Xem mã nguồn của New Guinea

{{Bài cùng tên}}
{{Infobox islands
| name = New Guinea <br>(Đảo Papua)
| image name =
| image caption =
| locator map = LocationNewGuinea.svg
| native name =
| native name link =
| location = [[Melanesia]]
| coordinates = {{Coord|5|30|S|141|00|E|type:isle_scale:5000000|display=inline,title}}
| archipelago = [[quần đảo Mã Lai]]
| area_km2 = 786000 <!-- | area = 786,000 km²(303,500 mi sq) -->
| rank = 2nd
| highest mount = [[Puncak Jaya]]
| elevation_m = 4884 <!-- | elevation = 4,884 m (16,023 ft) -->
| country = [[Indonesia]]
| country admin divisions title = Các tỉnh
| country admin divisions = [[Papua (tỉnh)|Papua]]<br />[[Tây Papua]]
| country largest city =
| country largest city area =
| country 1 = [[Papua New Guinea]]
| country 1 admin divisions title = Các tỉnh
| country 1 admin divisions = [[Tỉnh Trung ương, Papua New Guinea|Trung ương]]<br />[[Simbu (tỉnh)|Simbu]]<br />[[Đông Cao Địa (Papua New Guinea)|Đông Cao Địa]]<br />[[Đông Sepik]]<br />[[Enga (tỉnh)|Enga]]<br />[[Gulf (tỉnh)|Gulf]]<br />[[Hela (tỉnh)|Hela]]<br />[[Jiwaka (tỉnh)|Jiwaka]]<br />[[Madang (tỉnh)|Madang]]<br />[[Morobe (tỉnh)|Morobe]]<br />[[Oro (tỉnh)|Oro]]<br />[[Nam Cao Địa (Papua New Guinea)|Nam Cao Địa]]<br />[[Tỉnh Tây, Papua New Guinea|Tây]]<br />[[Tây Cao Địa (Papua New Guinea)|Tây Cao Địa]]<br />[[Tây Sepik]]<br />[[Milne Bay (tỉnh)|Milne Bay]]<br />[[Port Moresby]]
| population = ~ 7,5 triệu
| population as of = 2005
| density_km2 = 8
| ethnic groups = [[người Papua]] và [[người Nam Đảo]]
}}

'''New Guinea''' (tên gọi lịch sử: '''''Papua''''') nằm ở [[Nam Bán cầu]] là [[danh sách đảo theo diện tích|đảo lớn thứ hai thế giới]], sau [[Greenland]], với diện tích 786.000&nbsp;km². Đảo nằm ở tây nam [[Thái Bình Dương]], ở phía đông của [[quần đảo Mã Lai]], và đôi khi đảo cũng được tính là một phần của quần đảo Ấn-Úc lớn hơn.<ref name=Wallace>{{Chú thích web
|họ 1=Wallace
|tên 1=Alfred Russel
|lk tác giả 1=Alfred Russel Wallace
|tiêu đề=On the Physical Geography of the Malay Archipelago
|url=http://web2.wku.edu/~smithch/wallace/S078.htm
|năm=1863
|ngày truy cập=ngày 30 tháng 11 năm 2009
|archive-date = ngày 17 tháng 1 năm 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100117084201/http://web2.wku.edu/~smithch/wallace/S078.htm
|url-status=dead
}}; {{chú thích sách | last = Wallace | first = Alfred Russel | authorlink = Alfred Russel Wallace | title = The Malay Archipelago | url = https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.55221 | publisher = Macmillan and Co | year = 1869 | location = London | page = [https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.55221/page/n31 2]}} {{dead link|date=July 2012}}</ref> Về mặt địa chất, New Guinea và Úc cùng là một phần của một [[mảng kiến tạo]]. Khi mực nước biển địa cầu xuống thấp, hai nơi có chung đường bờ biển (nay nằm sâu 100 đến 140 mét dưới mực nước biển),<ref name="aims">{{Chú thích web | năm = 2001 | url = http://www.aims.gov.au/c/document_library/get_file?uuid=703cba58-6526-44e4-91eb-7ef84e4ba25d&groupId=30301 | tiêu đề = Big Bank Shoals of the Timor Sea: An environmental resource atlas | nhà xuất bản = Australian Institute of Marine Science | ngày truy cập = ngày 28 tháng 8 năm 2006 | archive-date = ngày 27 tháng 9 năm 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110927084419/http://www.aims.gov.au/c/document_library/get_file?uuid=703cba58-6526-44e4-91eb-7ef84e4ba25d&groupId=30301 | url-status=dead }}</ref> kết hợp với các phần đất liền mà nay bị ngập kiến tạo lục địa [[thềm lục địa Sahul|Sahul]],<ref name=ballard>{{cite conference |first=Chris |last=Ballard |authorlink= |title=Stimulating minds to fantasy? A critical etymology for Sahul |book-title=Sahul in review: Pleistocene archaeology in Australia, New Guinea and island Melanesia |pages=19–20 |publisher=Australian National University | location= Canberra |year=1993 |isbn=0-7315-1540-4 }}</ref><ref name="Allen 1977">{{chú thích sách |authorlink= |authors=J. Allen & J. Golson and R. Jones (eds)|editor= |others= |title=Sunda and Sahul: Prehistorical studies in Southeast Asia, Melanesia and Australia |url=https://archive.org/details/sundasahulprehis0000unse |year=1977 |publisher=Academic Press |location=London |isbn=0-12-051250-5 |pages= |chapter= |quote = }}</ref> hay còn gọi là [[châu Úc|Đại Úc]].<ref>{{Chú thích tạp chí |last=Allen |first=Jim |last2=Gosden |first2=Chris |last3=Jones |first3=Rhys |last4=White |first4=J. Peter |year=1988 |title=Pleistocene dates for the human occupation of New Ireland, northern Melanesia |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=331 |issue=6158 |pages=707–709 |doi=10.1038/331707a0}}</ref> Hai đại lục bị tách biệt khi khu vực mà nay là [[eo biển Torres]] bị ngập sau khi kết thúc [[thời kỳ băng hà cuối cùng]]. Về nhân loại học, New Guinea được xem là một phần của [[Melanesia]].<ref>"Melanesia, the ethnogeographic region that includes New Guinea, Solomon Islands, Vanuatu, and New Caledonia, contains some of the most remote and inaccessible populations on earth." Highly divergent molecular variants of human T-lymphotropic virus type I from isolated populations in Papua New Guinea and the Solomon Islands, A Gessian, R Yanagihara, G Franchini, R M Garruto, C L Jenkins, A B Ajdukiewicz, R C Gallo, and D C Gajdusek, PNAS ngày 1 tháng 9 năm 1991 vol. 88 no. 17 7694-7698</ref> Về mặt chính trị, [[Tây New Guinea|nửa phía tây của đảo]] gồm sáu tỉnh của Indonesia: [[Papua (tỉnh)|Papua]] , [[Tây Papua]] , Trung Papua, Nam Papua, Tây Nam Papua và Papua Cao nguyên. Nửa phía đông của đảo tạo thành phần đại lục của quốc gia [[Papua New Guinea]]. Hòn đảo có khoảng 7,5 triệu cư dân, mật độ dân số chỉ là 8 người/km².

