Xem mã nguồn của Hà mã

{{dablink|Bài viết này nói về loài ''Hippopotamus amphibius''. Về chi ''Hippopotamus'', xem [[Chi Hà mã]]}}
{{Bảng phân loại
| name = Hà mã
| status = VU
| status_system = iucn3.1
| status_ref = <ref name="Redlist">{{chú thích IUCN |author=Lewison, R. |author2=Pluháček, J. |date=2017 |title=''Hippopotamus amphibius'' |volume=2017 |page=e.T10103A18567364 |doi=10.2305/IUCN.UK.2017-2.RLTS.T10103A18567364.en |access-date=20 December 2021}}</ref>
| trend = down
| image = [[Tập tin:Hippo memphis.jpg|300px]]
| image_width = 
| regnum = [[Động vật|Animalia]]
| phylum = [[Động vật có dây sống|Chordata]]
| classis = [[Lớp Thú|Mammalia]]
| ordo = [[Bộ Guốc chẵn|Artiodactyla]]
| familia = [[Hippopotamidae]]
| genus = ''[[Chi Hà mã|Hippopotamus]]''
| genus_authority = [[Carl von Linné|Linnaeus]], 1758
| species = '''''H. amphibius'''''
| binomial = ''Hippopotamus amphibius''
| binomial_authority = [[Carl von Linné|Linnaeus]], [[1758]]<ref>10th edition of Systema Naturae</ref><ref>{{chú thích web|url = http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=625024 |title= ITIS on Hippopotamus amphibius|access-date = ngày 29 tháng 7 năm 2007 |work = [[Hệ thống Thông tin Phân loại Tích hợp]]}}</ref>
| range_map = hippo_distribution.gif
| range_map_caption = Bản đồ về [[chi Hà mã]]. Màu đỏ là vùng các hà mã đã [[tuyệt chủng]], màu xanh là nơi chúng còn sống sót (H. amphibius)<ref name="Redlist"/>
| range_map_width = 230px
}}
'''Hà Mã''' là một loài [[lớp Thú|động vật có vú]] [[động vật ăn cỏ|ăn cỏ]] lớn sống ở [[châu Phi Hạ Sahara]], và là một trong hai loài còn sinh tồn của [[Họ Hà mã]] (Hippopotamidae); loài còn lại là [[hà mã lùn]]. Đây là một trong những loài thú có vú trên cạn lớn nhất và là [[Bộ Guốc chẵn|động vật móng guốc chẵn]] nặng nhất, dù thấp hơn nhiều so với [[hươu cao cổ]].

"Hà mã" là phiên âm Hán-Việt của [[chữ Hán]] 河馬. Đây là cách dịch nghĩa của từ Hy Lạp {{polytonic|ἱπποπόταμος}}, ''hippopotamos'' - gồm {{Polytonic|ἵππος}}, ''hippos'' nghĩa là "ngựa", và {{polytonic|ποταμός}}, ''potamos'' nghĩa là "sông" - mang nghĩa "ngựa sông".<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/hippopotamus Hippopotamus] from Merriam-Webster's Online Dictionary]</ref>

==Tổng quan==
Hà mã là loài sống nửa ở nước nửa trên cạn, cư trú ở các con [[sông]], [[hồ]] và các đầm lầy [[rừng ngập mặn]] [[Tây Phi]] nơi những con đực chiếm lĩnh một đoạn sông và đứng đầu đàn gồm 5 đến 30 con cái và con non. Vào ban ngày, chúng duy trì sự mát mẻ bằng cách đầm mình trong nước hay bùn; và sự sinh sản cũng diễn ra trong nước. Chúng lên bờ vào ban đêm để ăn cỏ. Mặc dù các con hà mã nghỉ ngơi gần nhau trong nước, thì việc kiếm ăn lại là hoạt động đơn lẻ và không mang tính lãnh thổ.

Dù có sự tương đồng về cơ thể với [[chi Lợn|lợn]] và các loài guốc chẵn trên cạn khác, chúng lại có họ hàng gần nhất là [[bộ Cá voi|cá voi và cá heo]], nhóm mà đã tách ra vào khoảng 55 triệu năm trước.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.timetree.org/time_e_query.php?taxon_a=Cetacea&taxon_b=Hippopotamidae |tiêu đề=Time Tree |nhà xuất bản=Time Tree |ngày truy cập = ngày 30 tháng 3 năm 2010}}</ref> Tổ tiên chung của cá voi và hà mã rẽ nhánh từ những động vật guốc chẵn khác vào khoảng 60 triệu năm về trước.<ref>{{Chú thích web|url=http://www.timetree.org/time_e_query.php?taxon_a=Suidae&taxon_b=Hippopotamidae |tiêu đề=Time Tree |nhà xuất bản=Time Tree |ngày truy cập = ngày 30 tháng 3 năm 2010}}</ref> [[Hóa thạch]] hà mã sớm nhất được biết đến thuộc về chi ''[[Kenyapotamus]]'' ở châu Phi, có niên đại khoảng 16 triệu năm trước đây.

