John Locke

‘’’John Locke’’’ (1632-1704), nhà triết học, nhà hoạt động chính trị người Anh. Ông là nhà triết học theo chủ nghĩa kinh nghiệm Anh trong nhận thức luận. Ông cũng phát triển lý thuyết về khế ước xă hội, vai trò của nó tới chức năng và nguồn gốc nhà nước. Qua các tác phẩm của ḿình ông luôn đấu tranh chống lại chủ nghĩa chuyên chế và đóng góp lớn tới chủ nghĩa tự do cả về mặt cá nhân và thể chế. Về cá nhân, ông muốn chúng ta dùng lý trí để đi tìm chân lý thay vì chấp nhận ý kiến áp đặt hoặc sinh ra bởi niềm tin mù quáng. Về mặt thể chế, cụ thể là nhà nước và nhà thờ, ông tách biệt các chức năng chính đáng và không chính đáng của các thể chế này và từ đó mà có sự khác nhau trong việc sử dụng bạo lực của các thể chế này tương ứng với đúng các chức năng của nó . Chính những khái niệm về quyền của tự nhiên, khế ước xă hội và nhiều đóng góp khác đă khiến ông trở thành một nhà tư tưởng lớn của phong trào Khai sáng và ảnh hưởng trực tiếp tới cuộc Cách mạng Mỹ và bản Tuyên ngôn Độc lập của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ.

Tiểu sử

John Locke sinh ở Wrington, một làng nhỏ ở Somerset, vào ngày 29 tháng 8 năm 1632. Ông sinh trưởng trong gia đình Thanh giáo, là con trai của một chủ đất nhỏ hành nghề luật sư tại nông thôn và đã tham gia Nội chiến trong phe của Cromwell. Năm 1646 ông vào học trường Westminster tại Luân Đôn và học tiếp lên trường Christ Church của đại học Oxford vào năm 1652. Ông lấy bằng cử nhân năm 1656 và thác sĩ năm 1658 và làm giảng viên tại trường từ 1660. Trong thời gian tại trường, ông c̣òn quan tâm đến khoa học thực nghiệm và là hội viên Hội Hoàng gia năm 1668.

Năm 1668, ông làm thư ký cho Huân tước toàn quyền Carolinas, Huân tước Ashley tức Bá tước Shaftesbury. Khi Ashley thuyết phục vua Charles II thành lập Ban Thương mại và Thuộc địa ông đảm nhiệm vị trí thư ký của Ban này. Sau 1674, khi Shaftesbury rời chính trường, ông về lại đại học Oxford lấy bằng cử nhân y và giấy phép hành nghề rồi sang miền Nam nước Pháp. Khi Shaftesbury trở lại vũ đài chính trị thì ông cũng lại trở về Anh năm 1679. Rồi vì sợ bị nghi nghờ dính líu đến một âm mưu ám sát nhà vua nên ông quyết định sang Hà Lan vào năm 1683. Nơi đây ông viết Lá Thư về Lòng Khoan dung bằng tiếng Latin và trước khi rời Hà Lan, tháng 2 năm 1689 tác phẩm Luận về sự hiểu biết của con người được hoàn thành.

Cuộc Cách mạng Vinh quang năm 1688 đă không chỉ đánh dấu một bước ngoặt cho nước Anh mà với cả John Locke. Ông trở về Anh trên cùng chiếc tàu trở Nữ hoàng Mary quay về Anh để cùng chồng cai trị vương quốc. Trong giai đoạn này, ông xuất bản tác phẩm Luận về sự hiểu biết của con người và Hai Chuyên Luận về Nhà nước. Đồng thời tác phẩm Lá Thư về Ḷòng Khoan dung mà ông viết bằng tiếng Latin cũng được dịch ra tiếng Anh. Trong những năm tiếp theo, ông quan hệ thân thiết với Quý bà Masham và sống tại Oates, Essex. Cũng trong giai đoạn này, ông viết nhiều thư từ, tranh luận bảo vệ cho các tác phẩm của mình. Ông cũng viết Tính hợp lý của Ki tô giáo và Một số Suy nghĩ về Giáo dục trong thời gian này.

Đến 1696 ông lại tham gia vào Ban Thương mại cho đến 1700, một cơ quan quản nhiều chuyện trong đó có cả chuyện nước Mỹ trước khi xảy ra Cách mạng Hoa Kỳ. Sau khi về hưu, Locke trở về Oates sống những ngày cuối đời và mất ngày Chủ nhật 28 tháng 10 năm 1704.

