Ҳарбий хизматдаги болалар

Кот-д’Ивуардаги аскар бола. Гилберт Г. Гроуд. 2007-йил

Болалар (Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсияда 18 ёшга тўлмаган шахс сифатида белгиланган) тарих давомида ҳарбий ҳаракатлар ва кампанияларда қатнашиш учун жалб қилинган. Давлат қуролли кучлари, нодавлат қуролли гуруҳлар ва бошқа ҳарбий ташкилотлар таркибидаги бола аскарлар жанговар тайёргарликдан ўтиши ва жанговар машғулотлар учун ишлатилиши, портерлар ёки хабарчилар каби ёрдамчи ролларга тайинланиши ёки тирик қалқон сифатида тактик устунлик ёки ташвиқотда сиёсий устунлик учун ишлатилиши мумкин. Масалан, минглаб болалар Биринчи жаҳон уруши ва Иккинчи жаҳон урушининг барча томонларида, ғолиб томонда ҳам, мағлуб томонда ҳам қатнашдилар.

Болалар катталарга қараганда таъсирчанликка кўпроқ мойил бўлганлиги сабабли ҳарбий хизматда осон нишон ҳисобланади. Баъзилар куч билан ёлланадилар, бошқалари эса кўпинча қашшоқликдан қутулиш учун бу йўлни танлайдилар.

Қуролли тўқнашувлардан омон қолган болалар кўпинча психиатрик касалликлар, саводхонлик ва ҳисоб-китобларнинг ёмонлиги, шунингдек, тажовузкорликнинг кучайиши каби хулқ-атворнинг турли муаммоларига дуч келишади, бу эса балоғат ёшида қашшоқлик ва ишсизликнинг юқори хавфига олиб келади. Буюк Британия ва АҚШда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ўсмир болалар орасида уларни ҳарбий хизматга жалб қилиш, ҳатто улар урушга юборилмаган бўлса ҳам, ўз жонига қасд қилишга уриниш стресс билан боғлиқ руҳий касалликлар, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш ва зўравонлик юзага чиқади.

Бир қатор шартномалар болаларнинг қуролли тўқнашувларда иштирок этишини камайтириш ёки иложи борича чеклашга қаратилган. Чилд Солдиэрс Интернатионал ташкилоти берган ма‘лумотларига кўра, бу келишувлар болаларни ишга олишни камайтиришга ёрдам берган, аммо амалиёт баъзи ҳудудларни тўлиқ қамраб ололмаяпти ва болалар бутун дунё бўйлаб ҳарбий ҳаракатларда қатнашишда давом этмоқда. Иқтисодий жиҳатдан қудратли баъзи давлатлар 16 ёки 17 ёшли ҳарбий хизматчиларга таянишда давом этмоқда ва сўнгги йилларда қуролли тўқнашувларда ёш болалардан фойдаланиш кўпайди, чунки жангарилар ҳаракати ва уларга қарши курашаётган гуруҳлар болаларни кўп сонни ташкил қилиш учун ёллашади.

Тарих

Тан Сон Нхут, Ветнам, 1968-йил. М-79 гранатётини ушлаб турган ўн икки ёшли Ветнамлик АРВН ҳаво-десант аскари. Сурат бир кунлик жангдан сўнг, Плантатион йўлидаги Франсия миллий қабристони атрофидаги вайрон бўлган ҳудудни ҳаво-десант ишчи гуруҳи тозалаш пайтида олинган.

Қадим замонлардан бери болалар жангларда қатнашган. О'рта асрларда о'н то'рт ёшдан бошлаб, болалар рицарларга ёрдам берган, масалан, қурол-ярог'ларни тозалайдиган сквайдерга айланганлар.

ХВИИИ ва ХИХ асрларда "порох маймунлари" деб номланган ҳарбий кемаларда ко'пинча саккиз ёшдан ошмаган о'г'ил болалар жанг пайтида подвалдан порох олиб келишган ва катталар денгизчиларга қуролларни қайта тиклашга ёрдам беришган. ХИХ асрга қадар 10 ёшдан бошлаб о'г'ил болалар турли мамлакатларнинг армияларида барабанчи бо'либ хизмат қилишган.

ХВИИИ асрда Россияда ҳар бир ҳарбий қисмда камида битта ёш барабанчи ва ҳар бир кемада вояга этмаган мидшипман бо'лган. ХИХасрда болаларни кантонист сифатида жалб қилиш амалиёти кенг тарқалган эди.

Тарих ўқитилган ва жанг қилиш учун фойдаланилган, қўллаб-қувватловчи ролларга тайинланган, масалан, портер ёки хабарчи, жинсий қул сифатида фойдаланилган ёки тактик устунлик учун тирик қалқон сифатида ёки ташвиқотда сиёсий устунлик учун ёлланган болалар билан тўла. Мисол учун, 1814-йилда Наполеон ўз қўшинларига кўплаб ўсмирларни тўплаган. Минглаб болалар Биринчи жаҳон уруши ва Иккинчи жаҳон урушининг барча томонларида қатнашдилар.

Иккинчи жаҳон уруши охирида немис ҳукумати о'н то'рт ёшли болаларга Волксстурм бо'линмаларида ко'нгилли бо'либ хизмат қилишга рухсат берди. Гитлер ёшлари ко'нгиллиларидан отрядлар тузилди, уларга Wеҳрмачт бо'линмаларининг олиб чиқилишини қоплаш, Гитлерга қарши коалиция қо'шинларининг орқа қисмида қо'порувчилик ҳаракатларини амалга ошириш топширилди.

Иккинчи жаҳон уруши даврида Қизил Армияда "полк о'г'иллари" гуруҳи бо'лган - одатда етим болалардан ташкил топган, уруш даврида аскарлар томонидан олиб кетилган. Бундан ташқари, совет о'смирлари партизан отрядларида жанг қилганлар, босиб олинган ҳудудлардаги яширин ташкилотларда қатнашганлар. Ёш партизанлардан Марат Казеи, Володя Дубинин ва Валя Котик айниқса машҳур (уларнинг барчаси вафот этганида 13-14 ёшда бо'лган). Ҳарбий хизматлари учун собиқ СССРда о'н минглаб болалар орден ва медаллар билан тақдирланганлар. Урушнинг ко'плаб ёш иштирокчилари жангларда ҳалок бо'лган ёки босқинчилар томонидан қатл этилган. Пискарёвское мемориал қабристонидан унчалик узоқ бо'лмаган Непокоренних проспектида Ленинград мудофааси иштирокчилари - болалар ҳайкали о'рнатилган.

Болалар кучидан ХХ аср ва ХХИ асрнинг бошларида Африка, Лотин Америкаси ва Яқин Шарқнинг айрим қисмларида фойдаланишда давом этилди. Фақат мазкур минг йилликнинг бошидан бошлаб болалардан ҳарбий фойдаланишни чеклаш ва камайтириш бўйича халқаро ҳаракатлар бошланди.

Ҳозирги ҳолат

Давлат қуролли кучлари

2000-йилда болаларни қуролли можароларга жалб қилиш тўғрисидаги факултатив протокол (ОПАC) қабул қилинди. Шундан бери глобал тенденция Страигҳт-18 стандарти сифатида 18 ва ундан кичик ёшдаги болаларни қуролли кучларга ёллашни чеклашдан иборат. Қуролли кучлари бўлган кўпгина давлатлар ОПАCга аъзо бўлишди, унга кўра болаларни ёллаш билан шуғулланувчи давлатлар бундай вазиятда жанговар ҳаракатларда бевосита иштирок этмаслигини таъминлаш учун „барча мумкин бўлган чораларни кўриш“ мажбуриятини олади.

Шунга қарамай, Чилд Солдиэрс Интернатионал 2018-йилда 46 мамлакатда 18 ёшгача бўлган болалар ҳали ҳам ҳарбий мақсадларга жалб қилинаётгани ва ўқитилаётгани ҳақида хабар берди. Улардан кўпчилиги 17 ёшдан бошлаб, озроқ қисми 20 ёш, ками 16 ёшдан бошлаб, номаълум қисми эса 16 ёшдан ҳам кичикроқ болаларни ишга қабул қилади. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бола ҳуқуқлари бўйича қўмитаси ва бошқалар ҳарбий тайёргарлик, ҳарбий муҳит ва мажбурий хизмат шартномаси болалар ҳуқуқларига мос келмаслигини ва ўсмирларни давлат қуролли кучларига жалб қилишни тўхтатишга чақирди. Болалар ўсмирлик даврида соғлом ривожланиш ҳуқуқига эгадир.

Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликлари Ямандаги фуқаролар уруши пайтида (2015-йилдан ҳозирги кунгача) Ҳусийларга қарши курашиш учун Судандан (айниқса Дарфурдан) аскар болаларни ёллаган.

Нодавлат қуролли гуруҳлар

Буларга қуролли кучлар, исёнчилар, террористик ташкилотлар, партизанлар ҳаракати, мафкуравий ёки диний жиҳатдан бошқариладиган гуруҳлар, қуролли озодлик ҳаракатлари ва бошқа турдаги квазиҳарбий ташкилотлар иборат болалардан фойдаланадиган нодавлат қуролли ҳарбийлаштирилган ташкилотлар киради.

2022-йил ҳолатига кўра, БМТ болалардан бундай гуруҳлар томонидан кенг фойдаланиладиган 12 мамлакатни аниқлади: Жанубий Америкадаги Колумбия; Африкада Марказий Африка Республикаси, Конго Демократик Республикаси, Мали, Сомали, Жанубий Судан ва Судан; Яқин Шарқдаги Ливан; Ғарбий Осиёда Сурия ва Яман; Марказий Осиёда Афғонистон; ва Жануби-Шарқий Осиёда Мянма.

Ҳамма қуролли гуруҳлар ҳам болалардан фойдаланмайди ва 1999-йилдан бери 60 га яқин қуролли гуруҳлар бу амалиётни қисқартириш ёки тугатиш тўғрисида келишувга эришган. Масалан, 2017-йилга келиб Филиппиндаги Моро Исломий Озодлик Жабҳаси (МИЛФ) ўз сафларидан 2000 га яқин болани озод қилди, 2016-йилда Колумбиядаги ФАРC-ЭП партизан ҳаракати болаларни ёллашни тўхтатишга рози бўлди. Бошқа мамлакатлар, хусусан, Афғонистон, Ироқ, Нигерия ва Сурияда тескари тенденсия кузатилмоқда бу ерда исломий жангарилар ва уларга қарши бўлган гуруҳлар болаларни ёллаш, ўқитиш ва улардан фойдаланишни кучайтирдилар.

Глобал тахмин

2003-йилда Брукингс Институтидан ПW Сингер, аскар ўсмирлар ҳудудларда давом этаётган можароларнинг тўртдан уч қисмида иштирок этишини тахмин қилди. Ўша йили БМТнинг Гуманитар масалаларни мувофиқлаштириш бошқармаси (УНОCҲА) бу болаларнинг кўпчилиги 15 ёшдан ошган, аммо баъзилари ундан ёшроқ бўлганини хабар қилди.

Бугунги кунда қуролли тўқнашувлар бўлаётган БМТ расмийлари ва бошқа учинчи томонларнинг киришига тўсқинлик қиладиган ҳудудларда болалардан ҳарбий фойдаланишнинг кенг тарқалганлиги сабабли, қанча болалар жабрланганини тахмин қилиш қийин. 2017-йилда Чилд Солдиэрс Интернатионал ташкилоти дунё бўйлаб бир неча ўн минглаб болалар, эҳтимол 100 000 дан ортиқ болалар мамлакат қуролли кучлари ва нодавлат ҳарбий ташкилотларда ҳарбий таълим олганини ҳисоблади ва 2018-йилда ташкилот ўсмирлар ҳарбий ҳаракатларда қатнашиш учун фойдаланилгани ҳақида хабар берди. 2018-йилда улар камида 18 қуролли тўқнашувларда иштирок этган.

Қизлар аскар болаларнинг 40 % дан ортиғини ташкил қилиши аниқланган.

Болалардан фойдаланишнинг мантиқий асослари

Болаларнинг жисмоний ва психологик жиҳатдан катталарга нисбатан ёш бўлишларига қарамай, мамлакат ва нодавлат ҳарбий ташкилотларнинг уларни излашига кўплаб сабаблари бор.

