Kontent qismiga oʻtish

Elias Canetti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Elias Canetti
Tavalludi 25-iyul 1905-yil
Ruse, Bulgaria
Vafoti 14-avgust 1994-yil(1994-08-14)
(89 yoshda)
Syurix, Shveysariya
Ijod qilgan tillari Germaniya
Fuqaroligi Birlashgan Qirollik va Bolgariya
Alma mater Vena universiteti (PHD, 1929)
Mukofotlari Nobel mukofoti(1981)
Turmush oʻrtogʻi
  • Veza Taubner-Calderon
    (turm. 1934; vaf. 1963)
  • Hera Buschor (turm. 1971)

Elias Canetti (bolgarcha: Елиас Канети 1905-yil 25-iyul – 1994-yil 1- avgust [1]) — nemis tilida ijod qiladigan yozuvchi boʻlib, Bolgariyaning Ruse shahrida sefardik yahudiy oilasida tugʻilgan. Ular Angliyaning Manchester shahriga koʻchib oʻtishdi, lekin uning otasi 1912-yilda vafot etadi va onasi uchta oʻgʻlini Yevropaga olib ketadi. Ular Vena shahriga joylashadilar.

Canetti 1938-yilda Anshlyusdan keyin fashistlar taʼqibidan qutulish uchun Angliyaga koʻchib oʻtadi. U 1952-yilda Britaniya fuqaroligini oladi. Canetti modernist romanchi, dramaturg, memuarist va fantastik asarlar yozuvchisi edi[2]. U 1981-yilda adabiyot boʻyicha „keng dunyoqarashi, boy gʻoyalari va badiiy kuchi bilan ajralib turadigan asarlari uchun“ Nobel mukofotiga sazovor boʻldi[3]. U boshqa asarlari qatorida „Crowds and Power“ nomli badiiy kitobi bilan mashhur.

Hayoti va ishlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yoshlik davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1905-yilda Bolgariyaning Dunay boʻyidagi Ruse shahrida tadbirkor Jacques Canetti va Mathilde nei Ardittilarning oilasida tugʻilgan[4]. Canetti uch oʻgʻilning kattasi edi[5]. Uning ajdodlari Sefarad yahudiylari edi[6]. Uning ota-bobolari Usmonli Adrianopoldan Ruse shahriga joylashadilar[5].

Ruse shahrida Canettining otasi va bobosi 1898-yilda qurgan tijorat binosida ishlagan muvaffaqiyatli savdogarlar edi[7]. Canettining onasi XVIII asr oxirida Ruse yahudiy koloniyasining asoschilaridan biri va Bolgariyadagi eng qadimgi Sefard oilalaridan biri boʻlgan Arditti oilasidan chiqqan. Ardittilarni XIV asrda, ular Alfonso IV va Pedro IVning Aragon qirollik saroyida saroy tabiblari va astronomlari boʻlganlarida kuzatish mumkin. Ruse shahriga joylashishdan oldin ular Italiyaga koʻchib ketishgan va XVII asrda Livornoda yashaganlar[8].

Canetti oʻzining bolalik yillarini, 1905-yildan 1911-yilgacha, oilasi Angliyaning Manchester shahriga koʻchib oʻtgunga qadar Ruse shahrida oʻtkazadi. U yerda Canettining otasi xotinining akalari tomonidan tashkil etilgan biznesga qoʻshiladi. 1912-yilda uning otasi toʻsatdan vafot etadi va onasi bolalari bilan avval Lozannaga, keyinroq oʻsha yili, Canetti yetti yoshga toʻlganda, Venaga koʻchib oʻtadi. Onasi nemis tilini oʻrganishini va gapirishini talab qiladi. Bu vaqtga kelib, Canetti allaqachon ladino (ona tili), bolgar, ingliz va baʼzi fransuz tillarida gapirgan, oxirgi ikkitasini u Britaniyada oʻtkazgan paytlarida oʻqigan. Keyinchalik, oilasi dastlab (1916-yildan 1921-yilgacha) Syurixga, keyin (1924-yilgacha) Frankfurtga koʻchib oʻtdi, u yerda Canetti oʻrta maktabni tugatadi.

