Kontent qismiga oʻtish

Sarmishsoy

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Sarmishsoy

Sarmishsoydagi buqalar surati
Koordinatalari 40°10′44″N 65°21′10″E / 40.179°N 65.3528°E / 40.179; 65.3528
Joylashuv Navoiy viloyati
Xarita

Sarmishsoy — Oʻzbekiston Respublikasi Navoiy viloyatidagi dara, madaniy meros obyekti. Arxeologiya yodgorligi. Tabiat va arxeologik yodgorlik petroglif tasvirlari va oʻsimlik va faunaning noyob turlari bilan mashhur. Obyekt davri: Mil.avv. III-II, mil. VIII—I asrlar. Navoiy viloyatining Navbahor tumanida joylashgan. Obyekt manzili: Sarmishsoy darasi, „Uch tut“ MFY. Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyat tarixi va madaniy merosi davlat muzeyi operativ boshqaruv huquqi asosida. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 2019-yil 4-oktabrda Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan — davlat muhofazasiga olingan[1][2].

Arxeologik topilmalar va tabiat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Navoiy shahridan 30-40 km shimoli-sharqda Nurota tizmasining janubiy yonbagʻrida joylashgan Sarmishsoyda 200 dan ortiq arxeologik yodgorliklar, jumladan qabristonlar, qabristonlar, aholi punktlari qoldiqlari va chaqmoqtoshlarga ishlov berish ustaxonalari topilgan. Toshga oʻyilgan rasmlari katta ahamiyatga ega; Sarmishsoyning markaziy qismi boʻlgan 2,5 km uzunlikdagi darada 5000 dan ortiq (baʼzi maʼlumotlarga koʻra 10000 dan ortiq) petroglif tasvirlari topilgan[3]. Chizmalar asosan daraning markaziy qismidagi qora qoyalarda, deyarli har bir tekislik yuzasida jamlangan, ayrim toshlarda bir nechta tasvirlar ham uchraydi[4].

Topilgan tasvirlarning aksariyati bronza davriga (miloddan avvalgi 3000—900-yillar) tegishli, biroq, bir tomondan, eneolit (miloddan avvalgi 4000—3000), neolit (miloddan avvalgi 6000—4000-yillar) mezolit (miloddan avvalgi 15000—6000 yillar) davriga oid petrogliflar ham mavjud. Yana boshqalari tasvirlari esa, saklar davri (miloddan avvalgi 900—100-yillar) va oʻrta asrlarga (milodiy 1500-yilgacha) tegishli[5]. Sarmishsoyning eng qadimgi petrogliflari taxminan miloddan avvalgi 9000-yillarga toʻgʻri keladi. Eng soʻnggilari esa nafaqat chizmalar, balki arab yozuvida yozilgan va darvishlar hayotidan hikoya qiluvchi matnlarni ham oʻz ichiga oladi[6]. Eng qadimiylari orasida yuqori paleolit davriga xos boʻlgan ibditoiy buqa tasvirlari bor. Petrogliflar orasida odamlar va hayvonlar tasvirlari (shu jumladan, bu hududda allaqachon yoʻqolib ketganlar), ov sahnalari va kundalik ishlar mavjud[7].

Sarmishsoy traktidagi qoyatosh rasmlarini oʻrganish 20-asr oʻrtalarida Yahyo Gʻulomov boshchiligidagi Maxandaryo otryadining ekspeditsiyasi bilan boshlangan. Sarmishsoy tasvirlarini hujjatlashtirish mahalliy tadqiqotchilar J. Kabirov va B. S. Shalatoninlar tomonidan davom ettirilib, 1987-yildan boshlab bu boradagi tadqiqotlar Arxeologiya instituti vakili Muxiddin Xoʻjanazarov tomonidan olib borildi. Ekspeditsiyalar va uzoq muddatli tadqiqotlar materiallari asosida maqolalar va mualliflik kitoblari nashr etilgan[8]. Sarmishsoy 1966-yildan buyon olimlar tomonidan tadqiq etilmoqda.

Sarmishsoyning hududida 62 oilaga mansub 650 ta oʻsimlik turi qayd etilgan boʻlib, ulardan 27 tasi endemikdir. Sarmishsoyda uchraydigan hayvonlardan Oʻrta Osiyo kobrasi, qora kalxat va Qizilqum alxari Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan[9].