Психологик омиллар

Катталарга нисбатан, болаларнинг, шу жумладан ўсмир болаларнинг неврологик ривожланмаганлиги уларни ишга қабул қилишга кўпроқ мойил қилади, шунингдек, хавф-хатарларни ҳисобга олмасдан, кейинги қарорлар қабул қилиш эҳтимолини оширади.

Ушбу мойилликларни ҳисобга олган ҳолда, Германия, Буюк Британия ва АҚШда ўсмирлар билан ҳарбий маркетинг олиб бориш танқид қилинган.

Худди шу уч мамлакатда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ишга ёлловчилар номутаносиб равишда кам таъминланган болаларни нишонга олишади. Масалан, Буюк Британияда армия 18 ёшдан катталарга қараганда 16 ёшдан бошлаб болаларни жалб қилишни осон деб ҳисоблайди, айниқса камбағал оилалардан бўлганларни ёллаш янада осонроқ. Ишга қабул қилингандан сўнг, болаларга катталарга қараганда буйруқларни осонроқ бажартириш ва назорат қилиш ва катталардан кўра дин, номус, обрў-эътибор, қасос ва бурч каби пул тўланмайдиган рағбатлар учун курашишга мойилдирлар.

Келтирилган мисолларга қуйидагилар киради:

Питер В. Сингернинг фикрича, ўсмирлар осонлик билан бошқара оладиган енгил автоматик қуролларнинг глобал миқёсда тарқалиши болалардан бевосита жангчилар сифатида фойдаланишни янада фойдалироқ қилди.

Ромео Даллер аҳолининг ҳаддан ташқари кўпайиши болаларни ҳарбий ташкилотлар учун арзон ва қулай манбага айлантиришдаги ролига ишора қилган. Рожер Розенблатт ўсмирлар катталарга қараганда дин, шараф, обрў-эътибор, қасос ва бурч каби пул билан олиб бўлмайдиган рағбатлар учун курашишга тайёр эканлигини таъкидлади. Бир қанча шарҳловчилар, жумладан, Бернд Бебер, Кристофер Блаттман, Дейв Гроссман, Майкл Уэсселс, МакГурк ва унинг ҳамкасблари, болалар катталарга қараганда итоаткор ва мослашувчан бўлганлиги сабабли, уларни бошқариш, алдаш ва уларга ёт ғоялар сингдириш осонроқ эканлигини таъкидладилар Девид Ги ва Рейчел Тейлор Буюк Британияда армия 18 ёшдан катталарга қараганда 16 ёшдан бошлаб болаларни айниқса камбағал оилалардан бўлганларни жалб қилиш осонроқ эканлигини аниқлади.

Ҳарбий омиллар

Баъзи қуролли гуруҳлар раҳбарларининг таъкидлашича, ўсмирлар ўзларининг ёш бўлишларига қарамай, жанговар бўлинмага жангчилар сифатида ўзларининг фазилатларини олиб келишади, улар кўпинча ажойиб даражада қўрқмас, чаққон ва чидамлидир.

Болалар ко'пинча разведка ва пистирма о'рнатиш учун ишлатилади, чунки улар катталарникига қараганда камроқ ко'ринади, кичик бо'йли бо'лгани учун уларни яшириш осонроқ ва улар ҳеч кимда шубҳа уйг'отмайди. Болаларни о'йламасдан итоат қиладиган ва қо'рқмасдан курашадиган ҳолатга келтириш катталарга қараганда осонроқдир. Шундай қилиб, Конго Демократик Республикасидаги қуролли гуруҳлар қо'мондонларидан бири шундай деди: “Болалар яхши жангчилар, чунки улар ёш ва о'зларини ко'рсатишни хоҳлашади. Улар бу қандайдир о'йин эканлигига ишонишади, шунинг учун улар қо'рқмайдилар."

Ба'зан болаларга итоаткорликка эришиш учун гиёҳванд моддалар ва спиртли ичимликларни исте'мол қилишга о'ргатилади. Ко'пинча, о'г'ирланган бола билан туг'илган қишлог'и о'ртасидаги барча алоқаларни бузиш учун у қариндошларидан ёки қо'шниларидан бирини о'лдиришга мажбурланган. Жангарилар, қизлардан - биринчи навбатда жинсий қул сифатида, ба'зан жангчи сифатида ҳам фойдаланганлар.

Ижтимоий омиллар

Баъзи ўсмирлар ҳарбий ташкилотларга мажбуран жалб қилинса, алданиб ёки пул билан олинса, бошқалари ўз хоҳиши билан қўшилади. Бунинг сабаблари кўп. 2004-йилда бутун дунё бўйлаб ҳарбий ташкилотлардаги болаларни ўрганишда Рейчел Бретт ва Ирма Спект ҳарбий хизматга киришни рағбатлантирадиган бир қатор омилларга ишора қилдилар, хусусан:

• Қашшоқлик, шу жумладан таълим ёки ишга жойлашиш имкониятларининг етишмаслиги

• Урушнинг маданий нормаллашуви
• Янги дўстлар излаш
• Қасос (масалан, дўстлар ва қариндошларнинг ўлдирилганини кўргандан кейин)
• „Жангчи“ роли етукликка ўтиш маросимини таъминлайди деган умидлар.

ХХ асрнинг охирлари тахминан 1990-йилларда Камбоджа қуролли кучлари томонидан ёлланган боланинг қуйидаги сўзлари кўплаб болаларнинг қўшилиш фикрларига хосдир:

Мен ота-онамда овқат йўқлиги ва мактабга бормаслигим сабабли қўшилдим. . . Мен миналар ҳақида ўйлардим, лекин нима ҳам қилишимиз мумкин — бу буйруқ [олдинги чизиққа бориш]. Бир куни кимдир менинг олдимда минани босди ва у яраланиб вафот этди. . . Ўшанда мен 60 метр нарида радио ёнида турган эдим. Мен унинг ўлганини кўзим билан кўрдим. . . Мен ҳар бир бўлимда ёш болаларни кўраман. . . Ишончим комилки, яна бир-икки йил аскарлигимча қоламан. Ҳарбий бўлишни тўхтацам, ҳеч қандай маҳоратим йўқлиги учун бирор жойда ишлолмайман. Мен кейин нима қилишимни билмайман. . .

Болаларга таъсири

По дарёсидаги Либерия исёнчи ЛУРД гуруҳининг аскар боласи.

Қуролли можаро

Болаларга ҳарбий ҳаётнинг таъсир кўлами биринчи марта халқаро ҳамжамият томонидан БМТ Бош Ассамблеяси топширган „Қуролли можароларнинг болаларга таъсири“ (1996-йилда) номи билан инсон ҳуқуқлари бўйича эксперт Граса Мачел томонидан тайёрланган йирик ҳисоботда маълум қилинган. Ҳисобот, айниқса, ёш болалардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлиб, ҳар йили дунё бўйлаб кўп минглаб болалар ўлиб кетаётгани, майиб-мажруҳ бўлиб, психиатрик жароҳатлар олганлиги ҳақидаги далилларни тақдим этган.

Граса Мачелнинг ҳисоботидан кейин ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, қуролли тўқнашувлардан омон қолган болалар руҳий касалликлар, саводхонлик ва ҳисоб-китобларнинг ёмонлиги ва хатти-ҳаракатлари билан боғлиқ муаммоларнинг сезиларли даражада юқори хавфига дуч келишади. Масалан, Фаластин ва Угандада олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, собиқ аскар болаларнинг ярмидан кўпи травмадан кейинги стресс бузилиши аломатларини кўрсатган ва Угандадаги ҳар ўнинчи боладан тўққизтасида руҳий тушкунлик ҳолати ижобий бўлган. Фаластинлик тадқиқот олиб борувчилар, шунингдек, қуролли тўқнашувларда юқори даражадаги зўравонликка дучор бўлган болалар бошқа болаларга қараганда тажовузкорлик ва агрессияни кўрсатиш эҳтимоли кўпроқ эканлигини аниқладилар. Ушбу таъсирларнинг умумий таъсири одатда катталардаги қашшоқлик ва доимий ишсизликнинг юқори хавфини ўз ичига олади

Қўлга олиш

Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилотига берган маълумотларга кўра, қуролли кучлар ва гуруҳлар ёлланган болаларни ҳибсга олганларида уларга кўпроқ зарар етказилади. Болалар кўпинча етарли озиқ-овқациз, тиббий ёрдамсиз ёки бошқа ғайриинсоний шароитларда ҳибсга олинади ва баъзилари ҳибс пайтида жисмоний ва жинсий қийноқларга дучор бўлишади. Баъзилари оиласи билан қўлга олинади ёки оила аъзоларидан бирининг фаолияти туфайли ҳибсга олинади. Адвокатлар ва қариндошларнинг ҳар қандай суд мажлисида иштироки кўпинча тақиқланади.

Ҳарбий тайёргарлик

Бошқа тадқиқотлар шуни кўрсатдики, болаларни, шу жумладан катта ёшдаги болаларни ҳарбий хизматга олиш, ҳатто улар балоғатга етгунга қадар қуролли тўқнашувларда қўлланилмаса ҳам, зарарли таъсир кўрсатади. Қўшма Штатлардаги ҳарбий академиклар ҳарбий тайёргарликни (барча ёшдаги) доимий стресс шароитида „интенсив сингдириш“ сифатида тавсифлайдилар, унинг асосий мақсади чақирилувчиларнинг сўзсиз ва дарҳол бўйсунишини ўргатишдир. Илмий тадқиқотларлар шуни кўрсатдики, ўсмирлар катталарга қараганда юқори стрессли муҳитга мойил, масалан, бошланғич ҳарбий тайёргарликка, айниқса болалик давридаги қийинчиликларга дучор бўлганлар ўзларини кўпроқ ҳимоясиз сезишади. Ҳарбий хизматга чақирилганлар урушга юборилишидан олдин ҳам вафот этиши мумкин. Айниқса АҚШда ўз жонига қасд қилишга уриниш хавфи юқори. АҚШ ва Буюк Британияда руҳий касалликларнинг юқори хавфи, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш хавфи юқори ва зўравонлик хулқ-атворининг юқори хавфи чақирилувчиларнинг ҳарбий хизматга киришдаги ҳолатига, ёшига боғлиқ. Ҳарбий муҳит, шунингдек, зўравонлик ва жинсий зўравонликнинг юқори даражаси билан тавсифланади.

Ҳарбий хизматга чақириш амалиётлари ўсмирлик давридаги болаларнинг заиф томонларига зарба бериши ҳам аниқланган. Хусусан, Германия, Буюк Британия ва АҚШ далиллари шуни кўрсатдики, ишга ёлловчилар номутаносиб равишда камбағал оилалардан бўлган болаларни хавф ва чекловларни ўтказиб юборадиган маркетинг ёрдамида нишонга олишади. Баъзи академикларнинг таъкидлашича, бундай маркетинг ўсмирлик даврида ҳиссий жиҳатдан асосланган қарорлар қабул қилишда психологик мойилликдан фойдаланади.

Халқаро ҳуқуқ

Болаларни ишга олиш ва улардан фойдаланиш

Боланинг таърифи

Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсия бола деб 18 ёшга тўлмаган ҳар қандай шахсни деб белгилаб берган. Париж тамойиллари қуролли кучлар ёки қуролли гуруҳ билан боғланган болани қуйидагича белгилайди:

…қуролли кучлар ёки қуролли гуруҳ томонидан ҳар қандай лавозимда, шу жумладан, улар билан чекланмаган ҳолда, жангчилар, ошпазлар, юк ташувчилар, жосуслар ёки жинсий мақсадлар учун, ёки бўлмаса хабарчилар сифатида фойдаланиладиган 18 ёшга тўлмаган ҳар қандай шахсдир.

Ҳужжат Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси томонидан тасдиқланган. Бу нафақат ҳарбий ҳаракатларда қатнашаётган балки бевосита унинг яқинида иштирок этаётган болаларга тегишли.

