Xem mã nguồn của Bộ Cánh vẩy

{{Bảng phân loại
| fossil_range = [[Jura sớm]]–[[Holocen|nay]], {{fossilrange|200|0}}
| image = Danaus plexippus & Actias luna.jpg
| image_caption = ''[[Danaus plexippus]]'' (bướm vua) và ''[[Actias luna]]'', hai loài cánh vẩy nổi bật
| regnum = [[Động vật|Animalia]]
| phylum = [[Động vật Chân khớp|Arthropoda]]
| subphylum = [[Hexapoda]]
| classis = [[Côn trùng|Insecta]]
| unranked_ordo = [[Amphiesmenoptera]]
| ordo = '''Lepidoptera'''
| ordo_authority = [[Carl von Linné|Linnaeus]], [[1758]]
| subdivision_ranks = Phân bộ
| subdivision =
[[Aglossata]]<br/>
[[Netoxena nana|Eolepidopterigina]]<br>
[[Glossata]]<br/>
[[Heterobathmiina]]<br/>
[[Zeugloptera]]
}}
'''Bộ Cánh vẩy''' ([[danh pháp khoa học]]: '''Lepidoptera''', từ [[tiếng Hy Lạp cổ đại]]: ''lepís'' "vảy/vẩy" + ''pterón'' "cánh") là một [[bộ (sinh học)|bộ]] [[Lớp Côn trùng|côn trùng]] gồm [[bướm ngày|bướm]] ([[bướm ngày]], bươm bướm) và [[Bướm đêm|ngài]] (bướm đêm). Hiện có 180.000 loài cánh vẩy được mô tả, nằm trong 126 [[họ (sinh học)|họ]],<ref name="Capinera">{{chú thích sách |last=Capinera |first=John L. |title=Encyclopedia of Entomology |publisher=[[Springer Science+Business Media|Springer]] |year=2008 |edition=2nd |volume=4 |pages=626–672 |chapter=Butterflies and moths |isbn=9781402062421|chapter-url=https://books.google.com/?id=i9ITMiiohVQC&printsec=frontcover}}</ref> 46 siêu họ,<ref name="Taxome1"/> chiếm 10% tổng số loài đã mô tả.<ref name="Taxome1">{{chú thích web |url=http://www.ucl.ac.uk/taxome/lepnos.html |title=Taxonomy of Lepidoptera: the scale of the problem |author=Mallet, Jim |date=ngày 12 tháng 6 năm 2007 |work=The Lepidoptera Taxome Project |publisher=University College, London |access-date =ngày 8 tháng 2 năm 2011}}</ref><ref>{{chú thích web | title = Lepidoptera Taxome Project | publisher =Lepidoptera Taxome Project | url = http://www.ucl.ac.uk/taxome/ | access-date = ngày 25 tháng 2 năm 2015 }}</ref><!-- over 160,000 described species, {{rp|699}} --> Đây là một trong những bộ côn trùng phân bố rộng và dễ nhận diện nhất.<ref name="Resh & Carde">{{chú thích sách|last1=Powell |first1=Jerry A. |editor2-last=Cardé|editor2-first=Ring T.|editor1-first=Vincent H. |editor1-last=Resh |title=Encyclopedia of Insects |url=https://archive.org/details/encyclopediainse00resh_962 |edition=2 (illustrated) |pages=[https://archive.org/details/encyclopediainse00resh_962/page/n593 557]–587|year=2009 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-374144-8 |chapter=Lepidoptera}}</ref> Cấu trúc cơ thể cơ bản ở các loài Lepidoptera biến thiên đa dạng nhằm giành lấy lợi thế tùy lối sống và môi trường sống. Bộ Cánh vẩy cực kỳ đa dạng về số loài (có lẽ hơn cả số ta từng nghĩ),<ref name="Inventory">{{chú thích sách |editor1=Z.-Q. Zhang |editor2=W. A. Shear |year=2007 |title=Linnaeus Tercentenary: Progress in Invertebrate Taxonomy (Zootaxa:1668) |publisher=Magnolia Press |isbn=978-0-12-690647-9 |chapter-url=http://www.lepidoptera.ee/images/lingid/Zootaxa1668p699.pdf |access-date =ngày 2 tháng 3 năm 2010 |last1=Kristensen |first1=Niels P. |last2=Scoble |first2=M. J. |last3=Karsholt |first3=Ole |chapter=Lepidoptera phylogeny and systematics: the state of inventorying moth and butterfly diversity |pages=699–747 |archive-date = ngày 15 tháng 5 năm 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130515015416/http://www.lepidoptera.ee/images/lingid/Zootaxa1668p699.pdf |url-status=dead }}</ref> và là một trong bốn bộ giàu số loài nhất (cùng [[bộ Cánh màng]], [[bộ Hai cánh]] và [[bộ Cánh cứng]]).<ref name="Resh & Carde"/>

