Ривожланиш психологияси

Гўдакларни психологик ўрганишда махсус усуллар қўлланилади.

Пиагетнинг табиатни муҳофаза қилиш тести. Болалар учун ишлатиладиган кўплаб тажрибалардан бири.

Ривожланиш психологияси одамларнинг ҳаёт давомида қай тарзда нима учун ўсиши, ўзгариши ва мослашиши ҳақидаги илмий тадқиқот фанидир. Дастлаб чақалоқлик ва болалар билан боғлиқ бўлган бу соҳа ўсмирлик, катталар ривожланиши, қариш ва бутун умрни ўз ичига олган ҳолда кенгайди^[1]. Ривожланиш психологлари фикрлаш, ҳис қилиш ва хатти-ҳаракатларнинг ҳаёт давомида қандай ўзгаришини тушунтиришга ҳаракат қилади^[1]. Бу соҳа ўзгаришларни учта асосий ўлчов бўйича текширади, улар жисмоний ривожланиш, когнитив ривожланиш ва ижтимоий ҳиссий ривожланишдир^[2]. Ушбу уч ўлчов моторли кўникмалар, ижро функсиялари, ахлоқий тушуниш, тилни ўзлаштириш, ижтимоий ўзгариш, шахсият, ҳиссий ривожланиш, ўз-ўзини англаш ва шахсиятни шакллантириш каби кенг мавзуларни ўз ичига олади^[3].

Ривожланиш психологияси соҳалари

Ривожланиш психологияси та'лим психологияси, болалар психопатологияси, суд-тиббий ривожланиш психологияси, болалар ривожланиши, когнитив психология, экологик психология ва маданий психология соҳаларни о'з ичига олади. ХХ асрнинг нуфузли ривожланиш психологлари орасида Уриэ Бронфен реннер, Эрик Эриксон, Зигмунд Фрейд, Анна Фрейд, Жан Пиагет, Барбара Рогофф, Эстер Тҳелен ва Лев Вйгоцкй бор.

Ҳисса қо'шган олимлар

Жан-Жак Руссо ва Жон Б.Уоцон одатда замонавий ривожланиш психологияси учун асос бо'либ хизмат қилади^[4]. ХВИИ асрнинг о'рталарида Жан Жак Руссо ривожланишнинг уч босқичини тасвирлаб берди: чақалоқлик, болалик, ва о'смирлик.Ривожланиш психологияси одатда инсон ҳаёти давомида ма'лум о'згаришлар (когнитив, ижтимоий, интеллектуал, шахсият) қандай ва нима учун содир бо'лишига қаратилган. Ко'пгина назариётчилар психологиянинг ушбу соҳасига катта ҳисса қо'шдилар. Улардан бири Эрик Эриксон психологик ривожланишнинг саккиз босқичи моделини ишлаб чиқди. У одамларнинг умри давомида босқичма-босқич ривожланиб боришига ва бу уларнинг хатти-ҳаракатларига та'сир қилишига ишонган^[5].

ХИХ аср охирида Дарвиннинг эволюцион назарияси билан таниш бо'лган психологлар психологик ривожланишнинг эволюцион тавсифини излай бошлаганлар. Бу ерда таниқли психолог Г. Стенли Холл ^[4] болалик ёшини инсониятнинг олдинги асрлари билан бог'лашга ҳаракат қилган.Тақлид: Бола ва ирқдаги онг ва ақлий ривожланишнинг табиий тарихидаги бо'лим: усуллар ва жараёнлар мавзуларида иншолар ёзган Жеймс Марк Балдwин ривожланиш психологияси назариясида сезиларли даражада иштирок этди^[4].Концепциялари ривожланиш бо'лган Зигмунд Фрейд жамоатчилик фикрига сезиларли та'сир ко'рсатди^[4].

Психологик ривожланиш босқичлари

Немис-америкалик психолог Эрик Эриксон ва унинг ҳамкори ва рафиқаси Жоан Эриксон ҳаёт давомида биологик, психологик ва ижтимоий омиллар таъсирида инсон ривожланишининг саккиз босқичини таъкидлайди^[6]. Ҳар бир босқичда одам муаммони ёки экзистенсиал дилеммани ҳал қилиши керак. Дилеммани муваффақиятли ҳал қилиш одамда ижобий фазилатларни сингдиришига олиб келади, аммо бу босқичнинг асосий муаммосини ҳал эта олмаслик инсон ёки унинг атрофидаги дунё ҳақида салбий тасаввурларни кучайтиради ва шахснинг шахсий ривожланиши ривожлана олмайди^[6].

Биринчи босқич, Ишончга қарши- ишончсизлик гўдаклик даврида содир бўлади. Биринчи босқич учун ижобий фазилат – бу умид, чақалоқ кимга ишонишни ўрганиши ва уни қўллаб-қувватловчи одамлар гуруҳининг у ерда бўлишига умид қилишдир.