15 ёшгача бўлган болалар

1949-йилги Женева конвенсияларига қўшимча протоколлар (1977-йил, 77.2-модда), Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсия (1989) ва Халқаро жиноий суднинг Рим статути (2002) ҳаммаси мамлакатқуролли куч қуролли кучларга ва қуролли бўлмаган кучларга болаларни ишлатишни тақиқлайди. Давлатларнинг қуролли гуруҳлари 15 ёшгача бўлган болаларни бевосита қуролли тўқнашувларда (техник жиҳатдан „жанг“ ҳаракатларда) ишлатадиган бўлса бу [[уруш жинояти сифатида тан олинган.

18 ёшгача бўлган болалар

Қуролли кучларга эга бўлган аксарият мамлакатлар шунингдек, болаларни қуролли можароларга жалб қилиш тўғрисидаги факултатив протокол (ОПАC) (2000-йил) ва Болалар меҳнатининг энг ёмон шакллари (1999-йилда бўлиб ўтган) конвенсиясининг юқори стандартлари билан боғлиқ бўлиб, улар болаларни 18 ёшга етгунча мажбурий ёллашни тақиқлайди. ОПАC протоколи, шунингдек, ҳали ҳам болаларни (16 ёшдан бошлаб) ёллаш билан шуғулланадиган ҳукуматлардан „18 ёшга тўлмаган шахслар ҳарбий ҳаракатларда бевосита иштирок этмаслигини таъминлаш учун барча мумкин бўлган чораларни кўришни“ талаб қилади. Бундан ташқари, ОПАC нодавлат қуролли гуруҳларга гарчи бунинг қонуний кучи мавҳум бўлса-да, ҳар қандай шароитда болаларни ёллашни тақиқлайди Дунёдаги энг юқори стандарт Африканинг Бола ҳуқуқлари ва фаровонлиги тўғрисидаги Хартияси томонидан белгиланган, у мамлакатқуролли куч қуролли кучларига 18 ёшгача бўлган болаларни ҳар қандай шароитда ҳам ёллашни тақиқлайди. Африканинг аксарият давлатлари Хартияни ратификация қилган.

Чекловлар ва бўшлиқлар

Юқоридаги шартномаларнинг ҳеч бири болаларнинг „жанговар ҳаракатларда“ билвосита иштирок этишини ёки уларда (яъни, жанговар ҳаракатлардан узоқда) ҳарбий амалиётга ҳисса қўшишни аниқ тақиқламайди.

ОПАC аъзоси бўлмаган мамлакатқуролли кучлар Женева конвенсияларининг И Протоколида белгиланган қуйи стандартларга бўйсунадилар, бу эса қуролли кучларга ўн беш ёшдан ошган болаларни жанговар ҳаракатларда қўллашга ва ихтиёрий равишда кузатувчи сифатида қатнашган ёш болалардан фойдаланишга гувоҳ бўлсалар бу ҳақида хабар берадилар:

Халқаро Қизил Хоч Қўмитаси можаро томонларига „барча зарур чораларни кўриш“ни таклиф қилди, бу якуний матнда „барча мумкин бўлган чораларни кўриш“ керак, бу бутунлай тақиқ эмас, чунки амалга ошириш мумкин деган маънони англатади „бажарилиши ёки амалга оширилиши мумкин.“ „Ҳарбий ҳаракатларда иштирок этиш“ банди бўйича музокаралар чоғида кўнгилли болаларнинг ҳарбий маълумотларни йиғиш ва узатиш, ташишда ёрдам бериш кабилар ҳарбий ҳаракатларга билвосита жалб этиш деб баҳоланади.

Бироқ, 1949-йил 12-августдаги Женева конвенсияларига қўшимча ва 1977-йилда қабул қилинган Халқаро қуролли бўлмаган можаролар қурбонларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги ИИ Протоколнинг 4.3.c моддасида „ўн беш ёшга тўлмаган болалар“ қуролли кучлар ёки гуруҳларга чақирилмайди ва жанговар ҳаракатларда қатнашиши мумкин эмас". дейилади.

Болаларни озод қилиш ва реинтеграция қилиш стандартлари

Ҳарбий кўйлакдаги болғали бола. 1941-йил

ОПАC ҳукуматлардан ҳарбий ҳаракатларда ёлланган ёки фойдаланилган болаларни ўз юрисдиксияси доирасида демобилизация қилишни ҳамда уларнинг жисмоний ва руҳий ҳолатларини тикланиши ва ижтимоий реинтеграцияси учун ёрдам кўрсатишни талаб қилади. Уруш, фуқароларнинг тартибсизликлари, фуқаролар уруши, турли қуролли тўқнашувлар ва бошқа фавқулодда вазиятларда болалар ва ёшларни, шунингдек, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Фавқулодда ва қуролли тўқнашувларда аёллар ва болаларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги декларациясига мувофиқ ҳимоя қилишни таклиф этади. Қуролли гуруҳларнинг собиқ аъзоларини тегишли равишда қуролсизлантириш, демобилизация қилиш ва реинтеграция қилиш жараёнлари учун Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 2006-йилда Интеграциялашган стандартларни ишлаб чиқишни бошлади .

Ҳарбий жиноятлар

Ҳозирда болаларни уруш жиноятлари учун уруш қонунларида белгиланган жавобгарликка тортилиши керакми, деган фикр мавжуд. Халқаро ҳуқуқ уруш жиноятларини содир этган болаларни жиноий жавобгарликка тортишни тақиқламайди, бироқ Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсиянинг 37-моддасида белгиланганидек, бола олиши мумкин бўлган жазо чекланади: „ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар томонидан содир этилган жиноятларга ўлим жазоси ҳам, озод қилиш имкониятисиз умрбод қамоқ жазоси ҳам белгиланмайди“.

Серра-Леоне мисоли

[[Серра-Леода юз берган фуқаролар урушидан сўнг, БМТ Серра-Леоне бўйича Махсус судга (СCСЛ) 15 ва ундан катта ёшдаги собиқ жангчиларни гуманитар қонунларни, шу жумладан уруш жиноятларини бузганликлари учун суд қилишни буюрди. Бироқ, Париж тамойиллари қуролли тўқнашувларда қатнашган болалар, ҳатто улар жиноятчи бўлса ҳам, биринчи навбатда қурбон сифатида кўрилиши керак деган фикрни илгари сурди: Ушбу тамойил Суд низомида ўз аксини топган бўлиб, у жиноий жавобгарликка тортишни истисно қилмаган, лекин собиқ аскар болаларни реабилитация қилиш ва қайта интеграция қилиш зарурлигини таъкидлаб ўтган. Серра-Леоне мамлакат трибуналининг биринчи бош прокурори Давид Cране низомни қанчалик жирканч жиноятлар содир этган бўлишидан қатъи назар, болаларнинг ўзини эмас, балки болаларни ишга ёллаган кишиларни жиноий жавобгарликка тортиш фойдасига талқин қилди.

Омар Кҳадр мисоли АҚШда прокурорлар канадалик Омар Кҳадрни Афғонистонда 16 ёшга тўлмаганида ва Толибон сафида АҚШ кучларига қарши жанг қилганликда айбладилар. Ушбу жиноятларга АҚШ қонунчилигига кўра умрбод қамоқ жазоси берилади. 2010-йилда қийноқ ва тазйиқ остида бўлган Хадр уруш қонунларини бузган ҳолда қотиллик, қотилликка уриниш, фитна, терроризмга моддий ёрдам кўрсатиш ва жосусликда айбдор деб топилди. Кҳадрни бир йиллик қамоқдан сўнг Канадага депортация қилинишини кўрсатадиган келишув битимининг бир қисми сифатида таклиф қилинди. Умар Кҳадр Гуантанамо қамоқхонасида қолди ва Канада ҳукумати унинг ватанига қайтарилишини кечиктиргани учун халқаро танқидларга учради. Охир-оқибат, Кҳадр 2012-йил сентабр ойида Канада қамоқхонасига ўтказилди ва 2015-йил май ойида Алберта судяси томонидан гаров эвазига озод қилинди. 2016-йилда Хадр АҚШнинг ҳарбий жиноятчи сифатида ҳукм қилинганлиги устидан шикоят қилган.

БМТ Бош котибининг болалар ва қуролли можаролар бўйича махсус вакили ҳукм чиқарилишидан олдин АҚШнинг Гуантанамодаги ҳарбий комиссиясига мактуб ёзиб, Кҳадрни реабилитация дастурига мувофиқ қўйиб юборишни сўраб мурожаат қилган. Ўз мактубида у Кҳадр „ўсмир аскарбола ҳикоясини ифодалайди: виждонсиз гуруҳлар томонидан катталарнинг ўзлари тушунмайдиган жангларда қатнашиш таклифи билан ҳаракат қилиш учун ёлланган“.ини айтади.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг роли

Тарихи

Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсиянинг якуний матни (1989-йилда қабул қлинган) 18 ёшгача бўлган барча болаларни ҳарбий хизматга жалб қилишни тақиқламаганидан кейин болалар ҳуқуқлари ҳимоячиларининг ҳафсаласи пир бўлди ва улар бу мақсадга эришиш учун янги шартнома тузишни талаб қила бошладилар. Натижада, янги ташкил этилган Бола ҳуқуқлари бўйича қўмита иккита тавсия берди: биринчидан, қуролли можароларнинг болаларга таъсири бўйича БМТдан йирик тадқиқот ўтказишни сўраш; иккинчидан, конвенсияга қўшимча протокол бўйича музокаралар олиб бориш учун БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссияси аъзоларидан иборат ишчи гуруҳини тузиш. Ҳар иккала таклиф ҳам қабул қилинди.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси Бола ҳуқуқлари бўйича қўмитага жавоб берар экан, „қуролли тўқнашувлар натижасида дунёнинг кўплаб қисмларида болаларнинг аҳволи кескин ёмонлашганини“ тан олди ва инсон ҳуқуқлари бўйича эксперт Граса Мачелга йирик тадқиқот ўтказишни топширди. Мачел ҳисоботи, Қуролли можароларнинг болаларга таъсири, 1996-йилда нашр этилган Ҳисоботда қайд этилган:

Ҳеч шубҳа йўқки, энг долзарб устувор вазифалардан бири 18 ёшгача бўлган барчани қуролли кучлар сафидан четлаштиришдир

Шу билан бирга, БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссияси болалардан ҳарбий мақсадларда фойдаланиш бўйича стандартларни ошириш бўйича музокаралар олиб бориш учун ишчи гуруҳ тузди. Мураккаб музокаралар ва глобал кампаниядан сўнг, янги шартнома 2000-йилда Болалар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсиянинг қуролли можароларга жалб этилиши тўғрисидаги факултатив протоколи сифатида келишиб олинди. Шартнома болаларнинг қуролли тўқнашувларда бевосита иштирок этишини ҳам, уларни 16 ёшдан бошлаб мамлакатқуролли куч қуролли кучларига жалб қилишни ҳам тақиқлайди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси 2000-йил 25-майдаги 54/263- резолюция билан шартномани Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсияга қўшимча протокол сифатида қабул қилди. Протокол 2002-йил]] 12-февралда кучга кирди.

Бош котибнинг болалар ва қуролли можаролар бўйича махсус вакили

Мачелнинг эълон қилган ҳисоботи БМТ Бош котибининг болалар ва қуролли можаролар бўйича махсус вакили (СРСГ-CААC) учун янги мандатга олиб келди. СРСГ вазифалари орасида Бош котибнинг болалар ва қуролли тўқнашувлар бўйича йиллик ҳисоботи лойиҳасини ишлаб чиқиш киради, унда бутун дунёдан болаларни ёллаш ва улардан фойдаланишнинг энг ёмон ҳолатлари рўйхати ва тавсифи санаб ўтилган.

