Rejon de Itàlia

Ła forma de desentralixasion selta in Itàlia ła xe cuela de dividar el teritorio nasional in Rejon, che insieme a Comuni, Provinsie e Stato "łe costituise ła República" (art. 114 Cost.).

Caràteri xenarałi

Łe rejon tute (a statudo ordenario e speciałe) łe ga autonomìa lejislativa, de aministrasion e finansiaria conforme a ła Costitusion, in particołare a i articołi 116 (par le rejon a statudo speciałe), 117, 118, 119 e in xenaral in tuto el Titulo V de ła II Parte de ła Costitusion (par łe rejon a statudo ordenario). Łe połe lejiferar su łe materie atribuìe lore da ła Costitusion o da i sò propi statudi speciałi adotadi dal Parlamento co Leje Costitusional. Łe dispone de conpartecipasion al xetito fiscal del sò propio teritorio su ła base de łe materie gestìe e aministrade e de finanse propie, conforme al articolo 119 Cost. e a łe Leji Statałi in materia de "coordenamento de ła finansa pùblica".

Ordenamento teritorial

Cuaxi tute łe rejon łe xe almanco divixe, oltre che in Comuni, in Provinsie (sensa ła Val d'Aosta) e senpre cuaxi tute łe xe ła forma più granda de autoguverno łocal (sensa el Trentin-Alto Àdexe, 'ndo che łe do provinsie łe xe autònome l'una co chel'altra e łe costituise asieme ła rejon).

L'Itàlia ła xe formà da 20 rejon e 5 de cueste (Friul-Venesia Julia, Trentin-Alto Àdexe, Val d'Aosta, Sardegna e Siciłia) łe ga avù derito a na particułare łejislasion speciałe par motivasion culturałi, ziogràfeghe, stòreghe o grasie a ła prexensa de na menoransa łenguistica. Łe altre 15 rejon co statuto normal ("ordenario") łe ga podesto scominsiar el sò laoro sol che a partir dal 1970, mentre cuełe speciałi łe laorava dexà inte el periodo tra el 1945 el 1948 (ła rejon Friuli-Venesia Julia ła xe stà creà invese inte el 1963).

Istitusion e caràteri połìteghi

Sistema de voto

Tute łe rejon łe ga un sistema de voto magioritario, fora che el Trentin-Alto Àdexe e ła Val d'Aosta che łe ga oncora un sistema proporsional.

In tute le Rejon (a parte T-AA e VdA) se vota par el candidado Presidente, jutà da ła sò coalision połitega o partio, e ghe vien dà un premio de majoransa dito de "guvernabiłità" a ła coalision (o partio) che ła sostegneval candidado chel ga ciapà pì voti de tuti i altri. I premi de majoransa el sistema de voto e de elesion dei consejeri e del Presidente, oltre al nùmaro dei stesi consejeri, i xe definìi co Leje Rejonałe, su ła baxe de ła Leje Statałe "Tatarella", n. 43/1995.

In Trentin-Alto Àdexe (Provinsia de Bolxan) e in Val d'Aosta no se vota mìa par el Presidente, ma propio par el Consejo, do che el Presidente el vien ciólto da i consejeri dei partii ełexesti.

Istitusion de ła Rejon

I organi istitusionali i xe ła Xonta Rejonałe co sora tuti el Presidente de ła Rejon (o anca Guvernador) che ła xe el 'guverno' el Consejo Rejonałe chel xe el 'parlamento'.

El Presidente el xe el raprexentante de tutta ła rejon, el nòmena ła Xonta, el promulga łe leji rejonałi, el indixe i referendum su łe materie de conpetensa rejonal, el xe responsàbiłe par l'atuasion del federałismo fiscal. Ła Xonta ła para vanti ła Rejon e ła derixe e coordena el laoro del Consejo. El Consejo Rejonal el xe l'organo lejislativo de ła rejon, l'aprova łe leji e i regołamenti su łe materie de conpetensa rejonałe. L'aprova e modìfega el statudo rejonal.

Consejo e Presidente i xe łigà conforme el prinsipio "simul stabunt, simul cadent"('asieme i sta, asieme i casca'), chel vol dir che no i połe star in carga se no asieme. Co łe dimision del Presidente donca, anca el Consejo "el casca" e se indixe nove ełesion.

Dimande par na pì granda autonomìa

Tante rejon del Setentrion łe ga dimandà e łe dimanda oncora ancò più autonomia e rispeto par łe rejon. Sta quistion ła xe causà dal senso de 'discriminasion' che ghe sarìa tra łe rejon a statudo ordenario e łe rejon speciałi, dovesto anca a ła pì larga autonomìa fiscal che ste ultime łe ga e a łe sò pì grande conpetense.