Tác phẩm

   * Thư về Lòng Khoan dung (1689)
   * Lá thư thứ hai về Lòng Khoan dung (1690)
   * Hai chuyên luận về Nhà nước (1690)
   * Luận về sự Hiểu biết của Con người (1690)
   * Một số suy nghĩ về hậu quả của việc hạ thấp tỷ giá và tăng giá trị của tiền tệ  (1691)
   * Lá thư thứ ba về Lòng Khoan dung (1692)
   * Một số suy nghĩ về Giáo dục (1693)
   * Một số suy nghĩ tiếp theo về tăng giá trị của tiền tệ (1693)
   * Tính hợp lý của Ki-tô giáo (1695)
   * Biện hộ cho tính hợp lý của Ki-tô giáo (1695)
   * Biện hộ tiếp theo cho tính hợp lý của Ki-tô giáo (1695)
   * Lá thư gửi Giám mục xứ Worcester (1697)
   * Thuyết trình về phép màu của Chúa (sau khi mất)
   * Lá thư thứ tư về Lòng Khoan dung (sau khi mất)
   * Xem xét ý kiến của Cha Malebranche nhìn thấy tất cả mọi việc nhân danh Chúa (sau khi mất)
   * Nhận xét về một số tác phẩm của Ông Norris (sau khi mất)
   * Con đường của trí tuệ (sau khi mất) 

Ảnh hưởng

Locke có ảnh hưởng đến cả cuộc Cách mạng Hoa Kỳ và Cách mạng Pháp. Locke có nhiều ảnh hưởng đến triết học, chính trị và đặc biệt là cống hiên của ông cho chủ nghĩa tự do. Ông đóng góp cho nhân loại con đường thực nghiệm đi đến tri thức. Tư tưởng về chủ nghĩa tự do và khế ước xă hội của ông ảnh hưởng trực tiếp tới Voltaire và sau này tới cả những Cha đẻ của Hợp chủng quốc Hoa kỳ như Alexander Hamilton, James Madison và Thomas Jefferson . Tên tuổi của John Locke được biết đến nhiều nhất qua cống hiến của ông cho chủ nghĩa tự do nói chung và ảnh hưởng với nước Mỹ nói riêng.

Con đường tri thức

Trong nhận thức luận, ông xem con người bị ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh giống như khi sinh ra chỉ là tờ giấy trắng mà sự trải nghiệm tự do viết lên đó. Khi con người suy nghĩ, đối tượng của sự hiểu biết chính là ý tưởng. Và ý tưởng bắt nguồn từ kinh nghiệm. Kinh nghiệm có hai dạng, một dạng là thực tại bên ngoài qua các giác quan mà con người có được những ý tưởng đơn giản về sự vật và quá trình xung quanh. Một dạng khác chính là sự suy nghĩ cho ta biết sự vận động bên trong tâm trí của chúng ta, hay nói cách khác qua suy nghĩ hay hồi tưởng mà ta có được những ý tưởng mới dựa trên những ý tưởng đơn giản đã có tồn tại từ trước trong tâm trí chúng ta. Suy nghĩ vì vậy cũng là một dạng nhận thức nội tại. Các ý tưởng đều có nguồn gốc từ cảm giác, suy nghĩ hay cả hai.

Từ kinh nghiệm con người có được những ý tưởng đơn giản. Khi đă trữ đầy nhiều ý tưởng đơn giản, trí năo con người có thể kết hợp chúng lại thành những ý tưởng phức tạp hơn. Ý tưởng đơn giản không thể do con người tự tạo ra, chúng chỉ có thể có từ kinh nghiệm và trong quá trình nhận thức đó trí năo con người ở trạng thái thụ động. Còn khi kết hợp các ý tưởng đơn giản thành nhiều những kiểu ý tưởng phức tạp khác nhau, trí năo con người ở trạng thái họat động. Chính vì vậy mà ông là người được xem là theo chủ nghĩa kinh nghiệm vì không có thứ gì ở trong thế giới trí tuệ mà lại không ở dạng ý thức trước đó khi ý thức được mở rộng để bao hàm cả sự suy nghĩ.