Хавфсизлик Кенгаши

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгаши мунтазам равишда мунозаралар, ҳисоботларни қабул қилиш ва „Қуролли тўқнашувдаги болалар“ сарлавҳаси остида резолюцияларни қабул қилиш учун йиғилади. Ушбу масала бўйича биринчи резолюция 1261-сонли қарор 1999-йилда қабул қилинган. 2004-йилда 1539-сонли резолюция бир овоздан қабул қилинди, у аскар болалардан фойдаланишни қоралади ва БМТ Бош котибига мониторинг ва ҳисобот бериш механизми деб номланувчи амалиётни кузатиш ва ҳисобот бериш воситасини яратишни топширди.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби

Бош котиб болалар ва қуролли тўқнашувлар бўйича ҳар йили йиллик ҳисоботини эълон қилади. 2017-йилги ҳисоботда 2016-йилда қуролли гуруҳлар томонидан болалардан кенг фойдаланилган 14 та давлат (Афғонистон, Колумбия, Марказий Африка Республикаси, Конго Демократик Республикаси, Ироқ, Мали, Мянма (Бирма), Нигерия, Филиппин, Сомали, Жанубий Судан, Судан, Сурия ва Яман) ва давлат қуролли кучлари жанговар ҳаракатларда болалардан фойдаланган олтита давлат (Афғонистон, Мянма (Бирма), Сомали, Судан, Жанубий Судан ва Сурия) давлатларини келтиради.

2011-йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Пан Ги Мун экстремал чора-тадбирлар ҳисоботига кўра, можаро ҳудудларида зўравонлик ҳаракатларига жалб қилинган болалар масаласини кўтарган.

Бугунги кунда ҳарбий хизматдаги болалар — минтақа ва мамлакатлар бўйича

Ушбу бўлим бугунги кунда болалардан ҳарбий мақсадларда фойдаланишни ўз ичига олади.

Африка

2003-йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Гуманитар масалаларни мувофиқлаштириш бошқармаси маълумотларига кўра, бутун дунё бўйлаб давлат қуролли кучлари ва нодавлат қуролли гуруҳларда қатнашган болаларнинг ярмидан кўпи Африкада бўлган. 2004-йилда Чилд Солдиэрс Интернатионал ташкилоти маълумотларига кўра, қитъада 100 000 болалар давлат ва нодавлат қуролли кучларда фойдаланилган ва 2008-йилдаги ҳисоб-китобларга кўра, жами 120 000 бола ёки ҳарбий ҳаракатларда қатнашган.

Африканинг аксарият мамлакатлари ратификация қилган Бола ҳуқуқлари ва фаровонлиги тўғрисидаги Африка Хартияси (1990-йил) 18 ёшгача бўлган болаларни барча турдаги ҳарбий хизматга жалб қилишни тақиқлайди. Ушбу қабул қилинган хартияга қарамай, БМТ маълумотларига кўра, 2016-йилда Африканинг етти давлатида (Марказий Африка Республикаси, Нигерия, Конго Демократик Республикаси, Сомали, Мали, Жанубий Судан, Судан) болалар қуролли гуруҳлар ва учтасида (Судан, Сомали ва Жанубий Судан) давлат қуролли кучлари томонидан фойдаланилган.

Африкада жойлашган ҳарбий ташкилотлардаги болалар сонини камайтириш бўйича халқаро саъй-ҳаракатлар 1997-йилда ишлаб чиқилган Кейптаун тамойилларидан кейин бошланди. Принсиплар Африка ҳукуматларига ўша пайтда музокаралар олиб борилаётган ОПАC мажбуриятларини бажаришни ва ҳарбий хизматга ёллаш учун минимал ёшни 15 дан 18 га оширишни таклиф қилди. Принсиплар, шунингдек, бола аскарга 18 ёшга тўлмаган ҳар қандай шахсни „ҳар қандай турдаги мунтазам ёки тартибсиз қуролли кучлар ёки гуруҳнинг ҳар қандай мақомдаги бир қисми бўлган … шу жумладан жинсий мақсадлар учун ёлланган қизларни ҳам қамраб олади“ . . .".

2007-йилда Парижда бўлиб ўтган „Урушдан озод болалар“ конференсияси Париж тамойилларини ишлаб чиқди, улар Кейптаун тамойилларини такомиллаштириш ва янгилаш, уларни глобал миқёсда қўллаш ва ҳозирги болалар аскарларини қайта интеграция қилишнинг амалий ёндашувини белгилаб берди.

Эфиопиядаги Омо водийси болалари

Марказий Африка Республикаси

Марказий Африка Республикасида қуролли гуруҳлар томонидан болалардан фойдаланиш тарихдан кенг тарқалган. 2012 ва 2015-йиллар оралиғида 10 000 га яқин болалар миллий қуролли можароларда қуролли гуруҳлар томонидан фойдаланилган. 2016-йил маълумотларига кўра бу ҳалиям давом этмоқда. Мусулмон Сéлéка қуролли гуруҳлар коалицияси ва асосан насронийлардан иборат Анти-балака жангарилари болалардан шу тарзда аёвсиз фойдаланган. Баъзиларининг ёши саккизда.

2015-йил май ойида бўлиб ўтган Форум де Бангуи (ҳукумат, парламент, қуролли гуруҳлар, фуқаролик жамияти ва диний етакчилар йиғилиши)да бир қатор қуролли гуруҳлар минглаб болаларни демобилизация қилиш тоғрисида келишиб олдилар.

2016-йилда Марказий Африка Республикасига барқарорлик ўлчови қайтди ва БМТ маълумотларига кўра, 2691 ўғил ва 1206 қиз қуролли гуруҳлардан расман ажратилди. Шунга қарамай, болаларни ҳарбий мақсадларда ишга олиш ва улардан фойдаланиш ўша йил давомида тахминан яна 50 фоизга кўтарилди, бу рақамлар асосан Лорд қаршилик армиясига тегишли.

Конго Демократик Республикасида демобилизация қилинган аскар болалар гуруҳи

Конго Демократик Республикаси

Минглаб болалар Конго Демократик Республикаси (ДРC) армиясида ва турли исёнчи қуролли кучларда хизмат қилади. Маълумотларга кўра, Иккинчи Конго уруши авжида 30 000 дан ортиқ болалар можаронинг турли томонлари билан жанг қилган. „Конй 2012“ филмида Раббийнинг қаршилик армияси бу болаларни ёллагани даъво қилинган.

Ҳозирги вақтда Конго Демократик Республикаси дунёдаги энг юқори аскар болалардан бирига эга мамлакат. Халқаро суд уруш давридаги бу амалиётлар бўйича ҳукм чиқарди. Тҳомас Лубанга Дйило, КДРдаги ҳарбий қўмондонлардан бири, 2002 ва 2003-йиллар оралиғида болалар аскарларини ёллашдаги роли учун 14 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинди. Лубанга Конго ватанпарварлари иттифоқига ва унинг қуролли қаноти Конгони озод қилиш учун ватанпарварлик кучларига раҳбарлик қилган. Болалар Итуридаги қуролли тўқнашувда жанг қилишга мажбур бўлишди.

Сомали

2004-йилда Чилд Солдиэрс Интернатионал томонидан эълон қилинган ҳисоботда 1991-йилдан бери 200 000 нафар бола ўз иродасига зид равишда мамлакат қуролли куч таркибларига жалб қилингани тахмин қилинган. 2017-йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Антониу Гутерриш БМТ ҳисоботига изоҳ бериб, мамлакатдаги „Аш-Шабоб“ аъзоларининг 50 фоиздан ортиғини 18 ёшгача бўлганлар ташкил қилади, баъзи пайтлари эса тўққиз ёшга тўлмагани ҳам жангга жўнатилади деган эди. Ҳисоботда 2010-йилнинг 1-апрелидан 2016-йилнинг 31-июлига қадар Сомалида 6163 нафар бола ёллангани, улардан 230 нафари қизлар эканлиги тасдиқланди. „Аш-Шабоб“ бу ёллашнинг етмиш фоизини ташкил қилган. Сомали миллий армияси ҳам болаларни аскарликка ёллаш бўйича юқори ўринларда туради .

Судан

Судан халқ озодлик армиясининг аскар боласи (2007)

2004-йилда 17 000 га яқин болалар давлат қуролли кучлари ва нодавлат қуролли гуруҳлар томонидан фойдаланилган. Ўша пайтдаги асосий қуролли мухолифат гуруҳи — Судан Халқ озодлик армияси (СПЛА) таркибида 5000 га яқин бола бор эди. Баъзи собиқ болалар аскарлик пайтида содир этган жиноятлари учун ўлимга ҳукм қилинган.

2006-йилда болалар Чаддаги қочқинлар лагерларидан ҳам жалб қилинган ва минглаб болалар Дарфурдаги можарога тортилган. 2005-йилда ҳукумат ОПАC шартномасини ратификация қилди ва 2008-йилга келиб мамлакатда болалардан ҳарбий мақсадда фойдаланиш камайди, аммо давлат қуролли кучлари ҳам, СПЛА ҳам уларни ёллаш ва ишлатишда давом этган. Болалардан фойдаланиш камайишда давом этди, бироқ 2017-йилда БМТ ҳукумат кучларида ҳануз12 ёшли болалар борлиги тўғрисида хабарлар олди.

Уганда

„Угандадаги ЛРА армиясида асосан аскар сифатида ўқитилган. Угандадаги барча бошқа ёки олдинги исёнчи гуруҳлардан фарқли ўлароқ, ЛРА болаларни (яхшиси ўн икки ёшдан ўн тўрт ёшгача) зўравонлик билан ўғирлаш ёки қул қилишни ўзининг асосий усулига айлантирган ва ўз фаолиятини тинч аҳолига ҳужум қилишга қаратган“.

Зимбабве

2003-йилда Гуардиан газетаси Зимбабведа давлат томонидан ҳомийлик қилинадиган ёшлар қуролли кучлари Миллий Ёшлар Хизмати томонидан инсон ҳуқуқларининг кўплаб бузилиши ҳақида хабар берди. Дастлаб ватанпарвар ёшлар ташкилоти сифатида ташкил этилган бу ташкилот 10 ёшдан 30 ёшгача бўлган ёшлардан иборат ҳарбийлаштирилган гуруҳга айланди ва мамлакатдаги норозиликни бостириш учун фойдаланилди. Ташкилот ниҳоят 2018-йилнинг январида тақиқланган Тҳе органисатион wас финаллй баннед ин Жануарй 2018..

Америка

Боливия

2001-йилда Боливия ҳукумати 14 ёшгача бўлган болалар ёллаш бўйича текширувлар пайтида қуролли кучларга мажбуран чақирилган бўлиши мумкинлигини тан олди. Боливия армиясининг 40 % га яқинини 18 ёшдан кичиклар, ярмини эса 16 ёшдан кичиклар ташкил қилади. 2018-йил ҳолатига кўра, Боливия болаларни 17 ёшдан бошлаб катталар ҳарбий хизматга чақиришни бошлашга таклиф қилади.

Бразилия

Бразилияда Командо Вермелҳо каби маҳаллий уюшган жиноий гуруҳлар болаларни гиёҳванд моддаларни тайёрлаш ва қотиллик қилиш учун ёллашади, лекин полиция ва бошқа рақиб гуруҳлар уларга қарши курашадилар. Шунингдек, бразилиялик милиционерлар болаларни Командо Вермелёга қарши курашга жалб қилганлар.

Канада

Канадада одамлар 16 ёшидан бошлаб ота-она рухсати билан Канада кучларининг захира қисмига, бироз улғайгач, 17 ёшида ота-она рухсати билан оддий таркибга қўшилишлари мумкин. Лекин улар 18 ёшга тўлгунга қадар хизмат сафарига кўнгилли бўлишлари мумкин эмас.

Колумбия

Колумбиядаги қуролли можарода, 1960-йилларнинг ўрталаридан ҳозирги кунгача, қатнашган жангчиларнинг тўртдан бир қисми 18 ёшдан кичик бўлган ва ҳозир ҳам шундай. 2004-йилда Колумбия болалар аскарларидан фойдаланиш бўйича дунёда тўртинчи ўринни эгаллади. Ҳозирда мамлакатда қуролли гуруҳларда 11-14 минг бола бор. Ҳукумат билан музокаралар чоғида қуролли гуруҳлар вояга етмаганларни савдолашиш воситаси сифатида ёллашни тўхтатишни таклиф қилишди, аммо уларни қониқтирмади. Бжøркҳаугнинг таъкидлашича, аксарият болалар аскарликка ихтиёрий иштирок этиш ва мажбурлашнинг комбинацияси орқали ёлланган.