Иккинчи босқич – Автономияга қарши-шарманда ва шубҳа ижобий фазилат билан ирода. Бу эрта болалик даврида содир бўлади, қачонки бола нимага қодирлигини кашф қилиш орқали мустақил бўлишни ўрганади, агар бола ҳаддан ташқари назорат қилинса, ўзини-ўзи қадрлаш ва шубҳага олиб келиши мумкин бўлган қобилияцизлик ҳисси кучаяди.

Учинчи босқич – Ташаббусга қарши-айбдорлик. Қабул қилинган фазилат – бу мақсад туйғуси. Бу биринчи навбатда ўйин орқали содир бўлади. Бу бола қизиқувчан бўладиган ва бошқа болалар билан кўп мулоқот қиладиган босқич. Қизиқувчанлиги ошгани сайин улар кўп саволлар беришади. Агар жуда кўп айбдорлик ҳисси мавжуд бўлса, бола ўз дунёси ва ундаги бошқа болалар билан мулоқот қилишда секинроқ ва қийинроқ вақтга эга бўлиши мумкин.

Лев Вйгоцкий Совет давридаги рус назариётчиси бўлиб, у болалар ўз маданияти аъзолари билан амалий тажриба ва ижтимоий алоқалар орқали ўрганишини таъкидлаган^[7]. Вйгоцкий муаммони ҳал қилиш фаолияти давомида боланинг ривожланишини текшириш керак деб ҳисобларди^[8]. Пиагетдан фарқли ўлароқ, у бола янги вазифани („проксимал ривожланиш зонаси“ деб аталади) ўрганиш чегарасида бўлганида, катталарнинг ўз вақтида ва сезгир аралашуви болаларга янги вазифаларни ўрганишга ёрдам бериши мумкинлигини таъкидлади. Проксимал ривожланиш зонаси – бу болаларнинг ўрганишини тушунтириш ва катталар ёки тенгдошлар билан биргаликда муаммоларни ҳал қилиш фаолиятини тушунтириш учун ишлатиладиган восита^[8].Катталарнинг бу роли кўпинча малакали „устоз“ деб аталади, ҳолбуки бола кўпинча когнитив шогирдлик " деб аталадиган таълим жараёни орқали ўрганувчи шогирд ҳисобланади, Мартин Хилл „Ҳақиқат дунёси боланинг онгига тааллуқли эмас“-деб таъкидлаган. Ушбу усул „искела“ деб номланади, чунки у болалар аллақачон эга бўлган янги билимларга асосланади ва катталар болага ўрганишга ёрдам беради^[9]. Вйгоцкий боланинг ривожланиш моделини аниқлашда маданиятнинг ролига катта эътибор қаратган, ривожланиш ижтимоий даражадан индивидуал даражага ўтишини таъкидлаган^[9]. Бошқача қилиб айтганда, Вйгоцкий психология инсон ва унинг атроф-муҳит ўртасидаги муносабатлар орқали инсон онгининг ривожланишига эътибор қаратиши кераклигини таъкидлади^[10]. Унинг фикрича, агар олимлар бу алоқани эътиборсиз қолдиришда давом эцалар, бу эътиборсизлик инсон онгини тўлиқ тушунишга тўсқинлик қилган ^[10].

Когнитив ривожланиш

Когнитив ривожланиш, биринчи навбатда, чақалоқлар ва болалар ички ақлий қобилиятларни эгаллаш, ривожлантириш ва улардан фойдаланиш усуллари билан бог'лиқ: муаммоларни ҳал қилиш, хотира ва тил. Когнитив ривожланишнинг асосий мавзулари тилни о'злаштириш ва идрок этиш ва ҳаракат қобилиятларини ривожлантиришни о'рганишдир. Пиагет когнитив қобилиятларнинг ривожланишини о'рганиш бо'йича нуфузли дастлабки психологлардан бири эди. Унинг назариясига ко'ра, ривожланиш го'дакликдан вояга етгунга қадар бир қатор босқичлардан о'тади.Бошқа олимлардан: масалан, Лев Вйгоцкий, ривожланиш босқичлар бо'йича эмас, балки туг'илишдан бошланган ва о'лимгача давом этадиган ривожланиш жараёни бундай тузилиш ва якунийлик учун жуда мураккаб эканлигини та'кидлади. Шу нуқтаи назардан қараганда, ривожланиш жараёнлари узлуксиз давом этади. Шундай қилиб, ривожланишни олиш учун маҳсулот сифатида ко'риб чиқиш о'рнига таҳлил қилиш керак.