Canetti 1924-yilda kimyo fanini oʻrganish uchun Vena shahriga qaytib keladi. Biroq, Venadagi yillar davomida uning asosiy qiziqishlari falsafa va adabiyotga aylandi. Birinchi Vena respublikasi adabiy doiralariga kiritilib, u yozishni boshladi. U 1927-yil iyul qoʻzgʻolonida qatnashgan va kitoblarning yoqib yuborilishidan (oʻz yozuvlarida tez-tez esga olinadigan) hayratda qolgan Canetti velosipedi bilan bu joyni tezda tark etgan[9]. U 1929-yilda Vena universitetida kimyo fanlari doktori ilmiy darajasini oldi, lekin hech qachon kimyogar boʻlib ishlamadi[10].

U Buyuk Britaniyaga qochib ketishidan oldin Vena shahrida ikkita asarini nashr etdi: Komödie der Eitelkeit 1934 (The Comedy of Vanity) va Die Blendung 1935 (Auto-da-Fé, 1935). U oʻz asarlarida fashistlar Germaniyasi va siyosiy betartiblik tajribasini aks ettirgan, ayniqsa, "Die Blendung" romanida va " Crowds and Power " (1960) nomli badiiy asarida olomon harakati va guruh tafakkurini oʻrgangan. U koʻp tilli kelib chiqishi va bolaligi taʼsirini oʻylab, bir necha jild xotiralar yozdi.

Shaxsiy hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1934-yilda Vena shahrida u Veza (Venetiana) Taubner-Kalderonga (1897-1963) turmushga chiqdi, u Canettining ilhomlantiruvchi va sadoqatli adabiy yordamchisi boʻlgan. Canetti boshqa ayollar bilan munosabatlarga ochiq edi. U kompozitor Gustav Mahlerning qizi haykaltarosh Anna Mahler bilan qisqa vaqt davomida uchrashib yurgan. 1938-yilda Germaniya bilan Anshlyusdan soʻng, Canettilar Londonga koʻchib oʻtdilar.

1963-yilda Veza vafot etganidan soʻng, Canetti 1972-yilda Hera Buschorga (1933-1988) bilan turmush quradi, oʻsha vaqtlarda uning Johanna ismli qizi ham bor edi . Canettining akasi Jacques Canetti Parijga joylashdi va u yerda fransuz shansonini qayta tiklashni qoʻllab-quvvatladi[11]. Nemis tilidagi yozuvchi boʻlishiga qaramay, Canetti 1970-yillargacha Britaniyada yashab, 1952-yilda Britaniya fuqaroligini oladi. Umrining soʻnggi 20 yilida Canetti asosan Syurixda yashadi.

Faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nemis tilida ijod qiluvchi Canetti 1981-yilda „keng dunyoqarashi, boy gʻoyalari va badiiy kuchi bilan ajralib turadigan asarlari uchun“ adabiyot boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻldi. Asosan u oʻzining bolaligi va Anshlyusgacha boʻlgan Vena haqidagi avtobiografik xotiralaridan iborat mashhur trilogiyasi Die Gerettete Zunge (The Tongue Set Free); Die Fackel im Ohr (The Torch in My Ear) va Das Augenspiel (The Play of the Eyes), modernistik romani Auto-da-Fé (Die Blendung), Crowds and Power nomli asarlari bilan tanilgan.

1970-yillarda Canetti Syurixga tez-tez sayohat qila boshladi va natijada umrining soʻnggi 20 yilini oʻsha yerda yashadi. 1994-yilda Syurixda vafot etdi[12].

Mukofotlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Grand Austrian State adabiyot boʻyicha mukofoti (1967)[13]
  • Bavarian Academy of the Fine Arts adabiyot mukofoti (1969)[14]
  • Avstriya fan va sanʼat bezaklari (1972)[15]
  • Georg Büchner mukofoti (Til va adabiyot boʻyicha Germaniya akademiyasi, 1972)[16]
  • Nemis ovoz yozish mukofoti, „Ohrenzeuge“ (Deutscher Schallplattenpreis)ni oʻqiganligi uchun (1975)[17]
  • Nelly Sachs mukofoti (1975)[18]
  • Gottfrid-Keller-Preis mukofoti (1977)[19]
  • Pour le Mérite mukofoti(1979)[20]
  • Iogann-Piter-Xebel-Preis (Baden-Vyurtemberg, 1980) mukofoti[21]
  • Klosterneuburg shahrining Frants Kafka mukofoti (1981)[22]
  • Adabiyot boʻyicha Nobel mukofoti (1981)[16].
  • Germaniya Federativ Respublikasining „Buyuk xizmatlari uchun“ ordeni (1983)[23].
  • 1975-yilda Canetti Manchester universitetining, 1976-yilda esa Lyudvig Maksimilian Myunxen universitetining faxriy doktori unvoniga sazovor boʻldi[24].
  • Janubiy Shetland orollaridagi Livingston orolidagi Canetti choʻqqisi, Antarktida uning nomi bilan atalgan[25].

Ishlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Komödie der Eitelkeit 1934 (The Comedy of Vanity)
  • Die Blendung 1935 (Auto-da-Fé, roman, Cicely Wedgwood tomonidan tarjima qilingan (Jonathan Cape, Ltd., 1946). Uedgvud tarjimasining birinchi Amerika nashri "Bobil minorasi" (Alfred A. Knopf, 1947) deb nomlangan.
  • Die Befristeten 1956 (1956-yilda Oksforddagi spektakl premyerasi) (Their Days are Numbered)
  • Masse und Macht 1960 (Crowds and Power, 1962, Gamburgda nashr etilgan)
  • Aufzeichnungen 1942 – 1948 (1965) (eskizlar)
  • Die Stimmen fon Marrakesch 1968 yil Hanser tomonidan Munichda nashr etilgan (The Voices of Marrakesh, sayohatnoma, tr. 1978)
  • Der andere Prozess 1969 Kafkas Briefe an Felice (Kafkaʼs Other Trial, tr. 1974).
  • Gitler nach Speer (insho)
  • Die Provinz des Menschen Aufzeichnungen 1942 – 1972 (The Human Province, tr. 1978)
  • Der Ohrenzeuge. Fünfzig Charaktere 1974 („Ear Witness: Fifty Characters“, tr. 1979).
  • Das Gewissen der Worte 1975 yil. Insholar (The Conscience of Words)
  • Die Gerettete Zunge 1977 (The Tongue Set Free, memuar, tr. 1979 by Joachim Neugroschel)
  • Die Fackel im Ohr 1980 Lebensgeschichte 1921 – 1931 (The Torch in My Ear, tr. 1982)
  • Das Augenspiel 1985 Lebensgeschichte 1931 – 1937 (The Play of the Eyes, memuar, tr. 1990)
  • Das Geheimherz der Uhr: Aufzeichnungen 1987 (The Secret Heart of the Clock, tr. 1989)
  • Die Fliegenpein (Pashshalar azobi, 1992)
  • Nachträge aus Hampstead (Notes from Hampstead, 1994)
  • The Voices of Marrakesh (oʻlimidan keyin nashr etilgan, Arion Press, 2001, Karl Bissinger fotosuratlari va Uilyam T. Uaylining oʻymakorligi bilan)
  • Party im Blitz; Die englischen Jahre 2003 (Party in the Blitz, memuar, vafotidan keyin nashr etilgan, tr. 2005)
  • Aufzeichnungen für Marie-Luise (1942-yilda yozilgan, tuzilgan va vafotidan keyin nashr etilgan, 2005)

Sharhlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Stivenson, Randall (1982), Frants Kafkaning shaxsiy hayoti, Kafkaning boshqa sud jarayonining sharhi: Felicega maktublar, Senkrastus № 9, 1982 yil yozi, 45 va 46-betlar, 

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Olomon psixologiyasi
  • Mamlakatlar boʻyicha Nobel mukofoti sovrindorlari roʻyxati
  • Qochqinlar roʻyxati
  • Mari-Luiza fon Motesichki
  • Rut fon Mayenburg
  • Yahudiy Nobel mukofoti sovrindorlari roʻyxati