1998-йилда Ҳуман Ригҳц Wатч матбуот баёнотида баъзи партизан бўлинмаларининг 30 фоизи болалардан иборат бўлган. Худди шу пресс-релизда ҳукумат билан боғлиқ бўлган ҳарбийлаштирилган бўлинмаларнинг баъзилари 50 фоизгача болалардан иборат эканлиги, жумладан, саккиз ёшли баъзилари ҳам борлиги тахмин қилинган.

2005-йилда Колумбияда 11 000 га яқин бола чап ёки ўнг қанот ҳарбий кучлари сафида хизмат қилган. „Колумбиядаги болалар жангчиларининг тахминан 80 фоизи икки чап қанот партизан гуруҳларидан бирига, ФАРC ёки ЭЛНга тегишли. Қолган жангчилар ҳарбийлаштирилган сафларда, асосан АУCда хизмат қилишади“. П.W.Сингернинг сўзларига кўра, ФАРC томонидан 1998-йилда Гуатапе ГЕСига ҳужумда саккиз ёшли жангарилар иштирок этган ва 2001-йилда ФАРC ўқув видеосида 11 ёшли ўғил болалар ракеталар билан ишлаётгани тасвирланган. Гуруҳ шунингдек, Венесуэла, Панама ва Эквадордан келган болаларни ҳам қабул қилади.

Колумбия ҳукумати хавфсизлик кучлари болаларни расман ишга қабул қилмайди, чунки мажбурий ва ихтиёрий ёллаш учун қонуний ёш 18 деб белгиланган. Шу билан бирга, талабалар ҳарбий ўрта мактабларда курсант сифатида рўйхатдан ўтишлари ва мос равишда 16 ёки 17 ёшлилар ҳаво кучлари ёки миллий армия тайёрлаш дастурларига киришлари мумкин. Бундан ташқари, қўлга олинган душман болалари Колумбия ҳарбийлари томонидан разведка маълумотларини йиғиш учун ишлатилган.

2016-2017-йилларда ФАРC партизан гуруҳларига қарши демобилизация ҳаракатлари можаросига барҳам бериб, зўравонликка жалб қилинган болалар сонини чеклаб қўйишига умид қилди. Бироқ, бошқа қуролли гуруҳлар ҳали демобилизация қилинмаган ва можаро ҳозиргача тўлиқ ҳал этилмаган.

Куба

Кубада ўғил болалар ва қизлар учун мажбурий ҳарбий хизмат ёши 17 ёшни ташкил этади. Эркак ўсмирларга ҳудудий қўшинлар қуролли кучси сафига мажбурий хизмат муддатидан олдин рухсат этилган.

Салвадордаги фуқаролар уруши пайтида, Салвадорнинг Перқуин шаҳридаги исёнчи аскар бола. 1990-йил.

Гаити

Гаитида сиёсий зўравонлик билан шуғулланувчи турли эркин ташкил этилган қуролли гуруҳларда қатнашаётган болалар сони номаълум.

Мексика

Мексикада болалар Мексикадаги наркотиклар урушида Форс кўрфази картели каби жиноий ташкилотлар томонидан ҳукумат ва бошқа рақиб картелларга қарши курашиш учун фойдаланилади. Аммо буларнинг сони маълум эмас. Шунингдек, Групос де аутодефенса cомунитариа (Автоматик ҳимоя гуруҳи) ўз қишлоқларини маҳаллий жиноий гуруҳларнинг зўравонлигидан ҳимоя қилиш учун баъзи вақтда болаларни ёллайди, аскар болаларини жалб қиладиган ўзини-ўзи ҳимоя қилиш гуруҳларидан бири бу Cоординадора Регионал де Ауторидадес Cомунитариас-Пуэблос Фундадорес (CРАC-ПФ) бўлиб, у Лос Ардиллос, Белтран Лейва картелидан ажралиб чиққан жиноий гуруҳ билан қарама-қаршиликда. CРАC-ПФ ва Лос Ардиллос ўртасидаги жанглар 53 кишининг ўлимига сабаб бўлган.

Қўшма Штатлар

Қўшма Штатларда 17 ёшли ўсмирлар ота-оналарнинг ёзма розилиги билан қуролли кучларга қўшилишлари мумкин. 2015-йил ҳолатига кўра ҳар йили 16 000 га яқин 17 ёшли йигитлар ҳарбий хизматга чақирилади.

АҚСҲ армияси мактаблар билан ишга ёллашга бўлган таъминлашни ёндашувнинг „таянч тоши“ деб таърифлайди. Болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилотлари АҚШ қуролли кучлари ходимларини болаларга таянишини танқид қилиб келади. Бола ҳуқуқлари бўйича қўмита АҚШга ҳарбий хизматга киришнинг минимал ёшини 18 ёшга кўтаришни тавсия қилди.

1990-йилларда ОПАC шартномаси бўйича музокараларда АҚШ Буюк Британияга қўшилиб, глобал минимал аскарлик ёши 18 дан ошмаслигига кескин қарши чиқди. Натижада шартномада энг кам 16 ёш белгиланган . АҚШ шартномани 2002-йилда ратификация қилган (лекин 2018-йил ҳолатига кўра АҚШ Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсияни ратификация қилиш амалга ошмади).

ОПАCга кўра, АҚШ ҳарбий хизматчиларига одатда 18 ёшга тўлгунга қадар ҳарбий ҳаракатларда бевосита иштирок этишни тақиқлайди. Шунга қарамай, улар „олдинга жойлаштириш“ ҳуқуқига эга, яъни улар қўллаб-қувватлаш вазифаларини бажариш учун жанговар зонага жойлаштирилишлари мумкин. Бола ҳуқуқлари бўйича қўмита АҚШни ушбу сиёсатни ўзгартиришга ва вояга етмаганларнинг жанговар ҳудудда олдиндаги ҳаракат қилиш зонасига жойлаштирилмаслигини таъминлашга чақирди.

2003 ва 2004-йилларда 60 га яқин вояга етмаган ўсмирлар ходимларнинг хатолиги туфайли Афғонистон ва Ироққа юборилган. Кейинчалик Мудофаа вазирлиги „вазиятлар зудлик билан тўғирлангани ва такрорланишининг олдини олиш учун чоралар кўрилгани“ни айтди.

2008-йилда президент Жорж Буш „Ўсмир болаларни аскарликдан ҳимоя қилиш тўғрисида“ги қонунни имзолади. Қонун болаларни аскарликка ёллаган ҳарбий кучларни жиноий жавобгарликка тортади. Шунингдек, болалар ҳарбий мақсадларда фойдаланиладиган мамлакатларга қурол сотишни тақиқлайди. Қонунда аскар болалар таърифи „ҳукумат қуролли кучлари таркибида жанговар ҳаракатларда бевосита иштирок этган 18 ёшга тўлмаган ҳар қандай шахс“ ни ўз ичига олади. Ҳужжатдан воз кечиш Обама ва Трумп маъмурияти томонидан чиқарилган.

Яқин Шарқ

Баҳрайн

Баҳрайнда ҳарбий курсантлар, НCО стажёрлари ва техник ходимлар 15 ёшдан бошлаб Баҳрайн Мудофаа Кучлари сафига киришлари мумкин.

Эрон

Хуррамшаҳр озод қилингандан кейин эронлик аскар бола

Эроннинг амалдаги қонунчилиги 16 ёшдан кичикларни ишга олишни расман тақиқлайди.

Эрон-Ироқ уруши пайтида ўғил болалар Басиж армиясига чақирилган, у ерда Эрон ҳукумати танқидчиларининг фикрига кўра, улар „жонли қалқонлар тўлқини сифатида фронтга юборилган“. Бошқа манбалар эронлик қурбонларнинг умумий сонини 200,000-600,000 оралиғида деб ҳисоблашган. Бир манбага кўра, Эрон-Ироқ урушида қурбон бўлганларнинг 3 фоизи 14 ёшгача бўлган ёш аскарлар бўлган.

Эронлик ўғил болалар мактабни ташлаб, ота-оналари хабарисиз Эрон-Ироқ урушида, жумладан Муҳаммад Ҳусайн Фаҳмида шу болалар қаторига киради. Ироқ зобитларининг таъкидлашича, улар баъзида саккиз ёшли эронлик аскар болаларни қўлга олишган.

2018-йил ҳолатига кўра Эрон ҳукумати Сурия фуқаролар урушида Асад ҳукуматига содиқ кучлар томонида жанг қилиш учун Эрон ва Афғонистондан болаларни ёллаб келмоқда.

Фаластин

2004-йилда Халқаро болаларни ҳимоя қилиш ташкилотининг Фаластин бўлими учун чоп этилган Жиҳод Шомалйнинг "Босиб олинган Фаластин ҳудудларида болалардан фойдаланиш " номли ҳисоботида, бир қатор болалар шаҳидликни ўзларига ғурур деб билишларини таъкидлаб, ҳисоботни якунлайди. Ўзларининг умидсиз аҳволи учун жавобгарликни ўз зиммаларига олишлари ва Фаластин ҳарбийлаштирилган гуруҳлари томонидан қуролли ҳужумлар уюштириш учун ёлланганликларига ўзлари сабабчи эканликларини айтади. Шу билан бирга, Шомалй мамлакатларда тизимли ишга жойлашиш йўқлигини, гуруҳлар ва Фаластин ҳамжамиятининг юқори мартабали вакиллари сиёсий стратегия сифатида болаларни ёллашга қарши эканини таъкидлайди. Шомалйнинг фикрича, Фаластин сиёсий раҳбарияти болаларни урушга тортишни тўхтатиш учун кўпроқ иш қилиши мумкин, бу эса раҳбариятдан болаларни ўқитиш тоғрисида ва ёллашни тақиқловчи меморандумни имзолашни талаб қилади. Ғазо секторида ҳукмронликка интилаётган Фаластин ташкилоти Ҳамас, Исроил мудофаа кучларига қарши зўравонликни қўзғатиш учун мунозарали мафкураларни аскар болаларга сингдиргани маълум.

Жоржтаун университети профессори Wиллиам ЎБриэн фаластинлик болаларнинг Биринчи Интифададаги фаол иштироки ҳақида шундай ёзади: „Афтидан, интифада қўшинларининг катта қисми ёшлар, жумладан, бошланғич мактаб ўқувчилари ҳам бор. Улар тош, молотов коктейли ва бошқа зўравонлик турлари билан шуғулланадилар“. Араб журналисти Ҳуда Ал-Ҳуссеин 2000-йил 27-октабр куни Лондондаги араб газетасига қуйидагиларни ёзди:

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти аскар болаларни, айниқса Африкада, уларни тўдалар ўчоғига ташлайдиган жангарилар бошлиқлари назоратидан қутқарса-да, баъзи Фаластин раҳбарлари… онгли равишда буни тушуниб етмай, уларнинг охирги нафасигача жанг майдонига ёллайди

2002-йилда аскар болалардан фойдаланишни тўхтатиш бўйича коалиция (ҳозирги Халқаро аскар болалар) „болаларнинг жанговар ҳаракатларда қатнашаётгани ҳақида хабарлар мавжуд бўлса-да, қуролли гуруҳлар томонидан тизимли равишда ёлланганлиги ҳақида ҳеч қандай далил йўқ“, деди. Бироқ, 2004-йилда ташкилот 2000-йил октабридан 2004-йил мартигача фаластинлик вояга етмаганлар иштирокида камида тўққизта ҳужжатлаштирилган худкушлик ҳужуми содир бўлганлигини хабар қилди:

2008-йил май ойида Чилд Солдиэрс Интернатионал ҳисоботида Ҳамас ва Ислом Жиҳоди ўзининг Эрон бўлимида „ҳарбий ҳужумларда ва машғулотларда болалардан фойдалангани“ учун алоҳида таъкидланган.

2005-йил 23-майда Амнестй Интернатионал Фаластин қуролли гуруҳларини болалардан қуролли фаолиятда фойдаланишни зудлик билан тўхтатишга чақирди: „Фаластин қуролли гуруҳлари ҳеч қандай шароитда қуролли ҳужумлар уюштириш, қурол ёки бошқа материалларни ташиш учун болалардан фойдаланмаслиги керак…“.