Se ga provà a risolvar sto problema co ła reforma costitusional del 2001 (l. Cost. n. 3/2001), indo' se ga volesto dar pì conpetense a łe rejon a statudo ordenario, lasando al Stato sol che materie de intarese nasional (cofà Difesa, Polìtega èstara, Moneda, Raporti co l'UE, Justisia, Sicuresa e órdene pùblico,...) e dàndoghe a łe Rejon potestà o concorenta col Stato, o "residual"(sol de le Rejon), par le materie no scriveste in Costitusion come del Stato o concorente tra Stato e Rejoni.

Ła Leje 42/2009 po' ła gaveva stabilìo na autonomìa anca finansiaria de łe Rejon (e de Provinsie e Comuni), ma ła xe rimanesta inatuada par el cascare del guverno poco pì vanti.

Inte ła reforma del 2001 invese xera stà anca stabilìo che łe Rejon łe podese dimandar "forme e condision particołar de autonomìa" inte el novo articoło 116 c.3. Sto proceso el xe stà fato scominsiar da serte Rejon sol inte el 2017, ma no oncora atuà fin in fondo.

Storia

L'Itàlia ła ga metesto łe rejon drento el sò ordenamento xurìdego co ła Costitusion de ła Repúblega Itałiana, inte el 1º de xenaro del 1948, che a i articołi 114 e 115 el prevedeva in fati:

"Ła Repúblega ła se riparte in Rejon, Provinsie e Comuni." Costitusion Itałiana, art. 114.

"Łe Rejon łe xe costituie in enti autonomi co sò poderi e funsion secondo i prinsipi fisai inte ła Costitusion." Costitusion itałiana, art. 115

Łe rejon adotae co ła nàsita de ła Repúblega Itałiana, in númaro de 19, łe jera in gran parte enti teritoriałi del presedente Regno d'Itàlia denominadi "sircoscrision de desentramento statistico-aministrative". Sołe difarense, el Friuli e ła Venesia Giulia che łe xe stà unie inte ła rejon Friułi-Venesia Giulia e i Abrusi e el Mołixe inserii inte ła rejon Abrusi e Mołixe. Inte el 1963 ła rejon Abrusi e Mołixe xe stà da novo dividesta inte łe do rejon Abruso e Mołixe portando a 20 el numaro de łe rejon.

Rejon e Cavedałi Rejonałi Itałiani

Rejon	Capitałe rejonal
1. Abruso (IT)Abruzzo	L'Acuiła (IT)L'Aquila
2. Val d'Aosta (IT)Valle d'Aosta, (FR) Valleé d'Aoste)	Aosta (FR) Aoste
3. Puja (IT)Puglia	Bari
4. Baxiłicata o Łucania (IT)Basilicata	Potensa (IT)Potenza
5. Całabria (IT)Calabria	Catanxaro (IT)Catanzaro
6. Canpania (IT)Campania	Nàpułi (IT)Napoli
7. Emiłia-Romagna (IT)Emilia-Romagna	Bułogna (IT)Bologna
8. Friułi-Venèsia Jùlia (IT)Friuli-Venezia Giulia, (FUR) Friûl-Vignesie Julie, (SL) Furlanija-Julijska krajina)	Trieste (FUR) Triest, (SL)Trst
9. Łasio (IT)Lazio(IT)	Roma
10. Łiguria (IT)Liguria	Xenoa (IT)Genova
11. Łonbardia (IT)(Lombardia	Miłan (IT)Milano
12. Marche	Ancona
13. Mołixe (IT)Molise	Canpobaso (IT)Canpobasso
14. Piemonte (IT)Piemonte	Turin (IT)Torino
15. Sardegna (IT)Sardegna, (SR) Sardinna	Cajari (IT)Cagliari, (SR) Casteddu
16. Siciłia (IT)Sicilia	Pałermo (IT)Palermo, (SCN) Palermu
17. Trentin-Alto Àdeze (IT)Trentino-Alto Adige, (DE) Trentino-Südtirol, (LLD) Trentin-Südtirol)	Trento
18. Toscana (IT)Toscana	Firense (IT)Firenze
19. Onbria (IT)Umbria	Peruxa (IT)Perugia
20. Vèneto (IT)Veneto	Venesia (IT)Venezia

Notasion

Controło de autorità	LCCN (EN) sh2002002378 · BNE (ES) XX5301130 (data)