Jump to content

худо

From Vikilug‘at

Ўзбекча (уз)

[edit]

Морфологик ва синтактик хусусиятлари

[edit]

ху-до

Айтилиши

[edit]

Этимологияси

[edit]

ХУДО Бу от тожик тилида 'ўз' маъносини ифодалайдиган худ бирлигига (қ.) -о кўшимчасини (ТжРС, 543) қўшиб ҳосил қилинган бўлиб, 'Олло' маъносини англатади (ТжРС, 429; ЎТИЛ, ИИ, 336).
Ўзбек тилининг этимологик луғати (ИИИ-жилд) маълумотларидан фойдаланилган; қ. Адабиётлар рўйхати.

[ форс. - илоҳ, худо; ҳукмдор хўжайин ]

Маъновий хусусиятлари

[edit]

Маъноси

[edit]

1 Диний тушунчага, хусусан Ислом динига кўра, бутун мавжудотни, бутун оламни яратган ва уни бошқарувчи олий илоҳий куч; ҳар қандай диннинг эътиқод қилиш асоси (мусулмонларда: "Аллоҳ" сўзининг синоними). ◆ Худо бутун жониворларни яратиб бўлиб, ҳар қайсисига умр улашадиган бўлибди. А. Қаҳҳор, „Қўшчинор чироқлари“ ◆ -Мирзо Анвар инимга худо мартаба ато қилган эмиш деб эшитдим, — деди Сафар бўзчи.. А.Қодирий, „Меҳробдан чаён“