Туркия (ПКК)

Курд-турк можароси пайтида Курдистон Ишчилар партияси (ПКК) фаол равишда болаларни ёллаб, ўғирлаб кетган. Ташкилот Туркия хавфсизлик кучлари томонидан 2000 дан ортиқ болани ўғирлаганликда айбланган. Ҳуман Ригҳц Wатч (ҲРW), Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) ва Халқаро Амнистия ташкилотининг мустақил ҳисоботлари 90-йиллардан бери ташкилот ва унинг қуролли гуруҳлари томонидан аскарб олалар и ёллаш ва улардан фойдаланишни тасдиқлади. 2001-йилда ташкилот томонидан болаларни ёллаш тизимли равишда амалга оширилгани ҳақида хабарлар пайдо бўлди. Ташкилотнинг асосан болаларни ёллаш учун тузилган Табура Зарокен Сеҳит Агит деб номланган баталони ҳақида бир қанча хабарлар эълон қилинган. Шунингдек, Курдистон ватанпарварлар иттифоқи болаларни ўз сафига жалб қилгани аниқланган.

Туркия хавфсизлик кучлари маълумотларига кўра,Курдистон Ишчилар партияси 12 ёшдан 17 ёшгача бўлган 983 нафардан ортиқ болани ўғирлаб кетган. 400 дан ортиқ бола ташкилотдан қочиб, хавфсизлик кучларига таслим бўлишган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Болалар Жамғармасининг 2010-йилда чоп этилган ҳисоботида Курдистон Ишчилар партияси томонидан болаларни ёллаш жуда хавфли экани кўрсатиб ўтилган.

2016-йилда Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилоти Курдистон Ишчилар партиясини Ироқнинг Шингал минтақасида ва қўшни давлатларда аскар болалар ёллаш орқали уруш жиноятлари содир этганликда айблаган.

Суриядаги фуқаролар уруши давомида кўплаб оммавий ахборот воситалари, жумладан Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилоти Курдистон Ишчилар партиясига алоқадор ЙПГ ташкилоти аскар болаларни ёллаб, жойлаштирганини тасдиқлади. Гуруҳнинг халқаро ҳуқуқни бузган болалардан фойдаланишни тўхтатиш ҳақидаги даъвосига қарамай, гуруҳ болаларни ёллаш ва улардан фойдаланишни давом эттирди.

2018-йилда БМТнинг қуролли можаролардаги болалар бўйича йиллик ҳисоботида 2017-йилда Халқ ҳимояси бўлинмалари ва унинг аёллар бўлинмаси томонидан 224 та қиз болаларни ёллаш ҳолатлари қайд этилган, бу 2016-йилга нисбатан деярли беш баравар кўпдир. Гуруҳ болаларни аскарга олиш учун ўғирлагани ҳам хабар қилинган.

Ливан

Ливандаги фуқаролар урушида турли томонлар аскар болалардан фойдаланган. 2008-йил май ойида Чилд Солдиэрс Интернатионал ҳисоботида айтилишича, Ҳизбуллоҳ болаларни ҳарбий хизматга ўргатган. 2017-йилда БМТ мамлакатда исломий жангарилар деб гумон қилинган қуролли гуруҳлар болаларни ўз сафига жалб қилаётгани ҳақида хабар берди.

Сурия

Рамзий суриялик йигит аскарлар, Сурия армияси мухлислари

Сурияда давом этаётган фуқаролар уруши пайтида болалар Башар Асадга қарши бўлган гуруҳларга қўшилишди. 2012-йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотига исёнчилар аскар болалардан фойдалангани ҳақидаги даъволар келиб тушган, бироқ улар буни тасдиқлай олишмаган. 2014-йил июн ойида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ҳисоботида айтилишича, мухолифат болаларни ҳарбий ва ёрдамчи ролларга жалб қилган. Яна айтилишича, бундай қилиш сиёсати йўқдек туюлган бўлса-да, ёшни текшириш тартиблари бўлмаган. 2014-йилда Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилотининг хабар беришича, исёнчи гуруҳлар болалардан жанг майдонларида ярадорларни даволаш, ўқ-дорилар ва бошқа юкларни олиб ўтишдан тортиб, жанглар авж олган пайтда фронтга, снайперчилар ролини бажаришга қадар ёрдам ва жанговар ролларда фойдаланмоқда.

Туркия ҳукумати ўзаро боғланган СЕТА тадқиқот маркази Сурия миллий армиясининг таркибини акс эттирувчи ҳисоботини аскар болалар қўлланилганини фош қилгани сабабли қайтариб олди. Сурия миллий армияси ҳозирда Туркия томонидан молиялаштирилади, у 2000-йил 8-сентабрда болаларнинг қуролли тўқнашувларда иштирок этиши тўғрисидаги Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсияга қўшимча протоколни имзолаган. Ал-Монитор’нинг манбаларга таяниб хабар беришича, Туркия Ливияга Сурия миллий армиясидаги болалар аскарларини жойлаштиргани маълум қилинган. 2021-йил июл ойида Америка Қўшма Штатлари Туркияни Сурия ва Ливияда аскар болалардан фойдаланишга алоқадор давлатлар рўйхатига қўшди. 2021-йилги Инсон ҳуқуқлари амалиёти бўйича мамлакат ҳисоботида Суриядаги Туркия томонидан қўллаб-қувватланадиган кучлардан болалар аскар сифатида ёллангани ҳақида сўз борди.

Курд кучлари ҳам бу тактикани қўллашда айбланган. 2015-йилда Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилоти курд қуролли куч раҳбарлари Женева чақируви билан мажбурият шартномасини имзолагани ва 2014-йилнинг июлидан бери 59 нафар бола, улардан 10 нафари 15 ёшдан кичик бўлганини даъво қилган эди.

Президент Асад 2013-йилда аскар болалардан (18 ёшгача бўлган ҳар қандай шахс) фойдаланишни тақиқловчи қонунни қабул қилди, бу қонунни бузганлик учун айбдорлар 10 йилдан 20 йилгача „жазовий меҳнат“ билан жазоланишини эълон қилди. Ҳукумат кучларига нисбатан қонун амалда қўлланиладими ёки йўқми, тасдиқланмаган ва исёнчи кучларга қарши Сурия ҳукумати сафида жанг қилиш учун болалар ёллангани ҳақида да‘волар бор.

Эрон ҳукумати Сурияда фуқаролар уруши даврида Асадга содиқ ҳукумат кучлари тарафида жанг қилиш учун Эрон ва Афғонистондан болаларни жалб қилган.

Яман

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Болалар ва қуролли можаролар бўйича махсус вакили Радҳика Куомарасвами 2010-йил январ ойида Ямандаги қабилалар ўртасидаги жангларда „кўп сонли“ ўсмир ўғил болалар жанг қилишгани ҳақида хабар берди. Нодавлат нотижорат ташкилот фаоли Абдул-Раҳмон ал-Марwанининг ҳисоб-китобларига кўра, Яманда ҳар йили қабилалар ўртасидаги жангларда 500-600 га яқин бола ҳалок бўлади ёки яраланади.

Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликлари Ямандаги фуқаролар уруши пайтида (2015-йилдан ҳозирги кунгача) Ҳусийларга қарши курашиш учун Судан (айниқса Дарфур) ва Ямандан аскар болалар ёллаган.

Британия САС махсус кучлари Яманда аскар болаларни тайёрлаш билан шуғуллангани айтилади. Хабар қилинишича, Саудия Арабистони бошчилигидаги коалиция сафида жанг қилаётган аскарларнинг камида 40 фоизи болалардир.

Саудия Арабистони ҳутийларга қарши Саудия чегарасини қўриқлаш учун яманлик болаларни аскар сифатида ёллайди

2019-йил июн ойида АҚШ Давлат котиби Мике Помпео Саудия Арабистони бошчилигидаги коалиция Ямандаги фуқаролар урушида болалардан фойдаланаётгани ҳақидаги эксперт хулосаларини рад этиб, АҚШнинг болалар аскарликка ёлловчи давлатлар рўйхатига киритилишига тўсқинлик қилди.

Осиё

Қизил кхмерларнинг ёш жангчилари

2004-йилда ўсмирларнинг ҳарбий хизматидан фойдаланишни тўхтатиш бўйича коалиция (ҳозирги Халқаро аскар болалар) Осиёда минглаб болалар Афғонистон, Мянма (Бирма), Непал, Индонезия, Филиппин, Лаос ва Шри Ланкадаги фаол можаролар ва ўт очишни тўхтатиш ҳолатларига келишилганда ҳам жанговар кучларга жалб қилингани ҳақида хабар берди. Ҳукуматнинг можаро зоналарига киришни рад этиши иштирок этган рақамларни ҳужжатлаштиришни имконсиз қилди. 2004-йилда Мянма (Бирма) ҳукумат қуролли кучлари 12 ёшдан 16 ёшгача бўлган болаларни мажбуран ёллаган ва ишлатган ягона давлат сифатида минтақа тарихига кирди. Худонинг армияси партизан гуруҳини биргаликда бошқарган эгизак ака-ука Жонни ва Лютер Хтолар 1997-йилда гуруҳни бошқара бошлаганларида тахминан ўн ёшда бўлишган.

Афғонистон

Афғонистонда ўттиз йиллик фуқаролар уруши даврида қуролли кучлар минглаб аскар болаларни ёллаган. Кўпчилик ҳали ҳам Толибонга қарши курашмоқда. Ислом диний мактаблари ёки мадрасаларидан таълим олганларнинг баъзилари худкуш террорчи ва қуролли ҳужумчилар сифатида фойдаланилади. Камуфляж кийимида ва шаҳидлик шиорлари билан юрган ўғил болаларнинг тарғибот видеоси 2009-йилда Афғонистон Толибон раҳбарияти томонидан эълон қилинган. Бу видеога америкалик аскарни ўлдирган 14 ёшли Толибон жангчисига тасанно ҳам киритилган.

Бирма/Мянма

Давлат Тинчлик ва Тараққиёт Кенгашининг таъкидлашича, Бирманинг барча аскарлари кўнгилли ҳисобланади ва қабул қилинганларнинг ҳаммаси 18 ёшдан катта. Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилоти маълумотига кўра, Бирма миллий армияси Татмадавда 70 000 га яқин ўғил болалар хизмат қилмоқда, 11 ёшгача бўлган болалар эса кўчадан мажбуран олиб келиниб гуруҳларга қўшилмоқда. Гуруҳнинг хабар беришича, дезертирлар уч йилдан беш йилгача қамоқ жазосига ёки ҳатто қатл этишга ҳам ҳукм қилиниши мумкин. Гуруҳ шунингдек, тахминан 5,000-7,000 болалар турли хил қуролли этник мухолифат гуруҳларида, хусусан, Бирлашган ва Давлат Армиясида хизмат қилишини таъкидлади. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Пан Ги Мун 2009-йил июн ойида ҳисобот эълон қилди, унда исёнчилар ва ҳукумат томонидан мамлакатда болаларга нисбатан „жиддий қонунбузарликлар“ қайд этилган. Маъмурият 4-август кунидан бошлаб кейинги ойдан улар Бирма/Мянмага кўпроқ ўрганиш учун гуруҳ юборишларини эълон қилишди.

Шри-Ланка

Шри-Ланкада болаларнинг жангарилар томонидан фойдаланилиши 1983-йилда Шри-Ланкадаги фуқаролар уруши бошланганидан бери халқаро миқёсда тан олинган муаммо бўлиб келган. 18 ёшгача бўлган болаларни асосий ёлловчилар Тамил Ээлам исёнчи озодлик йўлбарслари ҳисобланади.

Непал

Непал Коммунистик партияси кучларида тахминан 6000-9000 бола хизмат қилади. 2010-йилдан бошлаб CПНнинг аскар болалари демобилизация қилинди.

