Muammar Qazzofiy

Qaddofiy Muammar (1942, Sirt - 2011, Tripoli) — Liviya davlat arbobi, polkovnik. Liviya universitetining tarix fakulteti va harbiy kollejni tugatgan. Monarxiyani agʻdarib tashlagan inqilob (1969-yil 1-sentyabr) yoʻlboshchisi. 1969—79 yillarda Inqilobiy qoʻmondonlik kengashi raisi, ayni vaqtda 1969 yil sentyabrdan qurolli kuchlar bosh qoʻmondoni, 1976 yil oktyabrdan oliy bosh qoʻmondoni. 1970—72 yillarda bosh vazir va mudofaa vaziri. 1972—77 yillarda Arab sotsialistik ittifoqi tashkiloti raisi. 1977— 79 yillarda Liviya Umumxalq kongressi bosh kotibi. 1979 yil martdan Liviya Arab Xalq Sotsialistik Buyuk Jamohiriyasi va uning Inqilobiy rahbariyati boshligʻi, Ulugʻ Al-Fath Inqilobi rahbari. 2011-yilda hokimiyatdan agʻdarildi.

Dastlabki hayoti va harbiy ta’limi

   - Qaddafiy 1942-yilda kambag‘al oilada tug‘ilib, yoshlik yillarida Liviyaning arab va islomiy merosiga katta qiziqish bilan qaragan.

   - U Liviyadagi Beng‘ozi shahrida tarix fakultetida ta’lim olib, keyinroq harbiy kollejni tugatdi. Harbiy ta’limni davom ettirish uchun Misrga va keyinchalik Buyuk Britaniyaga jo‘natildi.

Inqilob va hokimiyatga kelishi

   - 1969-yil 1-sentyabrda Qaddafiy harbiy to‘ntarish yo‘li bilan Liviyada monarxiyani ag‘darib, qirolicha Idrisning hokimiyatiga barham berdi. Bu harakat "1-sentyabr inqilobi" deb nomlandi.

   - Inqilobdan keyin Qaddafiy Inqilobiy qo‘mondonlik kengashining raisi bo‘lib, mamlakatni boshqara boshladi. U o‘zini Liviyaning inqilobiy rahbari va xalqi oldida mas’ul yetakchi deb hisoblar edi.

Boshqaruv falsafasi va "Yashil kitob"

   - Qaddafiy o‘zining siyosiy qarashlarini "Yashil kitob" deb atalgan asarda bayon qildi. Ushbu kitobda u demokratik sotsializm, arab millatchiligi va islomiy qadriyatlarga asoslangan siyosiy tizimni targ‘ib qildi.

   - Qaddafiyning boshqaruvi "Jamohiriya" (xalq davlati) deb atalib, Liviyadagi hukumat tizimi xalq kongresslari va mahalliy qo‘mitalarga asoslangan edi. Ammo, amalda hokimiyat markazlashgan bo‘lib, Qaddafiy barcha asosiy qarorlarni qabul qilgan.

Liviyadagi ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar

   - Qaddafiy davrida Liviya neft boyliklari tufayli iqtisodiy jihatdan mustahkamlandi. U xalqni ijtimoiy ta’minot va sog‘liqni saqlash tizimlari bilan ta’minlash uchun katta investitsiyalar kiritdi.

   - Liviyada yangi yo‘llar, maktablar, shifoxonalar va boshqa infratuzilma loyihalari amalga oshirildi. Biroq, uning boshqaruvi ostida inson huquqlari keng ko‘lamda buzilib, so‘z erkinligi va muxolifatga nisbatan qattiq repressiyalar o‘tkazildi.

Xalqaro siyosatda ishtiroki

   - Qaddafiy Yaqin Sharqda arab millatchiligini va islomiy birdamlikni qo‘llab-quvvatlagan. U AQSh va boshqa G‘arb davlatlariga qarshi turishga intilgan va afro-islomiy davlatlar orasida ittifoqlar tuzishga harakat qilgan.

   - 1980-yillarda uning rahbarligi davrida Liviya terrorizmni qo‘llab-quvvatlashda ayblanib, xalqaro sanksiyalar ostida qoldi. 1986-yilda AQSh Tripoliga havo hujumi uyushtirdi.

Islohotlar va 2000-yillardagi yondashuvi

   - 2000-yillar boshida Qaddafiy G‘arb bilan aloqalarni yaxshilash uchun qadamlar tashladi. U Liviya ommaviy qirg‘in qurollaridan voz kechishini e’lon qildi va BMT sanksiyalari bekor qilindi.

   - Bu davrda u neft bozoriga qaytdi va Yevropa davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirdi. Biroq, ichki siyosiy erkinliklar cheklanganicha qolaverdi va qattiqqo‘l boshqaruv davom etdi.

Arab bahori va hokimiyatdan ag‘darilishi

   - 2011-yilda Arab dunyosida yuzaga kelgan “Arab bahori” inqilobiy harakatlari Liviyaga ham ta’sir ko‘rsatdi. Mamlakatda ommaviy norozilik namoyishlari boshlandi.

   - Qaddafiy namoyishlarga qarshi kuch ishlatishni boshladi, bu esa fuqarolar urushining boshlanishiga olib keldi. NATO yetakchiligidagi koalitsiya kuchlari Qaddafiyning armiyasiga qarshi harbiy operatsiyalar boshladi.

   - 2011-yilning oktyabrida Muammar Qaddafiy o‘z tug‘ilib o‘sgan Sirt shahrida qo‘lga olinib, qo‘zg‘olonchilar tomonidan o‘ldirildi.

Merosi va baholanilishi

   - Qaddafiy xalqaro maydonda ziddiyatli shaxs bo‘lib qoldi: ayrimlar uni arab mustaqilligining himoyachisi sifatida ko‘rishgan bo‘lsa, boshqalar uni qattiqqo‘l diktator va inson huquqlarini buzuvchi deb hisoblashadi.

   - Uning hukmronligi davrida Liviya neft sohasida kuchli davlatga aylangan bo‘lsa-da, ijtimoiy va siyosiy cheklovlar, xalqaro izolyatsiya va ichki repressiyalar mamlakatni qattiq siquv ostida ushlab turdi.

   - Qaddafiyning hokimiyatdan ag‘darilishi va o‘limidan so‘ng, Liviya ichki siyosiy inqiroz va notinchliklarga yuz tutdi, bu esa uning merosiga nisbatan turli qarashlar uyg‘otdi.

Umuman olganda, Muammar Qaddafiy arab dunyosi va xalqaro siyosatning o‘ziga xos va murakkab shaxslaridan biri bo‘lib qoladi. Uning 42 yillik hukmronligi davomida Liviya ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlarga duch keldi, ammo bu jarayon ko‘p hollarda zo‘ravonlik va repressiyalar bilan amalga oshirildi.

Shuningdek qarang

• Arab bahori
• Umar Muxtor