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Canetti“. Random House Webster's Unabridged Dictionary.
  2. ↑ Lorenz, Dagmar C.G. „Introduction“, . A Companion to the Works of Elias Canetti. Twayne Publishers, 2009 — 350-bet. ISBN 978-080-578-276-9. 
  3. ↑ „The Nobel Prize in Literature 1981“. Nobel Foundation. Qaraldi: 2014-yil 8-aprel.
  4. ↑ „Canetti Trading House“. Bulgarian National Television.
  5. ↑ 5,0 5,1 Lorenz, Dagmar C. G. (17 April 2004). "Elias Canetti". Literary Encyclopedia (The Literary Dictionary Company Limited). ISSN 1747-678X. http://www.litencyc.com/php/speople.php?rec=true&UID=725. Qaraldi: 13 October 2009. Elias Canetti]]
  6. ↑ „Heroes – Trailblazers of the Jewish People“. Beit Hatfutsot. 2019-yil 7-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 7-noyabr.
  7. ↑ „The Canetti House – a forum for alternative culture“. Internationale Elias Canetti Gesellschaft. 2010-yil 24-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 13-oktyabr.
  8. ↑ Angelova, Penka „Die Geburtsstadt von Elias Canetti“, . Elias Canetti: Der Ohrenzeuge des Jahrhunderts (de). Internationale Elias-Canetti-Gesellschaft Rousse, 2006. 
  9. ↑ Stieg, Gerard, Fruits de Feu – l’incendie du Palais du Justice de Vienne en 1927 et ses consequences dans la Littérature Autrichienne. Université de Rouen (ISBN 9782877750080), 1989.
  10. ↑ „Elias Canetti | Bulgarian-born writer | Britannica“ (en). www.britannica.com. Qaraldi: 2023-yil 14-fevral.
  11. ↑ Patrick Labesse. „Jacques Canetti, Le découvreur de Brassens et de Brel“. Le Monde (1997-yil 10-iyun). Qaraldi: 2015-yil 22-yanvar.
  12. ↑ „Encyclopædia Britannica profile“ (2024-yil 20-fevral).
  13. ↑ „Großer Österreichischer Staatspreis“ (de). Bundesministerium für Kunst, Kultur, öffentlichen Dienst und Sport. 2021-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 10-dekabr.
  14. ↑ Künste. „Thomas-Mann-Preis der Hansestadt Lübeck und der Bayerischen Akademie der Schönen Künste“ (de). www.badsk.de. Qaraldi: 2023-yil 10-dekabr.
  15. ↑ „Reply to a parliamentary question“ (de). Qaraldi: 2012-yil 19-oktyabr.
  16. ↑ 16,0 16,1 Kirkup, James (September 23, 2004). "Canetti, Elias (1905-1994), author". Oxford Dictionary of National Biography (Oxford University Press). 
  17. ↑ Hageraats, G.J.E.M (2012). "De mens is het verwandlungsdier: Elias Canetti over verwandlung, massa en meer" (nl). Universiteit van Amsterdam. https://pure.uva.nl/ws/files/1738012/114581_12.pdf. 
  18. ↑ „Nelly-Sachs-Preis“. Dormund.de. 2023-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 16-fevral.
  19. ↑ „Gottfried Keller-Preis“. Gottfried Keller Preis.
  20. ↑ „Canetti | ORDEN POUR LE MÉRITE“. www.orden-pourlemerite.de. Qaraldi: 2023-yil 10-dekabr.
  21. ↑ „Hebel- Preis und Hebelpreisträger“. hausen.pcom.de. Qaraldi: 2023-yil 10-dekabr.
  22. ↑ „Hanser Verlag author page“. 2013-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-noyabr.
  23. ↑ Göbel, Helmut. Elias Canetti (de). Rowohlt Taschenbuch Verlag, 2005. ISBN 978-3-499-50585-0. 
  24. ↑ Kerbel, Sorrel. The Routledge Encyclopedia of Jewish Writers of the Twentieth Century (en). Routledge, 2004-11-23. ISBN 978-1-135-45606-1. 
  25. ↑ „Bulgarian Antarctic Gazetteer“ (Bulgarian). Antarctic Place-names Commission. Qaraldi: 2024-yil 20-mart.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Encyclopædia Britannica profili
  • Donahyuga soʻzboshi, Modernizmning oxiri
  • Works by Elias Canetti
  • Elias Canetti perlentaucher.de
  • Elias Canetti, Nobel Yoritgichlari – Yahudiy Nobel mukofoti sovrindorlari, Bayt Xatfutsot – Yahudiy xalqi muzeyi veb-saytida.
  • Works by or about Elias Canetti
  • Elias Canetti
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Elias_Canetti&oldid=5192221" dan olindi