Филиппин

Филиппинда ҳукуматга қарши курашаётган исломий ва коммунистик қуролли гуруҳлар мунтазам равишда ёлланган болаларга таяниб кураш олиб боради. 2001-йилда Ҳуман Ригҳц Wатч ташкилоти Моро Ислом озодлик фронти (МИЛФ)даги 10 000 аскарнинг тахминан 13 фоизини болалар ташкил этгани ва ҳукуматга алоқадор айрим ҳарбийлаштирилган кучлар ҳам болалардан фойдаланаётгани ҳақида хабар берган. 2016-йилда МИЛФ 1869 нафар болани гуруҳни тарк этишига рухсат берди ва бошқа болаларни гуруҳга қабул қилмаслик мажбуриятини олди. Бироқ ўша йили БМТ Филиппиндаги бошқа қуролли гуруҳлар асосан 13 ёшдан 17 ёшгача бўлган болаларни ёллашда давом этаётгани ҳақида хабарлар яна давом эттирдиУнитед Натионс Сеcретарй-Генерал. „Репорт оф тҳе Сеcретарй-Генерал: Чилдрен анд армед cонфлиcт, 2017“. Унитед Натионс (2017). 25-январ 2018-йилда асл нусхадан архивланди. Қаралди: 24-январ 2018-йил..

Европа

Чилд Солдиэрс Интернатионал маълумотларига кўра, Европада фақат 18 ёшдан катталарни ёллаш тенденсияси мавжуд, аксарият мамлакатлар ҳам фақат катталарни ёллашга рухсат беради, 2016-йилги маълумотларга кўра қандай қуролли гуруҳлар болалардан фойдаланаётгани маълум эмас эди. 2018-йил ҳолатига кўра эса бир давлат, Буюк Британия 16 ёшдан болаларни, бештаси эса 17 ёшдан (Австрия, Кипр, Франсия, Германия ва Голландия) ҳарбий хизматга жалб қилган. Улардан, Буюк Британия энг кўп болаларни ишга олади. 2016-йилда Британия армиясига янги чақирилганларнинг тахминан чорак қисми 18 ёшдан кичик бўлган.

Барча Европа давлатлари болаларни қуролли можароларга жалб этиш тўғрисидаги ихтиёрий протоколни ратификация қилган, шунинг учун чақирув болалар одатда балоғатга етгунларича ҳарбий ҳаракатларда фойдаланилмайди. Болалар 1990-йилларда Биринчи Чечен урушида жангчилар сифатида ишлатилган.

Жасур Ригетто (1851). Палаззо Литтадаги катта зинапоянинг қабулхонасидаги Гиованни Стразза ҳайкалининг нусхаси. Унда 1849-йилда Рим республикаси мудофааси пайтида бомбани зарарсизлнтиришга уриниб, 1849-йилда ити билан ҳалок бўлган 12 ёшли бола тасвирланган.

Австрия

Австрия болаларни ота-оналари розилиги билан бир йил эрта, 17 ёшдан бошлаб ҳарбий хизматни бошлашга таклиф қилади.

Кипр

Кипр болаларни ота-оналари розилиги билан икки йил эрта, 16 ёшдан бошлаб мажбурий ҳарбий хизматни бошлашга таклиф қилади.

Франсия

Франсия ҳарбий хизматчиларни 17 ёшдан, ҳарбий техник мактаб ўқувчиларини 16 ёшдан бошлаб қабул қилади. Қуролли кучларнинг 3 % ни 18 ёшгача бўлган ёшлар ташкил этади.

Германия

Германия ҳарбий хизматга 17 ёшдан бошлаб қабул қилади. 2015-йилда қуролли кучларнинг 6 фоизини 18 ёшгача бўлганлар ташкил этган.

Нидерландия

Нидерландия ҳарбий хизматга 17 ёшдан бошлаб қабул қилади. 2014-йилда унинг қуролли кучларининг 5 % 18 ёшгача бўлганлар бўлган.

Украина

2014-йилда Украина шарқидаги қуролли можаро пайтида Донбасдаги тинчлик учун адолат гуруҳи болаларни қуролли тузилмаларга жалб қилишнинг 41 та ҳолатини тасдиқлаган. Улардан 37 таси Украина назорати остида бўлмаган ҳудуддан, 4 таси эса Украина назорат ҳудудидаги қуролли тузилмаларда болаларнинг иштироки билан боғлиқ. Тасдиқлаш имкони бўлмаган болаларни ишга ёллаш ҳақида яна 31 та мурожаат бўлган. Украина томонидан назорат қилинмаган ҳудудда текширилган 37 та ишнинг 33 таси ўғил болалар ва 4 таси қиз болалар; 57 % 16-17 ёшда, 35 % 15 ёшгача бўлган ва 8 % ҳолларда ёшни аниқлаш мумкин бўлмаган.

Буюк Британия

Британия армиясидаги 16 ёшдан катта болалар Армй Фоундатион коллежида парадда, Ҳаррогате, Буюк Британия

Британия қуролли кучлари 16 ёшдан бошлаб ходимларни жалб қилиб, 15 ёшу 7 ойлик болалардан аризаларни қабул қилишни бошлайди. Рўйхатга олишдан олдин ота-онанинг розилиги талаб қилинади.

2022-йил ҳолатига кўра, Британия қуролли кучлари таркибига кирганларнинг 23 фоизи 18 ёшдан кичиклар эди. Аксарият болалар армияга жалб қилинган, бу эрда 2021-2022 йилларда аскарларнинг 30 фоизи 18 ёшгача бўлганлар эди; кўпроқ янги аскарлар бошқа ёшдагиларга қараганда 16 ёшда эди.

16 ёшдан 17,5 ёшгача бўлган армияга чақирилганлар дастлаб ёш гуруҳига бағишланган ҳарбий ўқув марказида Армй Фоундатион коллежида ўқитилади. 2021-йил ҳолатига кўра, марказ Офстед таълим инспекцияси томонидан фаровонлик бўйича „аъло“ деб баҳоланган, марказда суиистеъмоллик ҳақида кўплаб даъволар, баъзилари исботланган, армия рекордида. 2021-йилда марказда 22 нафар қизга нисбатан жинсий ҳуқуқбузарликлар бўйича тўққизта тергов очилди; бир терговда гумон қилинган жиноятчиларнинг учтаси ходимлар бўлган. Улар 2022-йил июл ойида Виcе Неwс ҳисоботининг мавзуси бўлган.

ОПАC маълумотларига кўра, Буюк Британия одатда ҳарбий ҳаракатларда қатнашиш учун болаларни чақирмайди, аммо чақирилганларни истисно қилмайди ҳам.

Буюк Британия 2003-йилдан 2010-йилгача Ироқ ва Афғонистонга 18 ёшдан кичик бўлган 22 нафар ходимни беихтиёр юборди. Бола ҳуқуқлари бўйича қўмита Буюк Британияни болалар ҳеч қандай шароитда ҳарбий ҳаракатларда қатнаша олмаслигини таъминлаш учун ўз сиёсатини ўзгартиришга чақирди.

1990-йилларда ОПАC бўйича музокараларда Буюк Британия АҚШга қўшилиб, глобал минимал аскарлик ёши 18 бўлишига қарши чиқди. Болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи идоралар Буюк Британия ўз қуролли кучларини кадрлар билан таъминлашда болаларга таянишда давом этаётганини танқид қилди.

Океания

Австралия

Австралия мудофаа кучлари ўз сафларига 16 ёшдан бошлаб ота-оналарнинг розилиги билан ҳарбий хизматга киришга рухсат беради. 18 ёшгача бўлган қўл остидаги ёшларни чет элга юбориш ёки тўғридан-тўғри жанговар ҳаракатларда фойдаланиш мумкин эмас, уларни эвакуация қилишнинг иложи бўлмаган экстремал ҳолатлар бу вазиятдан мустасно.

Янги Зеландия

2018-йилнинг аниқланган маълумотларига кўра, Янги Зеландия мудофаа кучларига қўшилишнинг минимал ёши 17 ёш деб белгиланган.

Болалардан ҳарбий мақсадда фойдаланишни тугатиш ҳаракати

Боланинг биринчи қурбони. (Рафаэла Тахcо ва Карлос Латуффнинг афишаси). 2008-йил

Болалардан ҳарбий мақсадда кенг миқёсда фойдаланишганига тарих гувоҳ. Фақат сўнгги ўн йилликларда бу амалиёт асосли танқид ва уни тугатиш учун биргаликда саъй-ҳаракатларга дуч келди. Қисман кўплаб қуролли кучлар ўз сафларини тўлдиришда болаларга таянганлиги ва қисман нодавлат қуролли гуруҳларнинг хатти-ҳаракатларига таъсир қилиш қийинлиги сабабли бу жараён бироз секин кечди.

Яқин тарих

1970-1980-йиллар

Болаларнинг қуролли тўқнашувларда иштирокини чеклаш бўйича халқаро ҳаракатлар 1977-йилда қабул қилинган 1949-йилги Женева конвенсияларига қўшимча протоколлар билан бошланди (77.2-модда). Янги Протоколлар 15 ёшгача бўлган болаларни ҳарбий хизматга жалб қилишни тақиқлади, аммо давлат қуролли кучлари ва нодавлат қуролли гуруҳларга 15 ёшдан бошлаб болаларни ёллаш ва улардан урушда фойдаланишга рухсат беришда давом этаверди.

Нодавлат нотижорат ташкилотлари (ННТлар) болаларни ишга ёллашни бутунлай тақиқлаш тўғрисидаги янги шартнома тарафдори бўлганида, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсия (CРC) бўйича музокаралар чоғида қоидалар янгиланди. Қуролли кучлари 18 ёшдан кичик бўлганлардан фойдаланаётган баъзи давлатлар бунга қаршилик кўрсатдилар, шунинг учун 1989-йилдаги якуний шартнома матни фақат мавжуд ҳуқуқий стандартни акс эттирди холос: 15 ёшгача бўлган болаларнинг ҳарбий ҳаракатларда бевосита иштирок этишини тақиқлаш.

1990-йиллар

ХХ асрнинг охирлари яъни 1990-йилларда нодавлат нотижорат ташкилотлари аскар болалардан фойдаланишни тўхтатиш коалициясини (ҳозирги Халқаро болалар аскарлари) ташкил этишди ва улар Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсияда кўрган камчиликларни тўғрилаш мақсадида ҳамдард ҳукуматлар билан янги шартнома тузиш кампаниясида ишлашди. Олти йил давом этган глобал музокаралардан сўнг, шартнома 2000-йилда болаларни қуролли можароларга жалб қилиш бўйича факултатив протокол (ОПАC) сифатида қабул қилинди. Шартнома болаларни ҳарбий хизматга чақиришни тақиқлаб қўяди, ҳарбий хизматчилар 16 ёшдан кичик бўлмаслигини таъминлайди ва ҳарбий ҳаракатларда болалардан фойдаланишни рад этади. Шартнома, шунингдек, нодавлат қуролли гуруҳларни 18 ёшга тўлмаган ўсмирларни ҳар қандай мақсадда ёллашни ҳам тақиқлайди. ОПАC бўйича музокара олиб бораётган кўпчилик давлатлар болаларни ёллашни тақиқлашни қўллаб-қувватлаган бўлса-да, АҚШ бошчилигидаги Буюк Британия билан иттифоқдош бўлган баъзи мамлакатлар бунга эътироз билдирди. Шундай қилиб, шартнома 16 ёки 17 ёшли болаларни ишга олишни тақиқламайди, гарчи у давлатларга қонунда юқорироқ стандартларни ўрнатишга имкон беради.

2000-йилдан — ҳозирги кунгача

Қизил қўл куни, болалардан аскар сифатида фойдаланишга қарши халқаро кун, кўпинча қизил қўл изларини кўрсатиш билан нишонланади.

Болаларни қуролли можароларга жалб қилиш бўйича факултатив протокол қабул қилингандан сўнг, глобал ратификация кампанияси тез сур’атлар билан ривожланди. 2018-йилнинг маълумотларига кўра, ОПАC 167 та давлат томонидан ратификация қилинган. Кампания, шунингдек, кўплаб давлатларни болаларни умуман ишга олмасликка ундади. 2001-йилда 83 мамлакат фақат катталарни рўйхатга олишга рухсат берди. 2016-йилга келиб бу кўрсаткич 126 тага етди, бу қуролли кучлари мавжуд бўлган мамлакатларнинг 71 фоизини ташкил қилади. Тахминан 60 га яқин нодавлат қуролли гуруҳлар болалардан фойдаланишни тўхтатиш ёки қисқартириш тўғрисида битимлар туздилар, бу кўпинча БМТ ёки Женева чақируви нодавлат ташкилоти воситачилигида ўтказилди.

