Ном ёзуви
Ном ёзуви (вет. чữ нôм, 字喃/𡨸喃/𡦂喃, ) — хитой иэроглифлари асосида вужудга келган ветнам ёзуви. Ҳозирги кунда эскирган ёзув тури ҳисобланади. Бугунги кунда ветнамликлар томонидан қо'лланилмайди. Ном ёзуви о'рнига куонг ёзуви қўлланади.
Ном ёзувида тегишли хитойча белгилар ишлатилган ( ветнамча: Ҳáн тự ), шунингдек, Ветнам белгилар Хитой моделига мувофиқ ишлаб чиқилган. Ном ёзуви энг қадимги ёдгорликлари 13-асрга тегишли. Скрипт Ветнам элитаси томонидан асосан ветнам тилидаги адабий матнларни ёзиш учун ишлатилган (расмий ҳужжатлар ко'п ҳолларда ветнам тилида эмас, балки классик хитой тилида ёзилган, аммо ти-номга расмий мақом беришга уринишлар қилинган).
Ҳикоя
[edit | edit source]
Ветнам минг йилдан ортиқ вақт давомида (милоддан аввалги 111 йилдан милодий 938 йилгача) Хитой ҳукмронлиги остида бўлган, натижада ананавий хитой тили расмий иш юритиш тили сифатида қабул қилинган. .
Ветнамча со'зларни ёзиш учун хитойча белгилардан фойдаланиш биринчи марта 8-аср охирида мамлакатни хитойлардан вақтинча озод қилишга муваффақ бўлган миллий қаҳрамон Пҳунг Ҳунгнинг вафотидан кейин номида қайд этилган. Сарлавҳа учун белгилар (кāи) бố cáи ("ота ва она", "ота-она") ёки вуа cáи ("буюк шоҳ") га мос келиши мумкин. 10-асрда Дин сулоласининг асосчиси (968-979) о'з мамлакатини Дайковет деб атайди. Бу номдаги иккинчи белги хитойча белгиларнинг Ветнам тилига мослашувининг яна бир қадимий намунасидир, гарчи унинг ма'носини билдирувчи со'з нома'лум [1] .
1970-йилларгача Ветнам ёзувининг бизгача етиб келган энг қадимий ёдгорлиги 1343-йилга оид тошдаги ёзув бўлиб, унда хитойча ҳарфлар билан ёзилган 20 га яқин қишлоқлар номи ёзилган. Бироқ, 1970 йилда Ветнам олимлари Бао Ан биносида ( Вин Пҳу провинсияси) 1209 йилга оид битиклар топилганлиги ҳақида хабар беришди, унда 18 та хитойча белгилар, қишлоқларнинг номлари ва гуруч ерларини совг'а қилган одамларнинг исмлари ёзилган.
Ветнам тилидаги биринчи асар 1282 йилда, адлия вазири Нгуен Туен тимсоҳлардан ҳимоя қилиш учун Қизил дарёга отилган ше'р ёзганида яратилган [1] . 13-аср охирида Чанг сулоласи даврида ном ёзувида тизимлаштирилиб, қўлланила бошланди.
Қоида тариқасида, фақат юқори қатлам аҳолиси ном ёзувига эга эди, чунки у хитойча белгиларни о'ргатишда ёрдамчи сифатида ишлатилган. Ветнам ёзуви пайдо бўлгандан со'нг, сезиларли даражада адабиёт яратилди ва бир қатор машҳур ёзувчилар, жумладан ХВ аср шоири Нгуен Чай (милоддан аввалги 1380-1442) пайдо бо'лди. ), бизгача етиб келган биринчи шеърий тўпламини (“Она тилидаги шеърлар тўплами”) ёзган. 18-асрда Нгуен Дунинг " Қийноққа учраган руҳнинг ноласи " ше'ри ва шоира Хо Хуан Хуонгнинг ше'рлари пайдо бо'лди. Ко'пгина асарлар қишлоқларда ог'заки равишда узатилган, шунинг учун ҳатто саводсизлар ҳам адабиётга эга бўлган.