Аввали худо. Аввало Худонинг хоҳиши, қудрати билан. ◆ [Ибн Ямин:] Қизимнинг жонини аввали худо, қолаверса, сиз асраб қолдингиз. К.Яшин, „Ҳамза“ . Азбаройи худо. ◆ -Агар эшикни ёпиб ухласанг, азбаройи худо, ҳужрангда бир ҳафтагача тонг отмайди, — деди Мирвали. А.Қодирий, „Кичик асарлар“ .
Худо асрасин (ёки сақласин) Бирор нохушлик, фалокат, зарарли кимсага йўлиқмасликни тилаб айтиладиган ибора. ◆ Ишқилиб, ўзингга эҳтиёт бўл, болам. Бирор фалокатдан худо асрасин! Ғулом, „Машъал“ . ◆ [Меъмор:] Мунофиқлардан худо асрасин! муҳсин, „Меъмор“ .
Худо берди Бахтли, давлатли бўлди ёки нима истаса, шуни қила олади каби маъноларни ифодалайди. ◆ Кейин Гулнорга худо беради, у эрка, арзанда хотин бўлиб, эрга суялиб, кўнглига нима келса, шуни қилади. Ойбек, „Танланган асарлар“ .
Худо билсин (ёки билади) Ким билади дейсиз, эҳтимол. ◆ Қоронғида яхши ажратолмадим, тусини ғира-шира анови қора Ҳомидга ўхшатдим. Тағин уми, бошқами, худо билсин, шатир-шутир қилдида, чиқиб кетди. А.Қодирий, „Ўтган кунлар“ .
Худо кўрсатмасин Бирор кўнгилсиз воқеа юз бермаслигини тилаб айтиладиган ибора. ◆ Агар бу касаллик маҳаллий халққа ҳам юқса борми, худо кўрсатмасин, анаунда кўрасиз қиёматни.. К.Яшин, „Хамза“ .
Худо кўтарсин! ёки Худо олсин! қарғ. Бирор кимсага бўлган нафратни ифодалаб, унга ўлим тилаб айтиладиган ибора. ◆ Зулфизар ичида: "Худо кўтарсин сени" деди-ю, қадамини тезлатди. К.Яшин, „Ҳамза“ .
Худо раҳмати ёки Худо раҳмат қилсин Раҳматли (марҳумни ҳурмат билан тилга олганда айтиладиган ибора). ◆ Китоблар икки жойда ёлғон айтишни маъқул деган эканлар: биттаси — эру хотиннинг орасида, иккинчиси — икки мўъминни битириш учун. Буни худо раҳмати домлам ўқиб берар эдилар, — деди Сафар бўзчи. А.Қодирий, „Меҳробдан чаён“ . ◆ [Олчинбек:] Бошингизга тушган ишларнинг ҳаммасидан хабарим бор. Кампирнинг ўлими, худо раҳмат қилсин, янги ёзган асарларингизнинг йўқ қилиниши.. К.Яшин, „Ҳамза“ .
Худо урган 1) ёмон, разил, ярамас. ◆ Хўжайин тоғанг жуда худо урган одам. Уйинг куйгур, шунча йил ишлатиб, энди кўчага ташлайдими? Ойбек, „Танланган асарлар“ . 2) ночор, расво. ◆ Мен сизга: "Қопонғич, жангари ит топиб келинг!" десам, худо урган итни топиб келибсиз. "Латифалар" .
Худо урди Расво бўлди; ишнинг пачаваси чиқди. ◆ [Одам] Ичкиликка берилдими, худо урди, Обрў кетиб, йўқолади тамом бурди. Т.Иўлдош . ◆ Кейин ерга энгашиб, қўлларига катта бир тош олдилар. Юрагим шув этди: "Оббо, худо урди", дедим. П.Турсун, „Ўқитувчи“ .
Худо урдикетди Наҳотки шундай бўлса? ◆ Қўйинг-эй, Раҳимжон, гапирманг-эй! Худо урди-кетди. Қизим қўлингизга тушгандан бери бир кун рўшнолик кўрмади. А.Қаҳҳор, „Сароб“ .
Худо урибдими Бўлмаган гап, ўлибманми, нахотки шундай бўлса? ◆ Мени худо уриптими, ундай деганим йўқ.
Худо хайрингни берсин Яхши тилак, миннатдорлик билдирувчи ибора. ◆ Жон биродар, худо хайрингни берсин, бу яхшилигингни икки дунёда унутмасман. С.Сиёев, „Ёруғлик“ .
Худо ҳақи Тўғриси; чиндан ҳам, ҳақиқатда ҳам. ◆ Худоҳақи, одам ҳаддан ташқари қўрқса, қизиқ бўлар экан. А. Қаҳҳор, „Сароб“ .
Худога нима ёздим? Нима гуноҳ қилдим, гуноҳим йўқ эдику?!" мазмунидаги ибора. ◆ [Матпано:] Худога нима ездим? Наҳот утган-кетганнинг қўлига термилиб, қариб-чириб адо бўлажакман? С.Сиёев, „Ёруғлик“ .
Худога солдим Жазосини худо берсин. ◆ Гулсумбиби қизининг бошини силади, йиғлаб гапирди: -Кўй, қизим, Нури туҳмат қилган бўлса, худога солдим. Ўзи бир кун жазосини тортар, бир кун изза бўлар. Ойбек, „Танланган асарлар“ .
Худога топширдим Хайрлашиш чоғида айтилиб, худо ҳар қандай ёмонликдан асрасин, соғ бўл, омон бўл, деган мазмунни билдиради. ◆ Худога топширдим, Кумуш, қазом етиб кўролмай қолсам, мендан рози бўл! А. Қодирий, „Ўтган кунлар“ .
Худога (минг марта, беадад) шукур! 1) бирор нарсага эришилганда айтилиб, мамнунлик, шукронани билдиради. ◆ Худога шукур, тўй кўрдим, чимилдиққа кирдим, орзу-ҳавас кўрдим. И.Раҳим, „Чин муҳаббат“ . 2) ўзаро ҳол-аҳвол сўрашилганда, жавоб тарзида айтилади. ◆ [Отабек:] Тузукмисиз, ота? -Худога шукур! — деди Ҳасанали. А.Қодирий, „Ўтган кунлар“ .
Худойимдан ўргулай Худога шукур. ◆ -Худойимдан ўргулайки, — деди Кумуш энтикиб ва даҳшатланиб, — ёмонларнинг жазосини ўзи берган. А.Қодирий, „Ўтган кунлар“ .