Манбалар

↑ ^1,0 ^1,1 Грабер ЖА, Броокс-Гунн Ж (1996). „Транситионс анд турнинг поинц: Навигатинг тҳе пассаге фром чилдҳоод тҳроугҳ адолесcенcе“. Девелопментал Псйчологй. 32-жилд, № 4. 768–776-бет. дои:10.1037/0012-1649.32.4.768. ИССН 1939599. {{cите магазине}}: Чеcк |иссн= валуэ (ёрдам)
↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Developmental_psychology#cite_note-3
↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Developmental_psychology#cite_note-4
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 „Девелопментал псйчологй: Ҳисторй оф тҳе фиэлд“,. Энcйcлопедиа оф Псйчологй, 2000 — 9–13 бет. ДОИ:10.1037/10518-003. ИСБН 978-1-55798-652-8.
↑ Тҳе Лифе-Cйcле Cомплетед, Эхтендед версион, Нортон анд Cомпанй, 1998.
↑ ^6,0 ^6,1 „Эриксонс Стагес оф Псйчосоcиал Девелопмент“, СтатПеарлс, Треасуре Исланд (ФЛ): СтатПеарлс Публишинг, 2022, ПМИД 32310556, қаралди: 2022-06-23
↑ Псйчологй. Неw Ёрк, НЙ: Wортҳ Публишерс, 2011.
↑ ^8,0 ^8,1 Ямагата-Лйнч, Лиса C.. Аcтивитй Сйстемс Аналйсис Метҳодс: Ундерстандинг Cомплех Леарнинг Энвиронменц (эн). Спрингер Сcиэнcе & Бусинесс Медиа, 2010-07-15. ИСБН 978-1-4419-6321-5.
↑ ^9,0 ^9,1 Минд ин соcиэтй: тҳе девелопмент оф ҳигҳер псйчологиcал проcессес. Cамбридге, МА: Ҳарвард Университй Пресс, 1978. ДОИ:10.2307/ж.cтвжф9вз4. ИСБН 9780674576285. ОCЛC 3517053.
↑ ^10,0 ^10,1 Аcтивитй Сйстемс Аналйсис Метҳодс: Ундерстандинг Cомплех Леарнинг Энвиронменц, иллустратед, Спрингер Сcиэнcе & Бусинесс Медиа, 15 Жулй 2010. ИСБН 978-1-4419-6321-5.

[dx.doi.org-1] 1,0 ^1,1 Грабер ЖА, Броокс-Гунн Ж (1996). „Транситионс анд турнинг поинц: Навигатинг тҳе пассаге фром чилдҳоод тҳроугҳ адолесcенcе“. Девелопментал Псйчологй. 32-жилд, № 4. 768–776-бет. дои:10.1037/0012-1649.32.4.768. ИССН 1939599. {{cите магазине}}: Чеcк |иссн= валуэ (ёрдам)

[2] ttps://en.wikipedia.org/wiki/Developmental_psychology#cite_note-3

[3] ttps://en.wikipedia.org/wiki/Developmental_psychology#cite_note-4

[Hogan2-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 „Девелопментал псйчологй: Ҳисторй оф тҳе фиэлд“,. Энcйcлопедиа оф Псйчологй, 2000 — 9–13 бет. ДОИ:10.1037/10518-003. ИСБН 978-1-55798-652-8.

[5] Тҳе Лифе-Cйcле Cомплетед, Эхтендед версион, Нортон анд Cомпанй, 1998.

[Orenstein-6] 6,0 ^6,1 „Эриксонс Стагес оф Псйчосоcиал Девелопмент“, СтатПеарлс, Треасуре Исланд (ФЛ): СтатПеарлс Публишинг, 2022, ПМИД 32310556, қаралди: 2022-06-23

[7] Псйчологй. Неw Ёрк, НЙ: Wортҳ Публишерс, 2011.

[books.google.com-8] 8,0 ^8,1 Ямагата-Лйнч, Лиса C.. Аcтивитй Сйстемс Аналйсис Метҳодс: Ундерстандинг Cомплех Леарнинг Энвиронменц (эн). Спрингер Сcиэнcе & Бусинесс Медиа, 2010-07-15. ИСБН 978-1-4419-6321-5.

[vygotsky782-9] 9,0 ^9,1 Минд ин соcиэтй: тҳе девелопмент оф ҳигҳер псйчологиcал проcессес. Cамбридге, МА: Ҳарвард Университй Пресс, 1978. ДОИ:10.2307/ж.cтвжф9вз4. ИСБН 9780674576285. ОCЛC 3517053.

[vygotsky20102-10] 10,0 ^10,1 Аcтивитй Сйстемс Аналйсис Метҳодс: Ундерстандинг Cомплех Леарнинг Энвиронменц, иллустратед, Спрингер Сcиэнcе & Бусинесс Медиа, 15 Жулй 2010. ИСБН 978-1-4419-6321-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]