Ayteke bi
| Ayteke bi | |
|---|---|
qozoqcha: Әйтеке би Байбекұлы | |
 Ayteke bi surati pochta markasida | |
| Kichik juzning oliy biyi | |
|
Mansab davri 1669 – 1700 | |
| Monarx | Tauke xon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
Aytik 1644-yil 23-mart Qizilsha, Qozoq xonligi |
| Vafoti |
1700-yil hozirgi Nurota tumani, Navoiy viloyati, Oʻzbekiston |
| Otasi | Baybek |
| Qarindoshlari | Yalangtoʻsh Bahodir |
| Taʼlim |
Ulug'bek madrasasi Sherdor madrasasi |
| Dini | islom: sunniylik |
Ayteke bi Baybekuli (qozoqcha: Әйтеке би Байбекұлы), asl ismi Aytik (1644-yil, Qizilsha, (hozirgi Oʻzbekiston)[1] — 1700-yil (hozirgi Navoiy viloyati Nurota tumani) — qozoq biyi, notiq. U qozoq xalqining birlashishiga katta hissa qoʻshgan.
Tarjimai holi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ayteke bi turkiylarning eng yirik Alchin qabilasining toʻrtkar urugʻi Alimuli boʻlimidan, Buxoro xonlarining Samarqanddagi akasi Yalangtoʻsh Bahodir[2] va Qoʻqon xoni Aqshi Seytqululining nabirasi boʻlgan.
Besh yoshidan ovul mullasidan oʻqish va yozishni oʻrgangan. Samarqanddagi Ulugʻbek madrasasida (boshqa maʼlumotlarga koʻra, Buxoroda), soʻngra Sherdor madrasasida taʼlim olgan, bu yerda din, huquq, astronomiya,geografiya, tarix, matematika fanlaridan tahsil olgan. Arab, fors, chigʻatoy va oʻzbek tillarini bilgan.
Amakisi, Samarqanddagi Sherdor va Tillakori madrasalari qurilishiga sabab boʻlgan jamoat va siyosiy arbob Yalangtoʻsh Bahodir ustozligida ham uyda, ham maktabda tarbiya va taʼlim olgan.
Ayteke bi 20 yoshida Buxoro va Samarqanddagi qozoq, oʻzbek, qoraqalpoqlar bir qismining beyi boʻlgan. Yigirma besh yoshida (boshqa maʼlumotlarga koʻra, 30 yoshida) Kichik juzning bosh biylaridan biri etib saylangan va oʻshandan buyon uning nomi boshqa yirik qozoq biylari Tole bi, Qazibek bi, shuningdek, Tauke xonlar bilan birga qoʻllana boshlagan.
Ayteke bi — qozoq urugʻlari oʻrtasidagi qonli qasos zanjirini uzish uchun qon adovatini, qonga qon tamoyilini „adolatli jazo“ va „toʻlov“ tamoyillari bilan almashtirishga hissa qoʻshgan „Jeti Jargi“ (Yetti qonun) dasht qonunlarining asosiy mualliflaridan biri[3]. Taukexonning yordamchisi va maslahatchisi, botirning oʻzi Taukexon bilan birgalikda jungʻorlarning Sayramga hujumini qaytarishda qatnashgan. „Buyuk“, „barakali“ unvonini olgan Taukexon bilan birgalikda u qozoq yerlarini oʻz qonuniga ega boʻlgan yagona markazlashgan davlat doirasida birlashtirgani uchun jungʻorlar va ruslar bilan munosabatlarda maʼlum muvozanat oʻrnatishga hissa qoʻshgan, qozoqlar, qoraqalpoqlar va qirgʻizlarga qarshi harakatlarni birlashtirishga hissa qoʻshgan.
Oʻzining oqilona qarorlari bilan zamondoshlari, avlodlari qalbida yorqin iz qoldirish uchun biy yuksak maʼnaviyat darajasida boʻlishi shart, degan fikrga ega boʻlgan.
Ayteke bi hozirgi Oʻzbekiston hududida, Navoiy viloyatidagi Nurota tumanida dafn etilgan[4]. Boshqa maʼlumotlarga koʻra, Toshkentdan 75 km uzoqlikda, Qovunchi yoki Chinoz (hozirda shahar) qishloqlari yaqinida dafn etilgan[5].
Xotirasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]2003-yilda Qozogʻistonda Ayteke biga bagʻishlangan pochta markasi chiqarildi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Айтеке би Байбекулы“. testent.ru. Qaraldi: 24-iyul 2023-yil.
- ↑ КИРГИЗ — КАЗАКИ В XVII и XVIII ВЕКАХ (Wayback Machine saytida 2011-06-12 sanasida arxivlangan)
- ↑ „Айтеке-би“. old.unesco.kz. Qaraldi: 24-iyul 2023-yil.
- ↑ „Мавзолей Айтеке би. Актюбинский вестник“. 2016-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-mart.
- ↑ „Айтеке би Байбекулы“. 2013-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-mart.