Шу билан бирга, расмий ҳужжатлар асосан ан'анавий хитой тилида ёзилган. Хо сулоласининг қисқа муддат ҳукмронлиги (1400–1407), хитой тили тугатилиб, Ветнам тили расмий тилга айлангани бундан мустасно эди. Бироқ, Хитойнинг кейинги истилоси бу амалиётга барҳам берди. Ле сулоласи даврида (1428-1788), ижтимоий норозиликлар пайтида миллий тил ва ёзувга о'тиш талабли илгари сурилди, бу эса 1663, 1718 ва 1760 йилларда унинг тақиқланишига олиб келди. Тай Сон сулоласи ҳукмронлиги даврида (1788-1802) ёзувга расмий мақом беришга охирги уриниш қилинган, аммо кейинги Нгуен сулоласи (1802-1945) ҳукмдорлари статус-квони қайтаришган. Гиа Лонг, Нгуен сулоласининг асосчиси, дастлаб чи-номдан фойдаланишни қо'ллаб-қувватлади, аммо у ҳокимиятни қо'лга киритгандан со'нг қисқа вақт ичида Классик Хитойга қайтди.
19-асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб , франсуз мустамлакачилари ан'анавий хитой тилидан фойдаланишни чеклашни ёки оддийгина тақиқлашни бошладилар. Масалан, уларнинг буйруғи билан 1915 ва 1918-1919 йилларда хитой тилини билишга урғу берилган давлат лавозимларига ан’анавий имтиҳонлар ўтказилмаган. Хитой тили (демак, хитой ёзуви) қўлланилишининг камайиши ҳам ном ёзувининг йўқ бўлиб кетишига олиб келди, чунки бу ёзув тизимлари чамбарчас боғлиқ эди. Муқобил ёзув тизими, куок нгй, мустамлака ҳокимияти томонидан қо'ллаб-қувватланди ва тобора ко'проқ стандартлаштирилди ва кенг тарқалди, бу эса 20-асрнинг о'рталарида тй-номанинг ё'қ бо'либ кетишига олиб келди.
Таснифлаш
[edit | edit source]
Иероглифларни ихтиро қилган
[edit | edit source]Ихтиро қилинган иэроглифларни қуйидагиларга бо'лиш мумкин:
- Семантик-фонетик, икки қисмдан иборат. Биринчи қисм (қарзга олинган иэроглиф ёки илдиз) со'з (ёки со'знинг ма'носи) тегишли бўлган семантик категорияни, иккинчи қисмда (қарз олинган ёки ихтиро қилинган иэроглиф) со'знинг тахминий товушини ко'рсатади. Масалан, 𠀧 ( ба, “уч”) 巴 (фонетик қисм) ва йī (семантик қисм) дан иборат. Бу ихтиро қилинган иэроглифларнинг энг кенг тарқалган гуруҳидир.
- О'хшаш ма'нога эга со'зларни билдирувчи иккита хитойча белгидан иборат мураккаб семантик белгилар. Мисол учун, 𡗶 ( трờи - "осмон", "осмон") 天 ("осмон") ва 上 ("юқори") дан иборат.
- Асл хитойча со'з билан семантик ёки фонетик жиҳатдан бог'лиқ бо'лиши мумкин бўлган о'згартирилган хитойча белгилар. Мисол учун, 𧘇 ( ấй - "бу") белгиси хитой 衣 соддалаштирилган шакли бо'либ, фонетик жиҳатдан унга бог'лиқ. 爫 белги ( лàм - "иш", "иш") хитойчанинг 為 ва семантик жиҳатдан у билан бог'лиқ.
Стандартлаштириш
[edit | edit source]1867 йилда ислоҳотчи Нгуен Труонг То ном ёзувини стандартлаштиришни таклиф қилди (бир вақтнинг о'зида классик хитой тилини ё'қ қилиш билан бирга), лекин у куок ам хан ты деб атаган янги тизимни таклиф қилди. император Ту Дук томонидан рад этилган.