Чилд Солдиэрс Интернатионал берган ҳисоботларга кўра, ОПАC шартномасининг муваффақияти давлат қуролли кучлари томонидан болаларни ёллашнинг босқичма-босқич пасайиши билан биргаликда бутун дунё бўйлаб ҳарбий ташкилотлардаги болалар сонининг қисқаришига олиб келди. 2018-йилда берилган маълумотларга кўра, болаларни ишга олиш ва улардан фойдаланиш кенг тарқалганлигича қолмоқда. Хусусан, Боко Ҳарам ва ИШИДга ўхшагани жангари исломий ташкилотлар ҳамда уларга қарши курашаётган қуролли гуруҳлар болалардан кенг фойдаланишади. Бундан ташқари, аҳолиси энг кўп бўлган учта давлат — Хитой, Ҳиндистон ва Қўшма Штатлар ҳали ҳам ўз қуролли кучларига 16 ёки 17 ёшли болаларни ҳарбий хизматга олинишига рухсат беришади, шунингдек, „Еттилик“ гуруҳининг бешта давлати: Канада, Франсия, Германия, Буюк Британия ва Америка Қўшма Штатлари ҳам бундан мустасно эмас.

Воқеалар

Қизил қўллар куни — Ред Ҳанд дай (шунингдек, Халқаро аскар болалардан фойдаланишга қарши кураш куни деб ҳам аталади). Ҳар йили 12-февралда ўтказиладиган хотирлаш куни бўлиб, жамоатчилик эътиборини урушлар ва қуролли тўқнашувларда болалардан аскар сифатида ишлатиш амалиётига қаратади. Ушбу сана болаларни қуролли можароларга жалб қилиш тўғрисидаги факултатив протоколнинг кучга киришини акс эттиради.

Болаликнинг милитаризациясига қарши кураш

Америка Қўшма Штатлари армияси сержанти Жоржия штатидаги Жексон ўрта мактабида ўрта мактаб ўқувчиларини машқ қилмоқда.

Ўз қуролли кучларига болаларни ёллашга рухсат бермайдиган кўплаб давлатлар таълим тизими, атроф-муҳит, филмлар ва видеоўйинлар каби машҳур ўйин-кулгилар орқали болаларга ҳарбий ҳаётни кўрсатгани учун танқид қилинди. Баъзи шарҳловчиларнинг таъкидлашича, болалар учун бу маркетинг манипуляция ва ҳарбийликка ёллаш жараёнининг бир қисмидир ва шунинг учун бу ахлоқий жиҳатдан баҳоланиши керак. Ушбу тамойил баъзи гуруҳларни ҳарбий ташкилотлар ва ёшлар ўртасидаги муносабатларни болалар ҳуқуқлари ва соғлиғи нуқтаи назаридан тартибга солиш учун кампанияга олиб келди. Бунга мисол қилиб „ Урушга қаршилик кўрсатувчилар“ халқаро ташкилотининг „ Ёшларнинг ҳарбийлашувига қарши кураш“ дастури, АҚШдаги „Болаларни ёллашни тўхтатинг“ кампанияси ва Буюк Британиядаги „Мактаблардан ташқарида ҳарбийлар“ кампаниясини келтириш мумкин. Худди шундай хавотирлар Германия ва Исроилда ҳам билдирилган.

Аскарликка олинган болаларни реабилитация қилиш ва реинтеграция қилиш

Чилд Солдиэрс Интернатионал реинтеграцияни қуйидагича таърифлайди: „Илгари қуролли кучлар-гуруҳлар билан алоқадор бўлган болалар тинч ҳаётга қайтишлари ва уларнинг оилалари ва жамиятларида қимматли рол ўйнашлари учун қўллаб-қувватланадиган жараён“. Аскар болаларни реабилитация қилиш ва қайта интеграциялашга қаратилган дастурлар УНИCЕФ ҳомийлигидагилар каби кўпинча учта компонентни таъкидлайди: оилани бирлаштириш-жамоа тармоғи, психологик ёрдам ва таълим-иқтисодий имконият. Дастурларни муваффақиятли амалга ошириш учун бу ҳаракатлар камида 3 йилдан 5 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Умуман олганда, реинтеграция ҳаракатлари болаларни хавфсиз муҳитга қайтаришга, диний ва маданий маросимлар орқали боланинг оиласи ва жамияти номидан кечиримлилик туйғусини шакллантиришга ва боланинг ўз оиласи билан бирлашишини рағбатлантиришга қаратилган.

Агар бола уруш жиноятларини содир этган бўлса, реинтеграция ҳаракатлари қийинлашиши мумкин, чунки бундай ҳолларда жамиятда стигма ва норозилик кучаяди. Бундай вазиятларда боланинг эҳтиёжлари жамиятда адолат туйғуси билан мутаносиб бўлиши муҳимдир. Бундай вазиятларни зудлик билан ҳал қилиш керак, чунки шундай қилинмаса, кўплаб болалар қайта рўйхатга олиш хавфига дуч келишади. Шунингдек, реинтеграциянинг иккита соҳаси алоҳида эътиборга олиниши керак: аскар аёллар ва болалар аскарлари орасида гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш. Гиёҳванд моддалар таъсири остида бўлган ёки жинсий йўл билан юқадиган касалликларга дучор бўлган аскар болалар ўзларининг эҳтиёжларига мос келадиган қўшимча дастурларни талаб қиладилар.

Ҳарбий мақсадларда ишлатиладиган болаларнинг таниқли ҳолатлари

• Грейс Акалло, Уганда
• Лоунг Унг, Камбоджа
• Исмоил Беаҳ, Серра-Леонелик
• Калвин Грем, америкалик
• Ҳагдобеонг, корейс
• Ҳимеюри талабалари, япон
• Муҳаммад Ҳусайн Фаҳмиде, эронлик
• Умар Хадр, канадалик
• Луфтwаффенҳелфер, немис
• Лwоw Эаглец, Полша
• Доминик Онгвен, Уганда

Болалардан ҳарбий хизматда фойдаланишни тугатиш учун кампаниялар

• Чилд Солдиэрс Интернатионал
• Элс де Теммерман
• Граçа Мачел
• Ромео Даллаире
• Wар Ресистерс Интернатионал (Cоунтеринг Милитаризатион оф Ёутҳ программе)
• Ред Ҳанд Дай

Тегишли халқаро ҳуқуқ ва стандартлар

• Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенсия
• Халқаро жиноий суднинг Рим статути
• Болалар меҳнатининг энг ёмон шакллари то'г'рисидаги конвенсия
• Халқаро гуманитар ҳуқуқ
• Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгаши резолюцияси 1998-йил
• Болалар ва қуролли можаролар бо'йича ишчи гуруҳи
• Париж тамойиллари (Урушдан озод болалар)

Ҳужжатли филм

• "Блаcк Ҳаwк Доwн" филмида Сомали қароқчилари орасида болалар аскарлари тасвирланган.

• "Қон олмос" филмида Серра-Леоне инқилобий бирлашган фронти болаларни жазолаш амалиётларида ишлатиш учун ёллайди. Бош қаҳрамоннинг ўғли фронт сафига олинади.
• "Басталар" филмида совет подполковниги Вишневецкий немис базасида қўпорувчилик қилиш учун жиноятчи болалардан иборат қўпорувчилик отрядини тузади (аслида фашистлар Германияси жиноий гуруҳ болалари ва конслагер асирларидан иборат болалар саботаж отрядларини тузган, аммо бундай шаклланишларнинг самарадорлиги жуда паст бўлган. Кўпгина ҳолларда, болалар дарҳол СМЕРСҲ органларига таслим бўлишган).
• Конй 2012, ҳужжатли филм
• " Ла вита нон перде валоре " („ Ҳаёт ўз қадрини йўқотмайди“), ҳужжатли филм

Видеоўйинлар

• Совуқ уруш даврида ўрнатилган Метал Геар сериясида аскар болалар тез-тез учрайди. Хусусан, Метал Геар Солид: Тинчлик Wалкерида вояга етмаган аскар Чико ва Метал Геар Солид 2: Озодлик ўғиллари ва Метал Геар Рисинг: Ревенгеанcе филмининг бош қаҳрамони Раиден Либериядаги воқеалар пайтида бола аскарга айланган.

• Cалл оф Дутй: Блаcк Опс 2 компютер ўйинида болалар аскарлари Куба армиясида хизмат қилади.

Адабиётлар

• Ваутраверс, А. Ж. (2009). Wҳй Чилд Солдиэрс аре Суч а Cомплех Иссуэ. Рефугеэ Сурвей Қуартерлй, 27(4), 96-107. дои:10.1093/рсқ/ҳдп002
• Ҳумпҳрейс, Жессиcа Деэ (2015). Чилд Солдиэр: Wҳен Бойс анд Гирлс Аре Усед ин Wар. Торонто: Кидс Cан Пресс ИСБН 978-1-77138-126-0
• Интернатионал Cентре фор Cоунтер-Террорисм (ИCCТ) & Тҳе Глобал Cентер он Cооперативе Сеcуритй (Септембер 2017). „Cорреcтинг тҳе Cоурсе: Жувениле Жустиcе Принcиплес фор Чилдрен Cонвиcтед оф Виолент Эхтремисм Оффенсес“, ИCCТ & ГCCС, 1-12. Cорреcтинг тҳе Cоурсе: Адванcинг Жувениле Жустиcе Принcиплес фор Чилдрен Cонвиcтед оф Виолент Эхтремист Оффенсес
• Др У C Жҳа (2018), „Чилд Солдиэрс — Праcтиcе, Лаw анд Ремедиэс“. Виж Боокс Индиа Пвт Лтд ИСБН 9789386457523
• Артур Богнер, Габриэле Росентҳал (2020): Чилд Солдиэрс ин Cонтехт. Биограпҳиэс, Фамилиал анд Cоллеcтиве Тражеcториэс ин Нортҳерн Уганда. Гöттинген: Университй Пресс. Чилд Солдиэрс ин Cонтехт

Ҳаволалар

Тарғибот ва гуруҳлар

• Ҳуман Ригҳц Wатч, „Чилд Солдиэрс“
• УНИCЕФ, „Чилд Солдиэрс“
• Wар Чилд
• Wатчлист

Малумот: Бутун дунё бўйлаб болалар аскарлар

• Чилд Солдиэрс Интернатионал, ҳисториcал репорц:
  • Чилд Солдиэрс Глобал Репорт: 2001
  • Чилд Солдиэрс Глобал Репорт: 2004
  • Лоудер тҳан wордс: 2012

Гувоҳлик ва репортаж

• „Гирл Солдиэрс — Тҳе cост оф сурвивал ин Нортҳерн Уганда (Wайбаcк Мачине сайтида 2012-05-23 санасида архивланган)“, wоменнеwснетwорк.нет.
• „Инвисибле Чилдрен—Тҳе Трагедй ин Уганда, Эверй Чилд Министриэс“, эcмафриcа.орг
• „Чилдрен оф Караможа“ (Уганда), форлифе-wорлдwиде.cом
• „Инволвемент оф чилдрен ин армед форматионс дуринг тҳе милитарй cонфлиcт ин Донбас“ (Wайбаcк Мачине сайтида 2017-02-11 санасида архивланган) (Украине), жфп.орг.уа
• „Сех славерй аwаиц Угандан счоолгирлс“, ББC Неwс
• „Угандан армй реcруитинг чилдрен“, ББC Неwс
• „Cритиcисм оф Бритиш чилд солдиэр реcруитмент“, ББC Неwс
• „Армиэс оф гирлс cаугҳт уп ин cонфлиcт“, Тҳе Гуардиан
• „Тҳе Чилд Солдиэрс оф Статен Исланд“, Мотҳер Жонес

Халқаро институтлар

• Интернатионал Cоммиттеэ оф тҳе Ред Cросс, „Чилдрен ин wар“
• Спеcиал Репресентативе оф тҳе УН Сеcретарй Генерал фор Чилдрен анд Армед Cонфлиcт
• Интернатионал Лабоур Организатион, „Чилд лабоур анд армед cонфлиcт“

Бошқа

• Подcаст он чилд солдиэрс ин тҳе Миддле Эаст