Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Sa kê”

'''Xa kê''' hay '''sa kê''' ([[danh pháp hai phần]]: '''''Artocarpus altilis''''') là một loài cây gỗ [[thực vật có hoa|có hoa]] trong [[họ Dâu tằm]] (Moraceae), bản địa của [[bán đảo Mã Lai]] và các đảo miền tây [[Thái Bình Dương]], nhưng hiện nay đã được trồng rộng khắp trong khu vực nhiệt đới, trong đó có miền Nam [[Việt Nam]]. Quả sa kê còn được gọi là '''quả bánh mì''' do bề mặt của quả khi được nấu chín giống bánh mì nướng, mặc dù có mùi và vị như khoai tây.<ref name="kew">{{chú thích web|url=http://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:582598-1|title=''Artocarpus altilis'' (breadfruit)|publisher=Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew Gardens, Richmond, Surrey, UK|date=2017|access-date =ngày 17 tháng 1 năm 2017}}</ref><ref name="ntbg">{{chú thích web|url=https://ntbg.org/breadfruit/about/species|title=Breadfruit Species |publisher=National Tropical Botanical Garden - Tropical Plant Research, Education, and Conservation |date=2017 |access-date =ngày 17 tháng 1 năm 2017}}</ref>.

== Miêu tả ==

== Sử dụng ==

Quả xa kê chứa khoảng 25% [[cacbohydrat]] và 70% nước. Nó chứa trung bình khoảng 20&nbsp;mg/100g là [[vitamin C]] và một lượng nhỏ khoáng chất ([[kali]] và [[kẽm]]) cùng [[thiamin]] (100 μg).<ref>[http://www.healthaliciousness.com/nutritionfacts/nutrition-comparison.php?o=9059&t=&h=&s=100&e=&r= Nutrition Facts for Breadfruit]</ref>.

Xa kê được sử dụng rộng rãi và đa dạng đối với những người dân trên các đảo trong Thái Bình Dương. Gỗ của nó có khả năng chống [[mối]] và các loài [[hà (động vật)|hà]] (họ [[Teredinidae]]) nên hay được sử dụng để làm các loại [[canoe]]<ref name="The Breadfruit Institute">[http://www.breadfruit.org Viện Breadfruit, Vườn thực vật nhiệt đới quốc gia Hoa Kỳ]</ref>. Lõi gỗ của nó cũng được dùng làm [[giấy]], gọi là ''breadfruit tapa''<ref name="The Breadfruit Institute">The Breadfruit Institute</ref>. Nó cũng được sử dụng trong y học dân gian trên các đảo để chữa bệnh, từ đau mắt tới [[đau thần kinh hông]].<ref name="The Breadfruit Institute">[http://www.breadfruit.org Viện Breadfruit, Vườn thực vật nhiệt đới quốc gia Hoa Kỳ]</ref>.

Lá Xa kê có tác dụng kháng viêm, kháng sinh, lợi tiểu, trị [[tiêu chảy]], [[tiểu đường]],<ref>[http://www.stylecraze.com/articles/benefits-of-breadfruit-for-skin-hair-and-health/ Breadfruit uses]</ref>, cao [[huyết áp]], [[sỏi thận]], [[bệnh gút]] và [[viêm gan]] vàng da. Thí nghiệm trên chuột tại [[Ấn Độ]] cho thấy cao khô (chiết bằng [[cồn]] 50 độ) của vỏ, lá Xa kê có tác dụng lợi tiểu ở liều 20&nbsp;mg cao/kg khối lượng cơ thể, nhưng sẽ trở thành [[chất độc]] ở liều 80&nbsp;mg/kg cơ thể. Liều lượng mỗi ngày dùng một lá dạng sắc uống, nhưng do lá có độc nên sau khi uống một tuần thì phải nghỉ một tuần, không được dùng liên tục như uống [[trà]]. Có thể dùng lá tươi hoặc là già, lá phơi khô đều được.<ref>Bài viết của TSKH. Trần Công Khánh trên Tạp chí ''Thuốc và Sức khỏe'', số 135 (1.9.2011), ISSN 1859-1922, trang 12</ref>

== Trong lịch sử ==

== Trong văn hóa ==

Theo [[thần thoại Hawaii]], xa kê có nguồn gốc từ sự hy sinh của thần chiến tranh [[Kū]]. Sau khi quyết định sống ẩn mình với những người dân thường như là một nông dân, Kū cưới vợ và có con. Gia đình ông sống hạnh phúc cho tới khi nạn đói kém xuất hiện trên đảo của họ. Khi không thể nhìn mãi cảnh các con mình phải chịu đau khổ, Kū nói với vợ của mình rằng ông có thể giải thoát các con khỏi cảnh đói nghèo, nhưng để làm được điều này thì ông phải rời xa họ. Vợ ông đành phải miễn cưỡng đồng ý và sau khi bà đồng ý thì Kū bị chìm vào trong lòng đất nơi ông đang đứng cho tới khi chỉ còn nhìn thấy chỏm đầu của ông. Gia đình ông chờ đợi xung quanh nơi ông đã đứng này cả ngày lẫn đêm, họ khóc và làm ướt đẫm nơi này cho tới khi bỗng nhiên một chồi cây nhỏ xuất hiện tại chính nơi Kū đã đứng. Rất nhanh chóng, chồi cây nhỏ này lớn thành một cây cao, nhiều lá và quả. Gia đình Kū cùng hàng xóm ăn một cách ngon lành, giúp họ thoát khỏi cảnh chết đói.<ref>Loebel-Fried C. (2002): Hawaiian Legend of the Guardian Spirits. ''Nhà in Đại học Hawaii, Honolulu''.[http://www.spiritoftrees.org/folktales/loebel_fried/gift_of_ku.html Excerpted story online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120517183441/http://www.spiritoftrees.org/folktales/loebel_fried/gift_of_ku.html |date = ngày 17 tháng 5 năm 2012}}</ref>.

Mặc dù xa kê phân bổ rộng khắp trong suốt Thái Bình Dương, nhưng nhiều loại giống cây trồng và cây lai ghép lại không hạt hay không có khả năng phát tán xa một cách tự nhiên. Vì thế, sự phân bổ của nó trong khu vực này rõ ràng là do con người, đặc biệt là các nhóm tiền sử, những người đã định cư trên các đảo trong Thái Bình Dương. Để điều tra mô hình di cư của con người trong Thái Bình Dương, các nhà khoa học đã sử dụng phương pháp xác định niên đại phân tử của các loại giống cây trồng hay lai ghép của xa kê có tính toán phối hợp với các dữ liệu nhân loại học. Các kết quả hỗ trợ giả thuyết di cư tây-sang-đông, trong đó người [[Lapita]] được cho là đã di chuyển từ [[Melanesia]] tới các đảo của [[Polynesia]].<ref>{{chú thích tạp chí|author=Zerega N. J. C.; Ragone D. & Motley T.J.|year=2004|title=The complex origins of breadfruit (''Artocarpus altilis'', Moraceae): Implications for human migrations in Oceania|journal=American Journal of Botany|volume=91|issue=5|pages=760–766|doi=|url=http://www.amjbot.org/cgi/content/abstract/91/5/760}}</ref>.

== Xem thêm ==

== Liên kết ngoài ==