Ном ёзуви ҳеч қачон расман стандартлаштирилмаган, натижада ёзма равишда Ветнам со'зи турли белгилар билан ифодаланиши мумкин. Масалан, тьы со'зининг о'зи, хитой тилидан о'злаштирилган, хитой (хитойча белги), 字 (ихтиро қилинган "мураккаб-семантик" белги) ёки 𡨸 (ихтиро қилинган "семантик-фонетик" белги) сифатида 𡦂 мумкин. Яна бир мисол бéо ("ёг'", "ёг'") со'зи бо'либ, у каби ёки каби 脿 мумкин
</имг> (кō⿰кĠ). Иккала белги ҳам о'йлаб топилган ва семантик-фонетик тузилишга эга, улар орасидаги фарқ фонетик қисмда ( 表 報 ).
Компютерлаштириш
[edit | edit source]Ветнам тилида замонавий лотин ёзувида ёзиш орқали ном ёзувида ёзиш имконини берувчи ко'плаб дастурлар мавжуд:
- ҲанНомИМЕ ( Wиндоwс ) ти-ном ва хитойча белгиларни қо'ллаб-қувватлайдиган клавиатура симуляторидир.
- WинВНКей ( Wиндоwс ) — чи-ном ва соддалаштирилган ва анъанавий хитойча белгиларни қўллаб-қувватлайдиган кўп тилли ветнамча клавиатура.
- Ветнам клавиатураси то'плами Маc ОС Х да тй-номда ёзиш имконини берувчи дастурдир.
- Можикё[сайт ишламайди] - бу хитой, япон ва корейс белгиларни қо'ллаб-қувватлайдиган дастур
Шрифтлар:
- ВиэтУниcоде (ёки бу ерда ) - Униcоде форматидаги тй-ном шрифтлари.
Луг'атлар:
Эслатмалар
[edit | edit source]Адабиёт
[edit | edit source]- ДеФрансис, Жон (1977). Ветнамдаги мустамлакачилик ва тил сиёсати . Гаага: Моутон.
- Ханнас, Вм. C. (1997). Осиёнинг орфографик дилеммаси . 4-боб, Ветнамча. Гонолулу: Гавайи университети матбуоти. ИСБН 0-8248-1842-3
- Чжоу Ёугуанг (кíнгíн, 1998) Бижиао wензи хуэ чутан (“ёзув тизимларининг қиёсий таҳлили”). Пекин: Ювен Чубанше.
- Ч'эн, Чинг-ҳо (н.д. ). Қуốc-Нгữ тилида талаффузи билан Чữ Нôм скриптлари то'плами . Токио: Кеио университети.
- Нгуйễн, Đìнҳ Ҳоа (2001). Чуйêн Кҳảо Вề Чữ Нôм = Нôм белгилар ҳақида монография . Вестминстер, CА: Ветнам тадқиқотлари институти, Вет-Ҳок пуб. Бо'лим . ИСБН 0-9716296-0-9
- Нгуен, Н. Б. (1984). Чữ Ном тадқиқотлари ҳолати: Ветнамнинг демотик ёзуви . Ветнам тадқиқотлари бо'йича мақолалар. [Фаирфах, ВА]: Индочина институти, Жорж Мейсон университети.
- О'Харроу, С. (1977). "Чữ-Нôм" бо'йича манбаларнинг қисқача библиографияси . Гонолулу: Осиё то'плами, Гавайи университети.
Ҳаволалар
[edit | edit source]- Омниглотдаги Тй-ном
- Нҳат-Нам веб-сайтида тй-ном ҳақида мақола. РУ
- Номни сақлаш жамг'армаси
- Тự đиểн Ҳáн Ном, Ном На Ханой
- Ветнам ёзув тизими, халатнинг хитойча, японча ва ветнамча ёзув тизимлари
- Чữ Ном белгилар индекси, Жеймс Кемпбелл
- Тự Đиểн Чữ Нôм Трич Дẫн, Виệн Виệт-Ҳọc
- Вấн đề чữ виếт нҳìн тừ гóc độ лịч сử тиếнг Виệт, Трầн Трí Дõи