Varda el testo de Irlanda

{{Stato
|nomeCorrente = Irlanda
|nomeCompleto = Repùblega del Irlanda
|portale = Irlanda
|nomeUfficiale = {{ga}}Poblacht na hÉireann (Éire)<br />{{en}}Republic of Ireland (Ireland)
|linkBandiera = Flag of Ireland.svg
|paginaBandiera = Bandiera irlandese
|linkStemma = Coat of arms of Ireland.svg
|paginaStemma = Stemma dell'Irlanda
|linkLocalizzazione = EU-Ireland.svg
|linkMappa = Ei-map-it.svg
|motto = Éire go Brách <ref>Par senpre Irlanda</ref>
|lingua = [[łéngua irlandexe|irlandéxe]], [[Łéngua inglexe|ingléxe]]
|capitale = [[Dublin]]
|capitaleAbitanti = 495&nbsp;781
|capitaleAbitantiAnno = 2002
|goerno = [[Repùblica Parlamentar|Republica parlamentare]]
|presidente = Michael D. Higgins
|primoMinistro = Enda Kenny
|elenco capi di stato = [[Elenco dei Presidenti della Repubblica d'Irlanda|Presidente]]
|elenco capi di goerno = [[Capi del goerno della Repubblica d'Irlanda|Capo del Goerno]]
|indipendenza = [[6 de diçenbre]] [[1921]]
|ingressoONU = [[14 de diçenbre]] [[1955]]
|ingressoUE = [[1° de genaro|1° genaro]] [[1973]]
|superficieTotale = 70&nbsp;273
|superficieOrdine = 117
|superficieAcqua = 2
|popolazioneTotale = 4.76 m
|popolazioneAnno = 2016
|popolazioneOrdine = 120
|popolazioneDensita = 67.7
|continente = [[Eoropa|Europa]]
|orario = [[Tenpo Coordenà Universałe|UTC]] GMT
|valuta = [[euro]]
|PIL= 167.747
|PILValuta= $
|PILAnno= 2005
|PILOrdine= 49
|PILprocapite= 40.610
|PILprocapiteValuta= $
|PILprocapiteAnno= 2005
|PILprocapiteOrdine= 4
|HDI= 0,956 (alto)
|HDIAnno= 2004
|HDIOrdine= 4
|energia = n.d.
|tld = .ie
|telefono = +353
|targa = IRL
|inno = ''Amhrán na bhFiann''
|festa = [[17 de marso]]
|note =  <!-- note libere -->
}}
Ła '''Irlanda''' (''Éire'' in [[łéngua irlandexe|irlandexe]], ''Ireland'' in [[łéngua inglexe|inglexe]]), ufisialmente '''Republica del Irlanda''', ła xe on stado ingaxià inte na republega, che ła ciapa rento 26 de łe 32 contee (5/6) del [[Irlanda (ìzoła)|ixoa del Irlanda]]  inte el [[Eoropa]] nord-osidental.<br>
Ła confina a nordest co ła [[Irlanda del Nord]], ke fa parte del [[Regno Unìo|Regno Unido]].

== Etimołogìa ==
"''Éire''" (che coretaménte el va pronuncià [ˈeːrʲə]), el riciama al nome de na divinità anticamente ciamada ''Ériu'', na dea mitołòxega ceh ła ga jutà i gaèłisi inte ła conquista de l'ìzoła irlandéxe.<br>
''Éire'' el xe na fórma nominativa del sostantivo in gaèłico, sendo ła fórma dativa ''Éirinn'' <ref>ła xe anglisixada in ''Erin'', forma uxada ocaxionalménte in poexìa par indicar l'Irlanda, fin anca a diventar un nome de fémena (famóxo al xe anca el film "Erin Brokovich")</ref> e cheła xenitiva ''Éireann''.

"''Ireland''" el xe ła contrasion de ''Ériu'' e del xermanego (vecio noren o vecio inglexe) ''land'', "tera".

Intranbi i nomi łi nase par defignir ła intiera ìzoła de Irlanda, e soło che resentemente łi vien utiłixai par el stato.

