants gaz, ki rhåssèt li mannixhance di l' air.
- Sovint, i s' ritrovèt dins l' nateure. I mannixhèt les pladjes, les bwès, les montinnes; on-z a conté k' end aveut 122 miyons so les pladjes di France. Åtoû des nozés ptits viyaedjes touristikes do Senegal, gn a des håyes etires covrowes di saetchots d' plastike, di totes les coleurs, ki disparnut l' payizaedje. Å Marok, gn a ene montinne etire k' est rcovrowe pa des noers saetchots d' plastike evolés pa l' grande air.
- Cwand i volèt evoye dins les tchamps, i polnut esse magnîs pås vatches et lezî stoper l' panse. Les biesses boschtèt et crevèt. Les doféns les prindèt po des meduzes.
- Cwand i volèt evoye el mer, i plèt esse magnî pås tortowes di mer et pås doféns, et lezî stoper les boyeas, et les touwer.
- Dins les cortijheas, on les rescontere pacô pa trûlêyes paski sacwants cotlîs riprindèt les mizeres des veyes come bonmartcheye ansene. Mins, les bokets vont candjî li tcherpinte del tere, et, après deus u troes ansinaedjes avou ces composses la, on n' pôrè pupont ahiver d' verdeures, paski les raecinêyes vont aler astok siconte di des potches di plastike, ki les espaitchèt d' aler pus fond.
- C' est ene mwaijhe riclame po les tourisses. Sacwants tourisses ni volèt pus raler å Marok, metans, pask' i trovèt l' payis trop mannet a cåze des saetchots d' plastike.
Pa cwè replaecî les saetchots d' plastike ?
candjî- Les saetchots d' papîs ? Nonna, ca, po fé do papî, i fåt do bwès; po-z aveur li påsse å papî, i fåt totès sôres di tchimicreyes, ki s' ritrouvnut sovint dins les aiwes. Po fé meye saetchots d' plastike, fåt 36 lites di mazoute; po fé meye saetchots d' papî, endè fåt 47 lites.
- Les saetchots fwaits avou des prodûts tchimikes ki s' dismantchèt dins l' nateure: inte di zels, li materbi.
- Sistinme des filets ås comissions k' on rind ås sårmas, et k' i sont-st oblidjîs d' vos les rprinde; zels i les rneteynut et les ralouwer.
Replaeçaedje des saetchots d' plastike
candjîel Côsse
candjîEl Côsse, gn a yeu ene campagne po s' mete cwite des saetchots d' plastike e 2002. On-z a dmandé a totes les djins di tchoezi inte les saetchots e polimere ki s' distrût tot seu, et des ralouwåves filets. Les djins ont tchoezi les cabas. I costèt 1 uro, mins on lzès pout discandjî, on novea po on vî.
A Calvi, gn aveut deus sårmas ki vudént 50.000 saetchots d' plastike tos les djoûs. E 2004, end a pus onk. Dins tote li Côsse, so deus ans, on-z a parvinou a fé baxhî l' eployadje di saetchots d' plastike di 80 åcint.
Tot d' on côp, e 2005, les grands botikes on todi stî pus tchitches po dner des saetchots a fote evoye.
Les "Intermarché" eyet "Carrefour" ont rsaetchî les saetchots d' plastike dinés po rén e 2006. "GB" les a fwait payî a cmincî do 11 di djun 2007, eyet "Delhaize" les a rtiré li 1î d' djulete 2007.
Çouci, bråmint a cåze del novele taeye so les plastikes k' on fote evoye, k' a ataké li 1î d' djulete 2007. On saetchot d' plastik rivént a ene cene, eyet l' ecotaeye est di deus cenes, çou ki fwait troes cenes å saetchot.
E 2006, li grand botike Delhaize dinéve 120.000.000 d' saetchots so èn an, çou ki fwait 720 tones di plastike di moens dins l' nateure. Po tote li Beldjike, e 2004, on-z a alouwé 3.000.000.000 (troes miyårds) di saetchots d' plastike. Ça fwait 680 po tchaeke manaedje, et 15.000 tones di troyreyes dins l' nateure (5 a 6 gr. å saetchot).
Les saetchots estént cossemés al vinvole disk' e 2006. Après, on-z a metou des saetchots, a payî, avou on spot : "Nodidjo ! dj' a co ropvyî m' saetch ralouwåve !"
Les ôtès rexhowes
candjîRamassaedje et ralouwaedje
candjîOn pout ramasser les saetchots d' plastike dins les depots ås måssîstés. E l' Afrike, gn a des pôvès djins ki fjhèt ci ovraedje la. Li plastike ramexhné inla pout esse ralouwé, po fé metans des buzetes pol raiwaedje des tchamps, u des adujhoes d' aiwe. L' aroke, c' est ki les saetchots de plastike ni sont nén pezants, et kel vî plastike si ratchete å kilo. Ås pris d' ractaedje, on ramasseu èn va nén ddja wangnî 1 € so ene djournêye. Ça n' vå nén les poennes.
Prodûts rawetreces po stombyî li distrujhaedje naturel
candjîAsteure, on fwait des rcweraedjes po mete des prodûts d' rawete avou l' plastike, po k' i s' distrujhe tot seu so bråmint moens di tins. Po cmincî, on radjoute on prodût rawetrece ki va aidî li loumire, li tcholeur et l' ocsidjinne a cotaeyî li poliyetilinne a ptits bokets. Ça s' va fé so deus moes, estô di deus a troes ans. Après, on mete on deujhinme prodût, ki va stombyî l' "erunixhaedje" do plastike, pol rinde "magnåve" des microbes. Ça s' frè so deus ans (estô d' 400 ans).
Ces noveas saetchots d' plastike la ont arivé sol martchî, å minme pris k' les vîs, e moes d' setimbe 2004.