Repùblega de Venèsia
| Serenissima Repubblica di Venezia (it) Serenìsima Repùblega de Venèsia (vec)  | |||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
| Bomò | Viva San Marco! | ||||
| Pozision | |||||
| Continente | Eoropa | ||||
| Capitałe |  Eraclea (697–742)Małamoco (742–810)  Venèsia (810–1797) | ||||
| Popołasion | |||||
| Totałe | 1 500 000 | ||||
| Demònemo | serenìsimo, serenìsimi, serenìsima, serenìsime, vèneto, vèneti, vèneta, vènete, venesian, venesiani, venesiana, venesiane  | ||||
| Idioma | vèneto latin | ||||
| Rełijon | catołicismo e cristianèzemo | ||||
| Dati istòreghi | |||||
| Desolvimento | 12 de majo del 1797 | ||||
| Prima mesion documentada | Sioria de Verona e sioria de Pàdoa | ||||
| Dì festivo | Festa patronałe(25 de apriłe)
| ||||
| Patrono | Marco Vanzełista | ||||
| Organizasion pułìtega | |||||
| Forma de goerno | repùblega e ołigarchia | ||||
| Òrgano lejislativo | Mazor Consegio | ||||
| Cao de stato | Doxe | ||||
| Economia | |||||
| Esportasion totałi | spesie, sal, véro | ||||
| Inportasion totałi | spesie | ||||
| Moneda | Zechin e Łira vèneta | ||||
| Istòrego | |||||
|
| |||||
.svg){kind=small}
Ła Repùblega de Venesia, (in łatin: Venetiarum Respublica), ła ze stà un stado ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el Vèneto e Venèsia cofà cavedałe. Ciamada anca Repùblega de San Marco, se se referise a ła anca soło che come Ła Serenìsima.
Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel 697 co l'ełesion del primo doze Paolucio Anafesto e ła ze finìa intel 1797 con el doze Ludovico Menin, par l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del tràfego che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia.
Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła Venetia organizà intel Stato da Tera: co'l Vèneto, el Friul e l'Orobia; e rento el so Stado da Mar: l'Istria, ła Dalmasia, łe boche de Càtaro e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła Morea, Candia, Sipro, squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel Mediteraneo Orientałe.
Francesco Petrarca inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta.
(VEC)
«[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura»
Istòria
[canbia | canbia el còdaxe]Ła nasita del Dogado
[canbia | canbia el còdaxe]Da ła metà del VI secoło el teritorio del ex Venetia et Histria el ze soto a dominasion de l' Inpero Bizantin[1]. Intel 568 i riva i Łongobardi, bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe Tre Venesie, ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła Venetikà (o Venetia maritima), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła Venetikà .
In 697 chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo doze, Paolucio Anafesto. Sùito a cavedałe jera piantà ła Eracliana (Eraclea), ma pò, intel 742, ła vegnarà spostà a Metamauco' (Małamoco) e in fin a Rivus Altus (Rialto) intel 812, che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła łaguna.
El reconosimento e el tentativo de invazion Franca
[canbia | canbia el còdaxe]Intel 727 i Łongobardi i conquista Ravéna, cavedal de l'Esarcà de Ravena [2], el papa Gregorio II ezorta el doze Orso a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel 728, gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel 729 l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze.
Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime sità e tere inte ła costa de l'Istria e de ła Dalmasia, squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma.
Intel 809-810 i Franchi, comandài dal fiol de Carlo Magno, Pipino, i serca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła só conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco.
Intel 828 el riva a Venesia el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła Bazìłega de Venesia, céza de Stado.
L'Adriàtego e i Tràfighi
[canbia | canbia el còdaxe]
Intel baso Evo Mezan ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel Adriàtego e oltre.
Torno a l'ano miłe el doze Piero II Orseoło el sconfize i pirati narentani che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'Istria e de ła Dalmasia se sotomete a Venesia (e el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de duca d'Istria e Dalmasia da parte de l'Inperador Bizantin).
Intel 1071 durante ła lota par łe investidure tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe.
Intel 1081, co i Normani de Roberto el Guiscardo i òcupa Durazo e Corfù, rento l' Inpero Bizantin, ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando che'l Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vense. Cusìta i bizantini i consede a Venesia a Crisobała (1082) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà na serie de priviłezi comersiałi inte i porti de l'Inpero et esension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega.
A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła Prima Crozada ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar Jerusałem, inte ła Seconda Crozada no partèsipa, ma inte ła Tersa partèsipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comersiałi.
Intel 1148 vien mesa a Promosion Dogałe (Promissio domini ducis in łatin), el zuramento de fedeltà costitusionałe del Doze, che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane.
Inte i ùltimi vinti ani del XII secoło ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l Regno d'Ongarìa inte ła Guera de Zara pa'l controło de ła Dalmasia, finìa intel 1202 co ła vitoria de Venesia.
Intel 1202 co'l doze Enrico Dandoło ła Repùblega de Venesia entra inte ła Quarta Crozada, che porta al sachejo de Costantinopołi. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de Càndia (Creta) e Negroponte (Eubea) e l'arcipełago de łe Cicladi.
Tra'l 1255 et el 1270 ła Repùblega de Venesia se bate co ła Zénoa inte ła Guera de San Saba pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia.