Hà mã được nhận biết bởi thân mình tròn trịa, gần như không lông, cái miệng và bộ hàm lớn, hai đôi chân ngắn và kích cỡ to lớn. Chúng là động vật có vú trên cạn lớn thứ ba về khối lượng (từ 1½ đến 3 tấn), sau [[tê giác trắng]] (1½ đến 3½ tấn) và ba loài [[voi]] (3 đến 9 tấn), dài 3.6–4 m, cao từ 1.5-1.7m. Hà mã là một trong những loài [[thú đi bằng bốn chân]] lớn nhất.<ref>[http://animal.discovery.com/mammals/hippopotamus/ Hippopotamus: Facts, Pictures, Video: Animal Planet]. Animal.discovery.com (2009-12-31). Truy cập 2011-03-29.</ref> Dù có hai đôi chân ngắn và thân hình bè bè, chúng lại có thể dễ dàng chạy nhanh hơn con người. Chúng đã được ghi nhận với tốc độ {{convert|30|km/h|abbr=on}} ở những khoảng cách ngắn. Hà mã là một trong những sinh vật hung hăng nhất trên thế giới và thường được xem như một trong những động vật nguy hiểm nhất ở châu Phí. Hiện nay ước tính có khoảng 125.000 tới 150.000 cá thể hà mã ở khắp khu vực [[châu Phi hạ Sahara|châu Phi cận Sahara]]; [[Zambia]] (40.000) và [[Tanzania]] (20.000–30.000) là hai quốc gia có quần thể hà mã lớn nhất.<ref name="Redlist"/> Chúng vẫn bị đe dọa bởi việc mất đi môi trường sống và sự săn trộm để lấy thịt và những răng nanh bằng [[ngà]].

==Tấn công con người==
{{Chính|Động vật nguy hiểm}}
[[Tập tin:1DSC07857.JPG|150px|nhỏ|phải|Những con hà mã tuy có vẻ bề ngoài hiền lành cục mịch nhưng chúng là một trong những loại động vật nguy hiểm bậc nhất và hung dữ nhất, giết nhiều người nhất ở châu Phi]]
Hà mã là một trong những sinh vật hung hăng nhất trên thế giới và thường được xem như một trong những động vật nguy hiểm nhất ở châu Phi cũng như trên thế giới.<ref name="anninhthudo.vn">[http://www.anninhthudo.vn/Ky-la/Bi-kich-bi-con-trai-ha-ma-moi-ruot-den-chet/423788.antd Bi kịch bị "con trai hà mã" moi ruột đến chết | Thế giới | Báo điện tử An Ninh Thủ Đô<!-- Bot generated title -->]</ref> Không một loài thú hoang dã nào ở châu Phi giết người nhiều như những con hà mã.<ref name="nld.com.vn">[http://nld.com.vn/thoi-su-quoc-te/dung-gion-mat-voi-ha-ma-2009082408546974.htm Đừng giỡn mặt với hà mã! | Địa Ốc<!-- Bot generated title -->]</ref> Hằng năm có 2900 người bị giết bởi loài này.<ref name="nguoiduatin.vn">[http://www.nguoiduatin.vn/nhung-loai-vat-nguy-hiem-hon-ca-map-a110925.html Những loài vật nguy hiểm hơn cá mập<!-- Bot generated title -->]</ref> Hà mã đặc biệt hung dữ khi bị xâm phạm lãnh thổ của chúng và động đến con cái của chúng. Chính vậy thổ dân ở châu Phi rất dễ mất mạng khi vô tình xâm phạm lãnh thổ của hà mã. Chúng sẽ rượt đuổi, kéo họ xuống đầm, cắn nát thuyền của họ và có thể cắn nát cả đầu của họ.<ref name="nguoiduatin.vn"/>

Là loài thú dữ tợn nhất châu Phi, hàm của hà mã có thể nghiền nát một hoặc hai con cá sấu dài khoảng 3m. Độ hung bạo của chúng mạnh hơn bất cứ loài vật kích thước lớn nào. Chúng có trọng lượng trung bình lên tới 1,5 tấn và hàm răng có sức mạnh tương đương với một chiếc búa tạ cỡ lớn.<ref>[http://vnexpress.net/tin-tuc/khoa-hoc/10-loai-vat-nguy-hiem-nhat-hanh-tinh-2844384.html 10 loài vật nguy hiểm nhất hành tinh - VnExpress<!-- Bot generated title -->]</ref> Chúng thường tấn công con người và tàu bè nhỏ. Mặc dù có thân thể thấp đậm và bốn cái chân ngắn cũn nhưng hà mã có thể đạt tới tốc độ lên đến 48&nbsp;km/h và dễ dàng vượt mặt con người. Chúng cũng là loài thú có vú nặng thứ 3 trên mặt đất. Con đực có thể nặng tới 1,8 tấn và dài khoảng 5m. Không nên trêu chọc một con hà mã, nhất là khi chúng đang nhấm nháp [[bữa ăn trưa]].<ref name="nld.com.vn"/>