So với New Guinea, Úc ở phía nam khô hơn, bằng phẳng hơn,<ref>{{chú thích báo|url=http://www.smh.com.au/news/National/Map-from-above-shows-Australia-is-a-very-flat-place/2005/01/21/1106110947946.html|title=Map from above shows Australia is a very flat place|date=ngày 21 tháng 1 năm 2005|last=Macey|first=Richard|publisher=[[The Sydney Morning Herald]]|access-date =ngày 5 tháng 4 năm 2010}}</ref> và kém phì nhiêu hơn,<ref>{{Chú thích web|url=http://www.abc.net.au/quantum/info/q95-19-5.htm|tiêu đề=A Chat with Tim Flannery on Population Control|họ 1=Kelly|tên 1=Karina|nhà xuất bản=[[Australian Broadcasting Corporation]]|ngày tháng=ngày 13 tháng 9 năm 1995|ngày truy cập=ngày 23 tháng 4 năm 2010}} "Well, Australia has by far the world's least fertile soils".</ref><ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Damaged Dirt|nhà xuất bản=[[The Advertiser (Adelaide)|The Advertiser]]|họ 1=Grant|tên 1=Cameron|url=http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf|ngày tháng=August 2007|ngày truy cập=ngày 23 tháng 4 năm 2010|archive-date = ngày 16 tháng 5 năm 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110516042307/http://www.1degree.com.au/files/AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf?download=1&filename=AdvertiserPartworks_Part3_Page8.pdf|url-status=dead}} "Australia has the oldest, most highly weathered soils on the planet."</ref> New Guinea có lượng mưa cao hơn nhiều cùng hoạt động địa chất núi lửa, đỉnh cao nhất trên đảo là [[Puncak Jaya]] đạt cao độ 4.884&nbsp;m (16.023&nbsp;ft). Hai đại lục tương đồng về một số loài động vật, với các loài thú có túi, bao gồm [[wallaby]] và [[possum]], và [[bộ Đơn huyệt|động vật đơn huyệt]] đẻ trứng, [[Tachyglossidae|thú lông nhím]]. Ngoài dơi và khoảng hơn hai chục loài gặm nhấm,<ref>{{Chú thích tạp chí |title=A Phylogeny of New Guinea Rodent Genera Based on Phallic Morphology |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-mammalogy_1968-11_49_4/page/609 |first=W. Z., Jr. |last=Lidicker |journal=Journal of Mammalogy |volume=49 |issue=4 |year=1968 |pages=609–643 |doi=10.2307/1378724 }}</ref> không có các loài thuộc [[lớp phụ thú có nhau]] trước thời kỳ người bản địa. Lợn, một số loài chuột, và tổ tiên của [[chó hát New Guinea]] do con người đưa đến đảo.

