Нисбийлик назарияси

Нисбийлик назариясида таърифланган фазо ва вақтнинг эгилиши

Нисбийлик назарияси — фазо ва вақтнинг ҳар қандай физик жараён учун ўринли бўлган хусусиятлари ҳақидаги ҳозирги замон физика таълимоти. Алберт Эинстеин яратган нисбийлик назарияси 2 қисмдан: махсус нисбийлик назарияси ва умумий нисбийлик назариясидан иборат бўлиб, махсус нисбийлик назарияси 1905-йилда, умумий нисбийлик назарияси 1916-йилда ниҳоясига етказилган.

Фазо ва вақт ҳақидаги тушунчалар турли даврда турлича бўлган. Классик физикада вақтнинг фазо билан материяга ҳеч қандай даҳли йўқ. Фазо ва вақт ҳақидаги классик механика таълимотини Галилео Галилеи нисбийлик принсипи асосида физик равишда ифодалаш мумкин. Фазонинг аниқ нуқтасида аниқ вақтда рўй берувчи ҳодисани воқеа дейилади. Механик ҳодисалар барча инерсиал саноқ системаларда бир хил рўй беради, демак, ҳаракат тенгламасининг ёзилиш шакли барча инерсиал саноқ системаларда бир хилдир. Бу хусусият Галилеи алмаштиришларига нисбатан Исааc Неwтон ҳаракат тенгламасининг инвариантлиги дейилади.

Нисбийлик назариясига кўра, физик жараёнларда фазо ва вақт хусусиятлари ўзаро боғлиқдир. Фазо ва вақтнинг ўзаро боғланиши ҳаракат туфайлидир. Жисм турли ҳаракатда экан, фазо ва вақт хусусиятлари ҳам турличадир. Махсус нисбийлик назарияси учун 2 принсип (асосий қонун) замин ҳисобланади: биринчиси нисбийлик принсипи, иккинчиси ёруғлик тезлигининг доимийлигидир. Нисбийлик принсипига асосан, физик қонуниятларни ифодаловчи математик тенгламалар бир хил кўринишга эга, яъни улар турли инерсиал саноқ ситемаларга нисбатан инвариантдир. Иккинчи принсипни қуйидагича ифодалаш мумкин: ёруғликнинг бўшлиқдаги тезлиги барча инерсиал саноқ системаларда бир хил қийматга эга бўлиб, ёруғлик манбаининг ҳаракатига боғлиқ эмас.

Гравитация, фазо ва вақт ҳақидаги ҳозирги замон физик назарияси, асосан, Эсинстеин томонидан яратилди ва умумий нисбийлик назарияси номини олди. Умумий нисбийлик назариясининг яратилишида эквивалентлик принсипи асос бўлиб хизмат қилди.

Нисбийлик назариясидан келиб чиқувчи хулосалар жуда кўп текширишлар, кузатишлар ва тажрибалар асосида тасдиқланган. Ҳозирги кунгача нисбийлик назариясининг камчиликлари мавжудлигини кўрсатувчи бирор далил ёки тажриба натижалари маълум эмас.

Алберт Эинстеин 1905-йилда Алберт А. Мичелсон, Ҳендрик Лорентз, Ҳенри Поинар ва бошқалар томонидан олинган кўплаб назарий натижалар ва эмпирик топилмалар асосида махсус нисбийлик назариясини эълон қилди. Мах Планк, Ҳерманн Минковский ва бошқалар кейинги ишларни бажаришди.

Эинстеин 1907-1915-йиллар орасида умумий нисбийликни ишлаб чиқди, 1915-йилдан кейинги кўпчиликнинг ҳиссаларини қўшди. Умумий нисбийликнинг якуний шакли 1916-йилда чоп этилди.

„Нисбийлик назарияси“ атамаси 1906-йилда Планк томонидан ишлатилган „нисбий назария“ иборасига асосланган бўлиб, у назариянинг нисбийлик тамойилини қандай ишлатишини таъкидлаб ўтди. Худди шу ёзувнинг мунозарали қисмида Алфред Букерер биринчи марта „нисбийлик назарияси“ (немисча: Relativitätstheorie) иборасини ишлатган

1920-йилларга келиб физика жамияти махсус нисбийликни тушуниб, қабул қилди. Атом физикаси, ядро физикаси ва квант механикасининг янги соҳаларида теорисенлер ва эксперименталистлар учун жуда муҳим ва зарурий воситага тезда айланди.

Таққослаш учун, умумий нисбийлик Нютон тортишиш назарияси мазмунига кичик тузатишларни киритмасдан ҳам фойдали кўринмайди. Экспериментал тест учун жуда кам имкониятни таклиф қилгандек туюлди, чунки унинг кўпчилиги астрономик миқёсда эди. Унинг математикаси жуда кам сонли одамлар томонидан мураккаб ва тўлиқ тушунилган эди. Тахминан 1960-йилларда умумий нисбийлик физика ва астрономияга катта эътибор қаратди. Янги риёзий техника умумий нисбийлик даражасини содда ҳисоблаш учун қўллаш ва унинг концепцияларини янада осонроқ намоён қилди. Квазарлар (1963), 3-келвин микродалга фон радиацияси (1965), пулсарлар (1967) ва биринчи қора туйнук номзодлари (1981), каби астрономик ҳодисалар аниқлангач, улар яна назарияни тасдиқлади.

Изоҳ

Ушбу ма'лумот О'збекистон Миллий Университети талабаси Пардаев Аслиддин томонидан тайёрланди