Intel 1489 l'ùltima rezina de Sipro, ła venesiana Catarina Corner, ła ghe sede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel XV secoło ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'Adriàtego (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel Stado da Mar, in contrapozision co'l Dogado (overo el vecio Ducatus Venetus) e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta.
Ła Conquista de ła Teraferma
[canbia | canbia el còdaxe]
Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe provinçia de Venesia), da l'Istria, da ła Dalmasia e da tante Ìzołe Greghe, che i formava el cusì dito Stado da Mar.
Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da Bergamo fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex Regio X Venetia et Histria.
Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no.
Inte i ani venti e trenta del XIV secoło i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel 1338 in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento Trevizo e tuto'l trevizan[3] (teritorio pì grando de l'atuałe provinçia de Trevizo), el 2 de Diçenbre tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia.
Tra'l 1368 et el 1369 ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché Trieste, çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça Aostrìaga che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe.
Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła Repùblega de Zénoa. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista Cióza, i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta.
Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo.
Al scomìnsio del XV secoło, atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l Gatamelada et el Carmagnola, e zà intel 1410 i gavéa ciapà squazi tuto'l Vèneto, intel 1420 el Friul e intel 1428 Bergamo, Bresa e Crema, gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia.
Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con Ravéna e Rìmano, ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel 1508 el ga descaenà ła guera de ła Lega de Cambrai, co'l Stado Pontefiço, ła França, el Sacro Roman Inpero e l'Aragona tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma.
Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma
[canbia | canbia el còdaxe]Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a darse de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima.
Łe Guere co i Turchi
[canbia | canbia el còdaxe]
Intel XV secoło l'Inpero Otoman, dapò gaver ciapà Costantinopołi intel 1453, el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel 1570 vien invaza Çipro, che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda Asedio de Famagosta). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de Zénoa, de ła Spagna, del Papa, dei Cavałieri de Malta e del duca de Savoja. El 7 de otobre 1571 ła flota otomana ła ze batùa inte ła Bataja de Lèpanto.
Intel 1669, dapò vint'ani de guera, vien persa anca Candia (Creta). Ma póchi ani dapò (1683-1687), gràsie al gran comandante Françesco Morozini, Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła Morea (che sarìa el Pełoponezo). Intel 1718 i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła Dalmasia e łe sete Ìzołe Jonie (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al 1797.
El Seteçento
[canbia | canbia el còdaxe]Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el Goldoni, el Vivaldi e'l Canałeto.
Ła fin de ła Repùblega
[canbia | canbia el còdaxe]Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel 1796. A ła fin del 1796 ła ga perso Bresa e Bergamo e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i Tratài de Canpoformio, indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del Belzo a ła França.
Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el Congreso de Viena no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el Regno Łonbardo-Vèneto.
Intel 1848 ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de Daniele Manin e Nicolò Tommaseo, i ga proclamà ła Repùblega de San Marco.
Goérno
[canbia | canbia el còdaxe]
Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el Doze, ełeto dal Mazor Consejo co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei sitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze.
El Doze raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezersito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el Menor Consejo (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera invese del Mazor Consejo, l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, sirca da 1500/2000 òmeni.
El Mazor Consejo formava Conseji menori: el Cołejo overo el goérno de ła Repùblega, el Senà (o Consejo dei Pregàdi) par ła połìtega foresta, el Consejo dei Diéze par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina.
Economìa e Tràfego
[canbia | canbia el còdaxe]Economia e Tràfego
[canbia | canbia el còdaxe]A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el tràfego. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme spesiałe co'l Mediteraneo e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'Eoropa 'na porta pa'l Łevante e par i comersi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar.
Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comersiałi con oro, arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Osidentałe. Co ste robe ghe jera anca i presiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti.
El marcà de Rialto deventava cusì el sentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i presi de łe merci che łe viazava da ła Cina e da l'India, da l'Arabia fin da Łondra e da łe Fiandre, e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti.
Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come Ałesandria, Arci, Costantinopołi e de ła Crimea co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come Łondra, Bruges e Aigues Mortes.
Popołasion
[canbia | canbia el còdaxe]
Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio.
A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a sità fazéa 141.000 anime.[4]
Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 àneme.
Notasion
[canbia | canbia el còdaxe]- ↑ e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe Ravena.
- ↑ Provinçia de l'Inpero Bizantín
- ↑ Ex Sioría de Trevizo
- ↑ http://www.venessia.com/contatore.htm Archivià il 13 de marso 2018 in Internet Archive.
Vara anca
[canbia | canbia el còdaxe]- Arsenal de Venesia
- Bataja de Lèpanto
- Doxe
- Elenco dei Doxi de ła Republica de Venesia
- Guere turco-venexiane
- Sitadini veneti ilustri
- León de San Marco
- Elenco dei Inbasadori venesiani inte l'Inpero otoman
- Conzura de Bedmar
Altri projeti
[canbia | canbia el còdaxe]
Wikisource el detien na voxe dedegada a Repùblega de Venèsia
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Repùblega de Venèsia
el detien schemi gràfeghi so
Linganbi foresti
[canbia | canbia el còdaxe]- (EN) Venetian RepublicEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
| Controło de autorità | VIAF (EN) 159454011 · El vałore CFIV016774 de SBN no el xe mija bon. · LCCN (EN) n81035331 · GND (DE) 1085174905 · WorldCat Identities (EN) n81-035331 |
|---|