Thậm chí ngay cả những con hà mã được nuôi nấng và thân thiết từ nhỏ cũng có thể giết người chủ của mình, điển hình là bi kịch của một người nông dân ở [[Cộng hòa Nam Phi|Nam Phi]] khi bị chính con vật nuôi 6 tuổi mình thương yêu và chăm sóc hại chết bằng cách moi ruột cho đến chết. Thi thể bị cắn xé thương tâm của Marius được phát hiện trôi nổi trên một dòng sông chạy qua [[trang trại]] của anh ở vùng quê Nam Phi<ref name="anninhthudo.vn"/> sau đó hà mã này còn chạy điên cuồng trên [[đồng cỏ]] để tấn công những người chơi golf ở câu lạc bộ gần nông trại và cắn chết một chú [[bê]] của đối tác làm ăn với ông chủ.<ref>[http://giadinh.net.vn/the-gioi/con-ha-ma-bac-tinh-phan-chu-gay-phan-no-20111118043828524.htm Con hà mã "bạc tình, phản chủ" gây phẫn nộ<!-- Bot generated title -->]</ref>

==Động vật ngoại lại ở Colombia==
Vào những năm 1980, trùm ma tuý [[Pablo Escobar]] đã nhập khẩu 4 con hà mã vào [[Colombia]] để nuôi trong trại thú ở khu dinh thự xa hoa Hacienda Nápoles của mình, sau cái chết của ông trùm này vào năm 1993 thì những con hà mã đã trốn thoát và sinh sôi bùng nổ ở lưu vực [[sông Magdalena]] khiến cho chính quyền địa phương mất kiểm soát, và người dân ở xung quanh khu vực có hà mã sinh sống lo sợ vì loài này khá hung dữ.

[[Chính phủ Colombia]] từng cố gắng tiêu huỷ những con vật này vào năm 2009, nhưng phải dừng lại sau khi bị giới truyền thông chỉ trích. Hiện nay, chính quyền địa phương muốn thực chiến lược hiến tặng. Chính quyền tỉnh [[Antioquia]] đang đàm phán để trao tay 60 con hà mã cho một công viên ở [[Ấn Độ]], 10 con khác ở một khu vực bảo tồn ở [[Mexico]].<ref>{{Chú thích web|https://znews.vn/colombia-mat-kiem-soat-voi-dan-ha-ma-cua-trum-ma-tuy-escobar-post1394120.html|title=Colombia mất kiểm soát với đàn hà mã của trùm ma túy Escobar|date=15/3/2023|website=Tạp chí Tri thức trực tuyến ZingNews|access-date=Ngày 15/3/2023}}</ref>

==Hình ảnh==
<gallery>
Tập tin:Hippopotamus - 04.jpg
File:Nijlpaard.jpg
File:Hippos in SA.jpg
File:Hippopotamus amphibius from Venezuela.jpg
File:Hippopotamus amphibius in Tanzania 2830 Nevit.jpg
File:Pastando - panoramio.jpg
</gallery>

== Tham khảo ==
{{Tham khảo|colwidth=35em}}

== Liên kết ngoài ==
{{wikispecies|Hippopotamus amphibius}}
{{Thể loại Commons|Hippopotamus amphibius}}
* ARKive - [http://www.arkive.org/species/GES/mammals/Hippopotamus_amphibius/ images and movies of the hippopotamus ''(Hippopotamus amphibius)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061014113158/http://www.arkive.org/species/GES/mammals/Hippopotamus_amphibius/ |date = ngày 14 tháng 10 năm 2006}}
* [http://www.awf.org/wildlives/140 Hippos: Wildlife summary from the African Wildlife Foundation]
* [http://www.iucn.org/themes/ssc/sgs/pphsg/APchap3-1.htm IUCN Pigs, Peccaries and Hippopotamus Specialist group] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080925104351/http://www.iucn.org/themes/ssc/sgs/pphsg/APchap3-1.htm |date = ngày 25 tháng 9 năm 2008}}
* [http://www.wildanimalsonline.com/mammals/commonhippopotamus.php Common Hippopotamus facts and photos] - Wild Animals Online encyclopedia
* [http://www.junglephotos.com/africa/afanimals/mammals/hippo.shtml Hippo photo and information]

{{Bộ Guốc chẵn}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}

[[Thể loại:Chi Hà mã|A]]
[[Thể loại:Động vật châu Phi]]
[[Thể loại:Động vật có vú không có lông]]
[[Thể loại:Động vật nguy hiểm]]
[[Thể loại:Động vật được mô tả năm 1758]]
[[Thể loại:Động vật Đông Phi]]
[[Thể loại:Động vật Tây Phi]]
[[Thể loại:Động vật ăn cỏ]]
[[Thể loại:Động vật có vú châu Phi]]
[[Thể loại:Hóa thạch sống]]


{{Animalia-stub}}