Các loài cánh vẩy có hơn ba đặc điểm thừa hưởng đặc trưng. Nổi bật hơn cả là lớp vảy phủ khắp thân mình, cánh và vòi. Vảy chúng chuyên biệt hóa, trở thành những "cọng lông" dẹp, tạo cho bướm và ngài nhiều màu sắc, hoa văn khác nhau. Hầu hết loài có cánh dạng màng, số ít cánh thoái hóa hay không có cánh. Việc [[giao phối]] và đẻ trứng diễn ra gần hoặc trên cây chủ của [[ấu trùng]]. Như đa số côn trùng, bướm và ngài trải qua [[biến thái hoàn toàn]]. Ấu trùng thường được gọi là sâu hay sâu bướm, bề ngoài khác hẳn với dạng trưởng thành, có cơ thể hình trụ, đầu linh hoạt, có ba cặp chân ngực và từ 0 đến 5 cặp [[chân giả]] (proleg). Theo quá trình phát triển, bề ngoài của chúng dần thay đổi. Một khi đạt ngưỡng trưởng thành, ấu trùng biến thành [[nhộng]]. Một số loài bướm và nhiều loài ngài quay túi tơ/kén trước lúc trở thành nhộng, số khác phát triển dưới đất.<ref name="Resh & Carde"/> Khi con nhộng hoàn thành biến thái, nó trở thành bướm hay ngài thành thục giới tính.

Các loài cánh vẩy, qua hàng triệu năm, đã phát sinh ra nhiều hoa văn và màu sắc trên cánh, từ loại ngài xám mang bộ cánh tương tự các loài [[bộ Cánh lông]] đến thứ bướm màu sắc rực rỡ, hoa văn phức tạp.<ref name="Capinera"/> Theo đó, đây là bộ côn trùng mà lắm người tham gia quan sát, nghiên cứu, thu thập, nuôi nấng, mua bán.

Bướm và ngài đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái, ở vai loài thụ-gieo phấn cũng như thức ăn trong chuỗi; ngược lại, ấu trùng của chúng lại gây vấn đề cho cây trồng trong nông nghiệp. Ở nhiều loài, con cái đẻ được 200 tới 600 trứng, ở số khác, con số này có thể đạt 30.000 trứng một ngày.