2 Кўпхудоликда оламнинг қандайдир бир қисмининг олий ҳукмдори. ◆ Севги худоси. Уруш худоси. ◆ Гўзалликнинг қошида ахир Чўкка тушган ҳатто худолар. А.Орипов .

Синонимлари

[edit]

Тангри, Рабб/Робб.

Антонимлари

[edit]

ХУДО. Ўзбек тилининг изоҳли луғати (2022) маълумотларидан фойдаланилган; қ.Адабиётлар рўйхати.

Таржималари

[edit]

худо
1 бог; господь; ◆ мажусийларнинг худолари языческие боги, языческие божества; ◆ худо хоҳласа если богу будет угодно; бог даст; ◆ худога шукур слава богу, благодарение богу; ◆ худо сақласин или ◆  худо кўрсатмасин не дай бог, избави бог, боже сохрани, боже упаси; ◆ худо ёрлақаб (или яллақаб) разг. по милости бога, по милости божьей; ◆ нечук худо ёрлақади ирон. как это бог надоумил вас (употребляется обычно, если кто-л. пожалует к кому-л. или сделает что-л. доброе); ◆ хон боқди - худо боқди посл. у хана - сохранно (соотв. как у Христа за пазухой); ◆ худо берганни мулла бермас посл. мулла не дает того, что дает бог; ◆ ўзи келган меҳмон - атойи худо, чақириб келган меҳмон - балойи худо посл. незваный гость - дар божий, званый гость - божье наказание; ◆ худо ҳақи или◆  азбаройи худо ей-богу, клянусь богом, честное слово; Худо ҳақи, бу нарса ҳазил эди (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Ей-богу, это была шутка; ◆ худо урсин (букв. пусть бог накажет) ей-богу, честное слово; ◆ уни худо урди (букв. бог наказал его) с ним стряслась беда, у него дела плохи; ◆ худо урган (букв. наказанный богом) очень плохой, скверный, паршивый; ◆ худо урган ёлғончи отъявленный лгун; ◆ худо билсин бог знает, никто не знает; ◆ худо раҳматли покойный; ◆ худо раҳмати эшон покойный ишан; ◆ худо урди кетди боже мой (выражает крайнее удивление, возмущение; употребляетсяженщинами); ◆ худо урди кетди, мунчаям ялқов экансан! боже мой, какой же ты лентяй!; ◆ обба худо урди! 1) вот наказание божье!; 2) вот тебе и на!; ◆ худо ўлим берсин или ◆  худо кўтарсин (или олсин) бран. чтоб бог послал ему смерть, чтоб бог отнял у него душу; чтоб он сдох (употребляется женщинами); Худо кўтарсин ўшаларди, ўзиниям, гапиниям (Ћамза) Чтоб сгинуть им самим и их словам; ◆ худо берди унга 1) ему повезло, ему везёт; 2) ему и карты в руки; 3) он дорвался; он может теперь заниматься своим любимым делом беспрепятственно; ◆ қочган ҳам худо дейди, қувган ҳам посл. и беглец призывает бога, и преследователь; ◆ ё ол худо, ё бер худо (букв. о господи, или дай, или возьми) либо пан, либо пропал; ◆ Бизники ё ол худо, ё бер худо (Ћамза) У нас так; либо пан, либо пропал; ◆ худо йўлига қолмоқ 1) оставаться без присмотра, без надзора, без ухода; 2) останавливаться; приостанавливаться; ◆ иш худо йўлига қолди 1) работа брошена на произвол судьбы; 2) работа приостановилась; ◆ худога солмоқ возлагать на бога, предоставлять судить богу; ◆ Қўй, қизим, Нури туҳмат қилган бўлса, худога солдим (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Будет, доченька, если Нури наклеветала, пусть её осудит бог; ◆ худонинг берган куни уст. каждый божий день, ежедневно; ◆ худодан қайтган богоотступник; ◆ худо хайрингизни берсин ради бога;
2 перен. бог, владыка.