Locke cũng xem các ý tưởng đơn giản chính là phản ánh sát nhất cái thực tại. Con người càng suy nghĩ làm giàu thêm những ý tưởng mới thì càng đi xa thực tại bấy nhiêu. Tuy nhiên các ý tưởng đơn giản này không có cùng mức độ ý nghĩa với cái thực tại. Có những ý tưởng đơn giản như màu sắc, mùi vị, âm thanh không có sự tương đồng với vật thể ở trong đó nhưng có thuộc tính về h́nh ảnh, về chuyển động của cái vật thể không cảm thấy được, tức là có “sức mạnh để tạo ra sự cảm nhận trong chúng ta” và được gọi là đặc tính loại hai của vật thể. Mặt khác những khái niệm như sự vững chắc, hình ảnh, chuyển động cũng là những ý tưởng đơn giản nhưng lại có sự tương đồng với đặc trưng của cái vật thể, “mẫu hình của chúng có tồn tại thực bên trong bản thân vật thể và do vậy chúng là đặc tính căn bản của vât thể.

Bản chất của ngôn ngữ là liên hệ với các ý tưởng và nó có vai trò quan trọng trong tìm kiếm tri thức. Ông xem ngôn từ chỉ là để giao tiếp và cần phân biệt cái danh và cái thực chất. Trong tự nhiện không hề có biên giới rõ ràng nào và luôn tồn tại các trường hợp nằm ở vùng giáp ranh. Do vậy cái thực chất không thể được hiểu chỉ thông qua việc đưa ra ngữ nghĩa của cái tên được dùng để chỉ cái thực thể.

Locke cũng phân biệt giữa hình thức và thực thể. Khác với thực thể, hình thức là một dạng tồn tại phụ thuộc mà Locke gọi nó là “ý tưởng phức tạp mà bản thân nó được phức hợp nhưng không chứa trong nó cái giả định tồn tại của nó” (Luận về sự hiểu biết của con người q.II. xii.4, trang 165) hay nói đơn giản nó chính cái được nghĩ tới khi sắp xếp trật tự cái thực tại. Hình thức cũng có hai dạng như ông viết:

Có hai dạng Hình thức cần được xem xét. Dạng đầu là các dạng chỉ có sự biến đổi hay kết hợp khác nhau của các Ý tưởng đơn giản mà không bị xáo trộn ...; chính không là cái gì khác ngoài các ý tưởng đồng nhất khác rõ ràng được xếp lại bên nhau mà tôi gọi là Hình thức đơn giản.... Loại thứ hai kết hợp các Ý tưởng thuộc các kiểu khác nhau được xếp cùng nhau để trở thành dạng phức tạp hơn ...; và tôi gọi chúng là các Hình thức Hỗn hợp. (Luận, q. II, xii. 5., trang 165)

Locke xem tri thức là "sự nhận thức về sự chuyển tiếp và đồng ý hoặc không đồng ý và phản đối về bất kỳ một ý tưởng nào trong các ý tưởng của chúng ta " (Luận, q. IV. I. 1. tr. 525). Sự đồng ý hay không được chia thành bốn loại: đồng nhất hoặc đa dạng; quan hệ; cùng tồn tại hoặc chuyển tiếp nếu cần thiết; và sự tồn tại thực. Locke cũng phân biệt hai mức độ của tri thức: trực giác và chứng minh. Trong trực giác, sự đồng ý hay không được nhận thức ngay. Còn với loại sau, nó được nhận thức thông qua sự trung gian điều hòa của một ý tưởng thứ ba, tuy nhiên từng bước của chứng minh cũng vẫn là trực giác khi sự đồng ý hay không được nhận thức tức thì. Ông xem tóan học và đạo đực thuộc loại chứng minh. Về cái tôi, Locke cùng quan điểm với Descartes rằng sự tồn tại của cái tôi được biểu hiện trong mọi trạng thái ý thức.

Bên cạnh hai dạng tri thức trên, Locke đề cập đến một dạng tri thức thứ ba, sự hiểu biết không phải về Chúa và về cái tôi mà là tri thức về cái khách thể thực hay thế giới bên ngoài qua sự lĩnh hội của cảm giác.

Cả hai, trực giác và chứng minh đều là các mức độ của tri thức của chúng ta; cái đến tiếp theo ... chính là niềm tin hoặc quan niệm, nhưng chưa phải là tri thức, .... Do vậy cái nhận thức khác trong tâm trí vận dụng đến cả cái tồn tại cụ thể của sự sống hữu hình ng̣òai bản thân chúng ta, đi xa hơn sự thống kê đơn giản, và chưa đủ hoàn thiện đến mức chắc chắn, được đi qua với tên gọi tri thức. (Luận, q. IV, xiv).