Sarmishsoydagi petrogliflar 35 ta tematik obraz va syujetlarni opzida aks ettiradi. Qoyatoshlarning qora yoki jigarrang sirtiga inson qiyofalari, ularning mehnat va ov qurollari, liboslari, maishiy buyumlari oʻyib ishlangan. Ular bilan bir qatorda har xil yovvoyi hayvoblar surati ham tushirilgan boʻlib, ularning koʻpchiligi allaqachon qirilib ketgan yoki bugungi kunda Oʻzbekiston hududida uchramaydi. Hayvonlardan togʻ echkisi, arxar, qoʻtos, tuya, eshak, qulon, ibtidoiy davrdagi hoʻkiz, sigir, qulon tasvirlari, bundan tashqari geometrik shakllar asosida kompozitsiyalashgan gepard, qoplon, bars, sher, boʻri, toʻngʻiz, kiyik, tulki, jayron, saygʻoq, shoqol tasvirlarini uchratish mumkin[10].

Tasvirlarning eng koʻpi  togʻ echkisi va buqa boʻlib, ular soʻnggi paleolit davridan boshlangan qadimgi ovchilik madaniyatiga xosdir. Shunga oʻxshash tasvirlar Zarautsoy (Oʻzbekiston), Qobuston (Ozarbayjon) va Arabiston yarim orolidan topilgan. Eramizdan avvalgi II mingyillik oxirlariga taalluqli arxeologik materiallar orasida yovvoyi buqa, arxar, togʻ echkisi, qoʻtoslarning suyak qoldiqlari uchraydi. Baʼzi palezoolog olimlar fikriga koʻra, eramizdan avvalgi II mingyillikning 2-yarmidan boshlab Markaziy Osiyoda yovvoyi buqa va togʻ-echkilarining soni keskin kamayib ketgan. Eramizdan avvalgi I ming yillik arafasida esa ular butunlay yoʻqolib ketgan.

Sarmishsoyda tongda, tushlik vaqti va quyosh botayotganidagina koʻrinadigan suratlar ham bor ekan. Baʼzi tasvirlar faqatgina yomgʻirli kunda koʻzga koʻrinadi[11]. Suratlar bu yerda uy hayvonlarini xonakilashtirib, oʻtroq yashagan aholi tomonidan chizilganligi aniqlangan.

Bir qator arxeologlarning olib borgan izlanishlariga koʻra, yigirma kmdan oshiq darada 200 dan ortiq arxeologik maskan topilgan.

Konservatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2004-yilda Navoiy viloyati hokimligi Sarmishsoyga tarixiy-madaniy va tabiiy landshaft muzey-qoʻriqxonasi maqomini berdi[12]. Muhofaza qilinadigan hududning maydoni 5000 gektar[13] (Navoiy viloyati Davlat tarix va madaniyat muzeyi filiali).

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Sarmishsoydagi er-xotinning petroglifi
    Sarmishsoydagi er-xotinning petroglifi
  • Hayvon petroglifi
    Hayvon petroglifi
  • Hayvon petrogliflari
    Hayvon petrogliflari

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 4-oktabrdagi 846-sonli qarori“. Lex.uz. Qaraldi: 2022-yil 21-iyul.
  2. ↑ „Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 4-oktabrdagi 846-sonli qarori“. Backend.madaniymeros.uz. Qaraldi: 2022-yil 21-iyul.
  3. ↑ „Сармышсай — музей на чёрных скалах“ (ru). Navoi.biz (2012-yil 11-oktyabr). 2018-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  4. ↑ „Узбекистан: Ущелье Сармишсай войдёт в список всемирного наследия ЮНЕСКО“ (ru). Fergana News (2008-yil 29-fevral). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-avgust.
  5. ↑ Sarmishsay (Wayback Machine saytida 2023-01-07 sanasida arxivlangan) na sayte YuNYeSKO(ingl.)
  6. ↑ „Сармышсай — музей на чёрных скалах“ (ru). Navoi.biz (2012-yil 11-oktyabr). 2018-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Рахмонов С. М., Кулмонов М. А.. Ранние формы религии и их отражение в искусстве. Горный вестник Узбекистана, 2012 — 147—148-bet. 
  8. ↑ „Сармышсай — музей на чёрных скалах“ (ru). Navoi.biz (2012-yil 11-oktyabr). 2018-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  9. ↑ Sarmishsay (Wayback Machine saytida 2023-01-07 sanasida arxivlangan) na sayte YuNYeSKO(ingl.)
  10. ↑ I.Sulaymonov. Navoiy. Toshkent Ma'naviyat 2012 — 20-bet. ISBN 978-9943-04-197-4. 
  11. ↑ „Sarmishsoy — qoyatoshga bitilgan tarix“ (2019-yil 24-aprel). Qaraldi: 2023-yil 26-iyul.
  12. ↑ Хужаназаров М., Реутова М., Болиев Б.. Археологические и консервационные работы на памятнике Сармишсай. Археологические исследования в Узбекистане, 2006 — 232—244-bet. 
  13. ↑ Sarmishsay (Wayback Machine saytida 2023-01-07 sanasida arxivlangan) na sayte YuNYeSKO(ingl.) 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sarmishsoy&oldid=4299095" dan olindi