== Từ nguyên ==
Từ ''Lepidoptera'' do [[Carl Linnaeus|Linnaeus]] đặt ra năm 1735, ghép từ hai từ [[tiếng Hy Lạp cổ đại]]: {{lang|el|[[:Wiktionary:wikt:λεπίς|λεπίς]]}}, [[sở hữu cách]] {{lang|el|[[wikt:λεπίδος|λεπίδος]]}} ("vảy") và {{lang|el|[[:Wiktionary:wikt:πτερόν|πτερόν]]}} ("cánh").<ref name="Etymology">{{cite dictionary |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=lepidoptera |title=Lepidoptera |author=Harper, Douglas |dictionary=The Online Etymology Dictionary |access-date =ngày 8 tháng 2 năm 2011}}</ref> Ngoài ra, để trỏ nhánh gồm các loài bướm ngày, có khi danh pháp [[Rhopalocera]], ghép từ hai từ tiếng Hy Lạp cổ đại {{lang|el|[[:Wiktionary:wikt:ῥόπαλον|ῥόπαλον]]}} (''{{lang|el|rhopalon}}'') ("dùi cui")<ref name="Partridge">{{chú thích sách |title=Origins: an etymological dictionary of modern English |last=Partridge |first=Eric |year=2009 |publisher=Routledge |isbn=978-0-203-42114-7 |url=https://books.google.com/books?id=xA9dxrhfa5kC}}</ref>{{rp|4150}} và {{lang|el|[[:Wiktionary:wikt:κέρας|κέρας]]}} (''{{lang|el|keras}}'') ("sừng"),<ref name="Partridge"/>{{rp|3993}} chỉ hình dáng râu bướm, được sử dụng.

== Phân bố và độ đa dạng ==

Lepidoptera là một nhóm côn trùng cực kỳ thành công. Chúng có mặt trên mọi lục địa trừ [[châu Nam Cực]], cư ngụ mọi môi trường sống trên cạn, từ hoang mạc đến rừng mưa, từ đồng cỏ đến cao nguyên, song cuộc sống thường gắn với thực vật bậc cao, nhất là cây hạt kín ([[thực vật có hoa]]).<ref name="cgillott">{{chú thích sách |last=Gullan |first=P. J.|author2=P. S. Cranston |title=The insects: an outline of entomology |publisher=Wiley-Blackwell |date=ngày 13 tháng 9 năm 2004|edition=3 |pages=198–199|chapter=7|isbn=978-1-4051-1113-3 |chapter-url=https://books.google.com/?id=qHtMPvaAfKIC&printsec=frontcover&dq=entomology&q=Lepidoptera%20larva}}</ref> Trong số những loài sống xứ lạnh là ''[[Parnassius arcticus]]'', sống ở đông bắc [[Cộng hòa Sakha|Yakutia]], trong vòng cực Bắc, ở độ cao 1500&nbsp;m trên mực nước biển.<ref>{{chú thích web |url=http://rusinsects.com/p-arct.htm |title=Parnassius arctica Eisner, 1968 |first=Felix|last= Stumpe |work=Russian-Insects.com |access-date =ngày 9 tháng 11 năm 2010}}</ref> Trên dãy [[Himalaya]], nhiều loài như ''[[Parnassius epaphus]]'' được ghi nhận là hiện diện ở nơi cao 6.000 m trên mực nước biển.<ref>{{chú thích sách |title=Ecology and Biogeography of High Altitude Insects |last=Mani |first=M. S. |year=1968 |publisher=Springer |series=Volume 4 of Series entomologica |isbn=978-90-6193-114-0 |page=530 |url=https://books.google.com/?id=n4qSTCkniZoC&lpg=PP1&pg=PA221 |access-date =ngày 9 tháng 11 năm 2010}}</ref>{{rp|221}}

Một số loài cánh vảy có lối sống [[cộng sinh]], [[hội sinh]] hay [[ký sinh]], sống trong cơ thể sinh vật khác thay vì sống độc lập. Các loài họ [[Pyralidae]] ăn phân, như ''[[Bradipodicola hahneli]]'' và ''[[Cryptoses choloepi]]'', khác thường ở chỗ chúng sống độc trong bộ lông [[lười (động vật)|lười]].<ref>{{chú thích tạp chí |url=http://ir.library.oregonstate.edu/xmlui/bitstream/handle/1957/10046/terra2008Spring.pdf?sequence=1 |title=An OSU scientist braves an uncharted rainforest in a search for rare and endangered species |last=Sherman |first=Lee |journal=Terra |year=2008 |publisher=Oregon State University |volume=3 |issue=2 |access-date =ngày 14 tháng 2 năm 2011 |archive-date = ngày 19 tháng 9 năm 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110919170258/http://ir.library.oregonstate.edu/xmlui/bitstream/handle/1957/10046/terra2008Spring.pdf?sequence=1 |url-status=dead }}</ref><ref name="Rau">{{chú thích tạp chí |last1=Rau |first1=P |year=1941 |title=Observations on certain lepidopterous and hymenopterous parasites of Polistes wasps|doi=10.1093/aesa/34.2.355 |journal=Annals of the Entomological Society of America |volume=34 |issue=2 |pages=355–366(12)}}</ref> Người ta cũng đã ghi nhận hai loài ngài chi ''[[Tinea (chi ngài)|Tinea]]'' ăn mô sừng từ sừng bò. Ấu trùng ''[[Zenodochium]] coccivorella'' là ký sinh nội quan của ''[[Kermes (chi)|Kermes]]''. Nhiều loài đẻ trứng trên cục nôn của [[Bộ Cú|cú]], hang dơi, tảng ong hay trái cây rữa.<ref name="Rau"/>