Cuối cùng, Locke đưa ra cái gọi là lương tri, để phân biệt với tri thức khi tâm trí con người ngay lập tức đi đến sự đồng ý hay không trước một ý tưởng mà không hỏi đến “phải có bằng chứng chứng minh trong quá trình nhận thức” (Luận, q. 4, xix, ḍng 1-2).

Quyền tự nhiên và Khế ước xă hội

Chính lý thuyết về quyền tự nhiên và khế ước xă hội là cốt lơi cơ bản trong quan điểm của ông về nhà nước và tổ chức nhà nước. Quyền tự nhiên trước tiên là quyền mưu cầu sinh tồn của con người. Ông quan niệm tài sản là quyền tự nhiên và sinh ra do lao động. Chính lao động sinh ra giá trị tài sản của một vật thể. Và tài sản là tính có trước cả nhà nước và do vậy nhà nước không có quyền can thiệp.

Chính vì lao động tạo ra của cải, nhưng của cải cũng có giới hạn khi tích lũy vì khả năng sản xuất và tiêu thụ có hạn của con người. Để giải quyết vấn đề này cần có lưu thông tiền tệ. Chính tiền tệ khiến việc tích lũy là có thể mà tránh không bị lăng phí hay hư hỏng như khi tích lũy hàng hóa. Ông cho rằng bất bình đẳng sinh ra chính là do sự thỏa thuận ngầm trong việc sử dụng tiền tệ chứ không phải từ khế ước xă hội trong xă hội văn minh hay do các luật lệ điều chỉnh quyền sở hữu đất đai. Ông cũng nhận thức được vấn đề sẽ có khi việc tích lũy không có giới hạn nhưng mới chỉ ám chỉ chính quyền cần điều ḥa mâu thuẫn giữa việc tích lũy của cải không có giới hạn với việc phân phối của cải bình đẳng hơn nhưng lại chưa hề đề cập những nguyên tắc nào để chính quyền làm được việc này.

Nhưng nguồn gốc của chính quyền không chỉ xuất phát từ nhu cầu kinh tế. Trong trạng thái tự nhiên, tất cả mọi người đều bình đẳng và độc lập và không ai có quyền làm tổn hại đến người khác. Và mọi người đều có quyền trừng phạt kẻ vi phạm và xă hội văn minh ra đời khi vì́ mục đích quản trị tốt hơn con người giao một số chức năng của mình cho các quan chức và do vậy nhà nước hay hệ thống chính quyền ra đời và được thể chế bằng “khế ước xă hội" và do vậy quyền hạn của nó là có giới hạn và nhà nước có cả nghĩa vụ cho cả đôi bên và tất cả những điều này đều có thể thay đổi bởi chính những người đă trao quyền cho nó.

Ông cũng cho rằng con người là ích kỷ và đầy ham muốn. Chính vì vậy mà ngay từ thời ở trang thái tự nhiên, khi nhà nước chưa ra đời, con người bên cạnh quyền tự nhiên của mình đă phải tự cho mình quyền xét xử và trừng phạt kẻ khác để duy trì luật của tự nhiên. Chính vì vậy khi xă hội văn minh ra đời với thể chế nhà nước là hệ quả của khế ước xă hội là một bước tiến văn minh hơn và giúp duy trì luật của tự nhiên thông qua luật lệ của xă hội văn minh. Và ngay cả một nhà nước độc đoán do vua cai trị cũng vẫn phải thực hiện đúng các chức năng của khế ước xă hội như một chính quyền dân sự nếu không muốn diệt vong. Chức năng của một chính quyền dân sự hợp lẽ là phải bảo vệ quyền tự nhiên của con người, tức quyền được sống, được tự do, có sức khỏe và của cải của mỗi công dân. Ông cũng phân biệt quyền hạn của nhà nước do truyền ngôi với quyền hạn chính trị và độc tài. Quyền hạn truyền ngôi là hạn chế còn quyền hạn chính trị là lấy từ quyền của mỗi cá nhân để đảm bảo việc thực hiện luật của tự nhiên. Quyền của độc tài thì ngược lại, lấy quyền sống, tự do, sức khỏe và cả một phần của cải của người khác để phục vụ cho quyền lực của ḿình.