Nghiên cứu chỉ ra rằng các vùng cao là một trung tâm nông nghiệp ban đầu và độc lập, với bằng chứng về thủy lợi có niên đại cách nay ít nhất 10.000 năm.<ref>"The team also dated features consistent with the planting, digging, and tethering of plants and localized drainage systems to 10,000 years ago. Mounds constructed to plant water-intolerant plants such as bananas, sugarcane, and yams are dated to about 6,500 years ago." "Was Papua New Guinea an Early Agriculture Pioneer?" By John Roach, for ''National Geographic News'', [http://news.nationalgeographic.com/news/2003/06/0623_030623_kukagriculture.html ngày 23 tháng 6 năm 2003]</ref> Do thời gian định cư có bề dày và địa hình chia cắt, con số ngôn ngữ trên đảo cao bất thường, với khoảng 1.000 ngôn ngữ (con số cao hơn so với hầu hết các lục địa) được ghi vào mục lục so với 6.000 thổ ngữ của con người vào thời kỳ tiền Colombo. Hầu hết các ngôn ngữ trên đảo được phân loại thuộc [[nhóm ngôn ngữ Papua]], song có một số ngôn ngữ thuộc [[ngữ hệ Nam Đảo]] được nói tại khu vực bờ biển và các đảo nhỏ nằm sát đó.

Thế kỷ 16, các nhà thám hiểm người Tây Ban Nha phát hiện ra đảo và gọi nó là ''Nueva Guinea''. Trong lịch sử gần đây, Tây New Guinea được sáp nhập vào thuộc địa [[Đông Ấn Hà Lan]]. Người Đức sáp nhập bờ biển phía bắc của nửa phía đông, hình thành nên [[New Guinea thuộc Đức]] trong nỗ lực nhằm trở thành một thế lực thuộc địa vào trước Chiến tranh thế giới thứ nhất, trong khi người Anh miễn cưỡng tuyên bố chủ quyền phần phía nam. Sau [[Hòa ước Versailles]], phần lãnh thổ của Đức trên đảo bị giao lại cho [[Úc]] như một lãnh thổ ủy thác của [[Hội Quốc Liên]]. Nửa phía đông của đảo giành được độc lập từ Úc và thành lập nên [[Papua New Guinea]] vào năm 1975. Nửa phía tây giành được độc lập từ Hà Lan vào năm 1961, song trở thành một bộ phận của Indonesia ngay sau cuộc trưng cầu dân ý gây tranh cãi năm 1969.<ref>[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB12/ (authorization required)]{{Liên kết hỏng|date=2022-03-17 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>

== Tham khảo ==
{{tham khảo|30em}}

== Liên kết ngoài ==
{{Commonscat-inline|New Guinea}}
*[http://natzoo.si.edu/Publications/ZooGoer/2001/2/intoxnewguineabirds.cfm ''The Intoxicating Birds of New Guinea'' by John Tidwell]
*[http://www.fpcn-global.org/index.php?module=htmlpages&func=display&pid=1 Online documentaries re OPM sponsored by West German-based Friends of Peoples Close to Nature] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101129153315/http://www.fpcn-global.org/index.php?module=htmlpages&func=display&pid=1 |date = ngày 29 tháng 11 năm 2010}}
*[http://www.papuaweb.org/gb/peta/sejarah/collingridge/ Facsimile of material from "The Discovery of New Guinea" by George Collingridge] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101129025545/http://www.papuaweb.org/gb/peta/sejarah/collingridge/ |date = ngày 29 tháng 11 năm 2010}}
*[http://news.independent.co.uk/environment/article343740.ece Scientists hail discovery of hundreds of new species in remote New Guinea] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060209023212/http://news.independent.co.uk/environment/article343740.ece |date = ngày 9 tháng 2 năm 2006}}
*[http://www.papuaweb.org PapuaWeb] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210116121904/http://www.papuaweb.org/ |date=2021-01-16 }}
{{sơ khai}}
{{Commonscat|New Guinea}}

[[Thể loại:New Guinea| ]]
[[Thể loại:Đảo Indonesia]]
[[Thể loại:Melanesia]]
[[Thể loại:Đảo Papua New Guinea]]
[[Thể loại:Vùng phân chia]]
[[Thể loại:Các đảo ở châu Đại Dương]]
[[Thể loại:Đảo tại Thái Bình Dương]]
[[Thể loại:Đảo quốc tế]]
[[Thể loại:Cựu thuộc địa Tây Ban Nha]]
[[Thể loại:Địa lý Melanesia]]