=== Nomi in uxo ===
In vèneto xeneralménte el stato el vien ciamà senpliseménte Irlanda, a parte quando che se parla anca de l'ìzoła in xenare o de l'Irlanda del Nord, onde che ła xe ciamada Éire o col nome par estéxo par no xenerar inconprension de vario xenare.

==== Inte el stato isteso ====
Ła Costitusion irlandéxe, del 1937, ła aférma che el "nome" del stato el xe ''Éire'' in irlandéxe, e po' ''Ireland'' in ingléxe<ref>
che in vèneto el vol dir "Irlanda"</ref>.
El ''Republic of Ireland Act'', del 1949, el aférma che ła "descrision" oficial del stato ła xe ''Poblacht na hÉireann'' in irlandéxe e ''Republic of Ireland'' in ingléxe<ref>che in vèneto el vol dir "Repùblica de Irlanda"</ref>, par distìnguar el stato da l'ìzoła intiera e enfatixar ła fórma republicana oltre che ła total indipandénsa.

Ła nasion ła ga anca altri nomi e soranomi in ingléxe cofà ''Éire'', ''The Free State'' (el "Stato łìbaro") e ''Twenty-six Counties'' ("łe 26 contee").

==== Inte el Regno Unìo ====
Seben che tante olte sìe doparà el nome estéxo<ref>par no xenerar inconprension co l'Irlanda del Nord</ref>, che el xe l'ùnego tra l'altro asetà dal Regno Unìo, par tratai e inisiative internasionałi, el vien uxà el sénplise nome "Irlanda".

Spéso inte el Regno Unìo el vien ciamà anca ''Southern Ireland'' ("Irlanda del Sud")<ref>seben che informalménte, dato che el xe stà doparà ofisialménte sol che inte un breve periodo transitorio</ref>.

==== Inte ła Union Eoropea ====
Da el 2007<ref>co l'adosion del gaèłico irlandéxe cofà vintiun łéngua ofisial da part de l'Union Europea</ref> el stato el xe ciamà co tute e do łe łéngue costitusionałi, irlandéxe e ingléxe<ref>similménte come che suséde par [[Finlandia]] o [[Belzo]]</ref>, co i contraségni ''"Éire Ireland"''<ref>[http://www.irishexaminer.com/breaking/story.asp?j=187261558&p=y87z6zzEU&n=187262318 European Union to call country 'Éire Ireland'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110605035544/http://www.irishexaminer.com/breaking/story.asp?j=187261558&p=y87z6zzEU&n=187262318 |date=2011-06-05 }}, [http://www.irishexaminer.com/ Irish Examiner], [[27 de zugno]] [[2006]].</ref>

== Zeografia ==
[[Imàjine:Clifdensnow.jpg|thumb|left|Connemara, inte ła contea de Galway]]
[[Imàjine:Lakes of Killarney.JPG|thumb|left|I laghi de Killarney, contea de Kerry]]
Ła repùblega ła ocupa ła banda sudosidental de ł'ìzoła d'Irlanda<ref>donca scuaxi tuta, fora ke sie de łe nove contee tradisionałi deł'Ulster.</ref><ref>Tuta ł'ìzoła ła ga na superficie de 84412 kiłometri quadri e ła xe stacà da ła Gran Bretagna dal Mar d'Irlanda.</ref>.

Durante ł'era glaciałe, ł'ìzoła de Irlanda ła xera tacà ała Gran Bretagna e questa al continente eoropeo.

El monte pi alto el se ciama Monte ''Carrauntoohill'' (1041&nbsp;m).

El fiume pi łongo el xe el ''Shannon'' (386&nbsp;km).

== Storia ==
=== Antighità ===
Par un çerto tenpo, xera posìbiłe vegner a pie da ł'Eoropa fin in Irlanda; difati ghe xe trace, inte el periodo Mesołitico, 8000 ani prima de Cristo, de ła presensa de omeni rivà dal continente.<br>
Mejari de ani pi vanti, 'nteł'era del Fero, xe rivà i [[celti]], intrà ł'otavo e el primo secoło vanti Cristo, e i xe diventà ła definitiva popołaxion de ł'Irlanda. I Romani no xe mai sbarcà su ł'ìzoła, ma i ła conoseva col nome de ''Hibernia''.