Theo quan điểm của Locke về khế ước xă hội, nhà nước không cần có quá nhiều quyền lực vì như vậy chỉ khiến người dân bị đè nén. Ông cũng nhận thấy nguy cơ của quyền lực tuyệt đối, quyền của độc tài dù trao cho một cá nhân hay một nhóm người. Dạng nhà nước tốt nhất chính là quyền lực của hệ thống chính quyền được hạn chế bằng cách chia thành các nhánh và mỗi nhánh có quyền hạn riêng đủ cần thiết để thực hiện chức năng của mình. Ông cho rằng một hệ thống nhà nước cần có quyền xét xử độc lập mà việc ra quyết định được thực hiện chỉ dựa trên duy nhất hiến pháp của cả quốc gia. Ông tin rằng trách nhiệm của quốc hội là lập pháp và nhiệm vụ của nhà vua là hành động như một người chấp pháp tối cao.

Để duy trì trật tự xă hội thì bất kỳ nhà nước nào cũng đều phải có sự đồng thuận của những người bị trị (Chuyên luận thứ hai về Nhà nước, tr. 95). Nhưng khó mà có thể đồng thuận tuyệt đối cho một luật lệ cụ thể được đưa ra nên Locke chủ trương phải chấp nhận tính quyết định dựa trên ý kiến của đa số lên trên hành vi của mỗi cá nhân (Chuyên luận 2, tr. 97-98).

Cơ cấu nhà nước đối với Locke không quan trọng bằng việc quyền lập pháp – quyền quyết định trật tự xă hội và phúc lợi chung qua việc đặt ra luật lệ về việc chuyển nhượng, bảo toàn và thu nhận tài sản – phải được thực hiện theo cách mà mọi người đều đồng thuận (Chuyên luận 2, tr. 134- 138). Vì luật lệ duy trì một thời gian dài sau khi được thiết lập nên cơ quan lập pháp không cần phải họp thường xuyên nhưng nhánh hành pháp nơi chịu trách nhiệm đảm bảo luật pháp được thực thi cần được duy trì hoạt động liên tục trong xă hội(Chuyên luận 2, tr. 144). Chức năng hành pháp được thực hiện bởi các quan chức, các vị bộ trưởng mà quyền lực của họ được trao từ nhánh lập pháp (Chuyên luận 2, tr. 153). Khi nhánh lập pháp ngưng họp, cơ quan hành pháp có đặc quyền xử trí tình hình khẩn cấp khi chưa có luật lệ quy định cho những tình huống này (Chuyên luận 2, tr. 160). Locke cũng đề cập nếu lạm dụng đặc quyền này sẽ ảnh hưởng đến sự ổn định và trật tự của quốc gia. Khi đó một trật tự mới, một khế ước xă hội mới ra đời thực hiện quyền phán xét tối cao theo đúng luật của tự nhiên.

Khoan dung tôn giáo

Locke xem bản chất con người là lý trí và khoan dung. Locke tin tưởng vào Chúa, nhưng ông không cho Chúa một vị trí nào trong tâm tưởng hay trái tim của con người. Chính hành vi và ý chí của con người mới là điều Locke quan tâm và ông cũng là cha đẻ của tâm lý học hiện đại.

Quan điểm về tôn giáo của Locke là phải khoan dung. Một xă hội mới muốn thực hiện tốt chức năng của nó cần phải thống nhất không phải bằng một tôn giáo mà bằng ḷòng khoan dung. Và do vậy nhà thờ cần phải là các tổ chức tự nguyện chứ không phải gắn liền với nhà nước như Nhà thờ Anh giáo.

Cho dù ông mới chỉ giới hạn ở Ki-tô giáo hay nói đúng hơn là các giáo phái Kháng Cách, Locke là người đă đặt ra nguyên tắc khoan dung đối với tôn giáo. Quan điểm của Locke về khoan dung tôn giáo phù hợp với quan điểm của ông về chính quyền dân sự. Ông cho rằng quyền sống, tự do, sức khỏe và của cải là các quyền lợi dân sự và đây cũng là các quan tâm của chính quyền dân sự và các quan ṭa. Các quan ṭòa có thể dùng sức mạnh và bạo lực nếu cần để duy trì các lợi ích dân sự và để chống lại bạo lực phá vỡ những quyền trên. Và đấy là chức năng của nhà nước. Cọ̀n đối với mối quan tâm tới sự cứu rỗi thì đấy không phải là lợi ích dân sự và nằm ngoài quyền hạn của chính quyền dân sự và các quan tọ̀a. Trên thực tế, Locke đă bổ sung vào các quyền tự nhiên như quyền sống, quyền tự do, quyền có sức khỏe và của cải một thứ quyền nữa – đấy chính là quyền tự do lựa chọn con đường cứu rỗi của riêng ḿnh. Ông cũng xem sự can thiệp của nhà nước để duy trì niềm tin đều không hợp lẽ. Vì sức mạnh mà vị quan tọ̀a dùng lại không phải là phương tiện hiệu quả để thay đổi niềm tin. Vì chỉ có nhà thờ chân chính mới có quyền lực đó nhưng mỗi nhà thờ đều cho rằng chính nhà thờ của mình mới là chân lý nhưng không ai ngoài Chúa có thể phán xét điều này. Do vậy, điểm cốt lơi trong biện luận của ông về khoan dung tông giáo là ḥòai nghi khả năng hiểu biết tôn giáo.