Tính đến năm 2007, có chừng 174.250 loài cánh vẩy đã mô tả, bướm ngày chiếm 17.950 loài, còn lại là ngài.<ref name="Taxome1"/><ref name="Taxome2">{{chú thích web |url=http://www.ucl.ac.uk/taxome/rhopnos.html |title=Taxonomy of butterflies: the scale of the problem |author=Mallet, Jim |date=ngày 12 tháng 6 năm 2007 |work=The Lepidoptera Taxome Project |publisher=University College, London |access-date =ngày 8 tháng 2 năm 2011}}</ref> Đại đa số Lepidoptera sống tại miền nhiệt đới, nhưng hầu các nơi đều có độ đa dạng nhất định. Ở Bắc Mỹ đã ghi nhận hơn 700 loài bướm, 11.000 loài ngài,<ref>{{chú thích sách |title=Kaufman field guide to insects of North America |last=Eaton |first=Eric R. |author2=Kaufman, Kenn |year=2007 |publisher=Houghton Mifflin Harcourt |isbn=978-0-618-15310-7 |page=391 |url=https://books.google.com/books?id=aWVi0IF_jcQC}}</ref><ref>{{chú thích sách |title=The wild silk moths of North America: a natural history of the Saturniidae of the United States and Canada |last=Tuskes |first=Paul M. |author2=Tuttle, James P. |author3=Collins, Michael M.|year=1996 |publisher=Cornell University Press |series=The Cornell series in arthropod biology|edition=illustrated|isbn=978-0-8014-3130-2 |page=250 |url=https://books.google.com/books?id=3vqpGATXU2oC |access-date =ngày 12 tháng 2 năm 2011}}</ref> còn Úc có trên 400 loài bướm và 14.000 loài ngài.<ref>{{chú thích sách |title=Wildlife of the Australian snow-country: a comprehensive guide to alpine fauna |last=Green |first=Ken |author2=Osborne, William S. |year=1994 |publisher=Reed |edition=illustrated|isbn=978-0-7301-0461-2 |page=200 |url=https://books.google.com/books?id=-wZFAAAAYAAJ}}</ref>

==Chú thích==
{{Tham khảo}}

== Liên kết ngoài ==
* {{wikispecies nội dòng|Lepidoptera}}
* {{Thể loại Commons nội dòng|Lepidoptera}}
* {{Britannica|336811|Lepidopteran (insect)}}
* {{TĐBKVN|30132|Cánh vảy ''Lepidoptera''}}
* [http://www.vncreatures.net/kqtracuu.php?ID=5&tenloai=&Submit333=Tra+c%E1%BB%A9u&type=bo&ch=&loai=3&radio=V Các loài Cánh vẩy trên SVRVN]
* [http://insecta.pro/taxonomy/1 ''Order Lepidoptera'']
{{Taxonbar}}
{{Lepidoptera}}
{{Bộ côn trùng}}

[[Thể loại:Bộ Cánh vẩy| ]]
[[Thể loại:Bộ côn trùng]]
[[Thể loại:Côn trùng thụ phấn]]