Inte el 5° secoło dopo Cristo, anca grasie a San Patrisio <ref>patron d'Irlanda, festa el 17 de marso</ref>, xe rivà el Cristianesimo. Inte el alto [[Età de mezo|Medioevo]], visto ke ł'ìzoła ła xera al riparo de łe invasion barbariche, ghe xe sta na grande fioridura culturałe cristiana in raquanti monasteri sparsi inte i diversi regni celtici, co produxion de manoscriti (el "Libro de Kells"), bigiù e altri atrezi. Ma soratuto xe partii dał'Irlanda un saco de misionari (San Cołonban, San Gało etc.) ke in pràtega i ga riportà indrio el Cristianesimo in Eoropa, dove ke ghe gera devastaxion e guere continue.<br>
Dal nono secoło, parò, taca a rivare ondà de [[vichinghi]], ke brusa monasteri, Ceze e case, ma ke anca i se inpianta pian pian su ł'ìzoła, mis-ciandose coi celti e fondando sità come Dublin, Cork, Limerick, Waterford.

=== Modernità ===
[[Imàjine:Dublin castle.JPG|thumb|left|El casteło de Dublin, par secołi sede del goerno dei Inglexi]] 
Inte el [[1171]] i inglesi, col re normano Enrico secondo, i invade ł'Irlanda. Scuminsia secołi de guere intrà i celti (o celto-vichinghi) e i inglesi, ke vol comandare.<br>
Ała fine, inte el [[1603]], i inglesi i vinse na volta par tute. Col fato ke intanto ł'Inghiltera ła gera diventà protestante, mentre ke i irlandesi i gerà restà catołici <ref>se gavea creà ła ł'identificaxion inglesi = protestanti e irlandesi = catołici</ref>, i inglesi, ała fin del 17° secoło, i ga portà in Ulster <ref>ke xera ła provincia pi catołica e irlandese pura</ref> coloni protestanti da ła [[Scozia]] e dał'[[Inghiltera]]. Co ła guera portà da Cronwell in Irlanda contro i catołici xe morta metà de ła popołaxion. Dal [[1641]] el parlamento de Dublin no'l ga pi acetà catołici, anca se el 90% de ła popołaxion ła xera catołica.<br>
I irlandesi i ga tacà, inte el corso dei secołi, a ałearse co tuti i nemisi deł'Inghiltera, basta ke i ghe dese na man a butarli fora, ma ła ghe xe senpre 'ndà sbusa. Prima coi spagnołi de Filippo Secondo <ref>a cavało intrà el 16° e el 17° secoło, cołe rivolte de ''Desmond'' e ''Tyrone''</ref>, dopo coi francesi <ref>rivolta del 1798</ref>, infin coi todeschi <ref>trafici de armi 'nteła Prima Guera mondiałe</ref>.

Inte i ani quaranta del 19° secoło, su 8 miłioni de Irlandesi, 1 miłion xe morto de fame 'nteła "Grande Carestia" <ref>łigà a na małatia de łe patate: i poareti i magnava soło ke quełe</ref> e 1 miłion e mexo xe emigrà; par sta tragedia xe sta ancà incolpà łe połitiche agricołe protezionistiche del goerno inglese, incurante del destin dei catołici irlandesi.

Dopo ła rivolta del [[1916]] <ref>pasqua de sangue</ref> e ani de guerija, ała fine, inte el [[1921]], xe rivà l'indipendensa, ma 6 de łe 9 contee deł'Ulster łe xe resta łigae al Regno Unido cofà Irlanda del Nord.<br>
Tra i Irlandesi ghe xe sta quełi ke ga acetà l'indipendensa fata cusì, coła spartixion, e quełi ke i vołeva continuar ła guera finkè l'Irlanda no ła fuse sta unida. Cusì xe s-ciopà ła "Guera civiłe", durà fin al [[1923]], quando ke ga vinto i primi. Fra i altri, 'nteła guera civiłe xe sta copà anca el patriota de ła lota par ł'indipendensa, Michael Collins.
{{varda anca|James Connolly}}

=== Sudivixion istoreghe ===
Par tradixion, ł'ìzoła de Irlanda ła xe divisa in quatro provinçe: ''Connacht'', ''Leinster'', ''Munster'' e ''Ulster'', co 32 contee, ventisie de łe cuałi łe xe 'nteła repùblega de Irlanda.