Con người trí tuệ

Các nhà tự do như Locke cũng e sợ sự đa cảm của số đông. Người tự do phải là người đọc các tác phẩm trí tuệ, tin vào giáo dục và tin vào việc con người biết vượt lên hoàn cảnh như các nhà tư sản vẫn làm và v́ là người có trí tuệ nên cần biết đặt giá trị vào sự tự do tư tưởng và phản đối sự can thiệp của nhà thờ vào triết học và khoa học.

Chính từ quan niệm nhận thức luận của mình nên ông nhấn mạnh vai trò và quyền năng của giáo dục chính là tạo ra sự trải nghiệm trong tâm trí của trẻ trong quá trính trưởng thành. Và “trí tuệ của đứa trẻ cũng dễ dàng thay đổi giống như nước vậy”. Ông quên sự khác nhau bản năng giữa các đứa trẻ và nhấn mạnh tới mục tiêu rộng lớn của giáo dục chính là để có những con người phù hợp với cuộc sống, với thế giới chứ không phải là để vào đại học. Giáo dục quan trọng chính là đao tạo tính cách.

Giá trị và giá cả

Locke có ảnh hưởng đến kinh tế học tuy không nhiều như triết học. Locke cho rằng giá trị và giá cả được quyết định theo luật cung cầu. Locke cho rằng tiền có hai chức năng, một là để đo giá trị và hai chính là để tích trữ thay vì hàng hóa. Sự giàu có được đo bằng có nhiều vàng bạc và vàng bạc điều khiển tất cả mọi tiện nghi của cuộc sống. . Locke cũng cho rằng một quốc gia cần phải có cân bằng thương mại nếu không sẽ thua thiệt so với các quốc gia khác khi giao dịch. Và khi dự trữ tiền tệ của cả thế giới tăng lên thì quốc gia cũng phải t́ìm mọi cách gia tăng dự trữ của mình. Trong ngoại thương, bên cạnh luồng dịch chuyển của hàng hóa còn có luồng dịch chuyển của dự trữ tiền tề của quốc gia và chính sự dịch chuyển lưu thông luồng tiền này quyết định tỷ giá hối đoái. Nếu dự trữ tiền tệ của quốc gia đủ lớn, quốc gia có thể ảnh hưởng đến việc gia tăng giao dịch ở mức giá trị cao hơn bì́nh thường.

Ông cũng tính toán nhu cầu tiền tệ cho các nhóm kinh tế khác nhau liên hệ tới độ dài của quăng thời gian chi trả của từng nhóm (chủ đất, người lao động, người trung gian môi giới). Ông cũng xem rằng những người trung gian môi giới là những người góp phần mở rộng phạm vi lưu thông của tiền tệ và lợi nhuận của họ ăn vào phần lợi nhuận của người lao động và chủ đất.

Tựu trung, qua ngòi bút của mình phê phán nhà thờ Anh giáo và nhà nước chuyên chế Anh, John Locke không chỉ đã có những đóng góp lớn cho triết học, chính trị, thần học, về khế ước xã hội, về tự do tôn giáo, về quyền tự nhiên của con người, và đến kinh tế học và giáo dục, mà quan trọng hơn ông đã góp phần mình vào sự nghiệp giải phóng con người trước những ràng buộc của từng cá nhân và cả về mặt thể chế tổ chức chung của cả xã hội. Chính vì vậy ông không chỉ là nhà tư tưởng Khai sáng vĩ đại mà còn góp phần đóng góp cho chủ nghĩa tự do.

Liên kết ngoài

1. “John Locke (Wikipedia)”.
2. “John Locke (Stanford)”.
3. “John Locke (Internetpedia)”.
4. “John Locke (Oregon)”.
5. “John Locke (Bio)”.
6. “John Locke (Philpage)”.
7. “John Locke (Freedom)”.
8. “John Locke (Bartelby)”.
9. “John Locke (Columbia)”.