== Zeografia połitega ==
=== Divixion aministrativa ===
Ła xe divixa in 26 consiji de contado (''county councils''), 3 consiji de sità e de contado (''city and county councils''), 2 consiji de sità (''city councils'')
[[Imàjine:Ireland Administrative Counties.svg|miniatura|centro|Divixion aministrativa de ła Irlanda]]

=== Partecipasion a organixasion sovrastatatałi ===
Ła fa parte del'[[Union Eoropea|Union Europea]].

=== Cavedal e altre sità ===
Ła so capitale ła xe [[Dublin]].

== Demografia ==
Ła gà quatro milioni de abitanti.

Ła religion pi praticada xe el catolicesimo, dopo vien i anglicani e i presbiteriani.

Łe łéngue uficial łe xe el [[łéngua irlandexe|gaelico]] o irlandexe e l'[[Łéngua inglexe|ingléxe]].

== Economia ==
Ł'Irlanda ła ga na economia vispa e ativa.<br>
El redito pro capite xe el secondo al mondo.

Ancò ł'economia ła se baxa soratuto su ł'industria, spece queła par l'esportasion: l'Irlanda xe el primo esportatore al mondo de beni łigà al software.

Ła ga avudo na grande cresita anca el setore dei servisi e el turismo.

Dopo ł'indipendensa, ła repùblega ła xera pitosto poareta e ła se tegneva su co ł'agricoltura.<br>
Inte el [[1973]] coł'entrada 'nteła Comunidà Eoropea (adeso [[Union Eoropea]]), xe canbià łe robe. Un uso intełigente de łe risorse mandà da Bruxelles e na połitica fiscałe de tase base par quei ke meteva su inpresa, ga fato s-ciopar l'economia. In particołare, el baso prelievo fiscałe par i capitałi foresti e el fato de esare un paese de łéngua inglexe drento l'Eoropa, ga atirà un saco de multinasionałi e de capitałi apunto, co na cresita vertical deł'economia scancełando ła disocupasion.<br>
Inte i ani 90 del ventesimo secoło ghe xera un taso de cresita del 10% ał'ano e ł'Irlanda, par questo vegneva ciamà ła "Tigre Celtica". <br>
Inte el [[2006]] se xe rivà al punto ke i do goerni deł'Irlanda e dei [[Stati Unii de ła Mèrica|Stati Unii d'America]] i ga fato un acordo ufiçial par regołar ł'imigrasion dał'America de gente in çerca de lavoro, quando ke na volta i xera miłioni i Irlandesi ke partiva in nave par trovar lavoro in America.

El skeo xe ł'[[euro]].

== Gałeria de someje ==
<gallery>
Carrauntoohil and the Beenkeragh Ridge (The Bones) and Caher Ridge (Caher East Top, Caher West Top).jpg|monte ''Carrauntoohil''
Lough_derg.jpg|Łago Derg so el fiume ''Shannon''
View_over_Cork_from_St._Anne's_Church,_Cork_-_panoramio_(5).jpg|panorama de Corc
Skellig hives.jpg|sito ONUESC de ''Skellig Michael''
</gallery>
<!-- Sesion de pie voze, NO ZONTAR GNENTE ALTRO! -->

== Note ==
{{Notasion}}

== Varda anca ==
* [[Bangor Erris]]

==Altri projeti==
{{Interprojeto}}

== Łinganbi foresti ==
{{Linganbi foresti}}

{{Eoropa}}
{{UE}}
{{Categoria Irlanda}}
{{Interprojeto}}
{{Controło de autorità}}

{{Portałe|Eoropa}}

[[Categoria:Irlanda| ]]