Hans Luther sahifasining manbasini koʻrish

{{Davlat arbobi bilgiqutisi 
| ismi = Hans Luther
| tasvir = Bundesarchiv Bild 146-1969-008A-07, Hans Luther.jpg
| uzunlik = 220
| lavozim = [[Weimar Respublikasi|Germaniya davlati]] [[Reyxskansler|Reyxkansleri]]
| bayroq = Coat of Arms of Germany.svg
| bayroq2 = 
| ismi ostida = 
| boshlanish davri = [[15-yanvar]] [[1925-yil]]
| tugash davri = [[12-may]] [[1926-yil]]
| premyer = 
| prezident = Fridrix Ebert<br>Hans Luther (v.b.),<br>Valter Simons (v.b.),<br>Paul fon Gindenburg
| vitse-prezident = | gubernator = | vitse-gubernator = | vazir = | bosh vazir = | birinchi vazir = | monarx = | noib = | kansler = | parlament = | lider = | hokim = | hokim yordamchisi = | hukmdor = | hukmdor yordamchisi = | yordamchisi = | muvaqqat = | muxolif = 
| oʻrinbosar = 
| oʻtmishdoshi = [[Wilhelm Marx]]
| vorisi = [[Wilhelm Marx]]
| avvalgisi = 
| keyingisi =
| tartib_2 = 
| lavozim_2 = Germaniya prezidenti v.b.
| bayroq_2= Flag of the President of Germany.svg
| bayroq2_2= 
| ismi ostida_2 = 
| boshlanish davri_2 = [[28-fevral]] [[1925]]-yil
| tugash davri_2 = [[12-mart]] [[1925-yil]]
| premyer_2 = 
| prezident_2 = | vitse-prezident_2 = | gubernator_2 = | vitse-gubernator_2 = | vazir_2 = | bosh vazir_2 = | birinchi vazir_2 = | monarx_2 = | noib_2 = | kansler_2 = | parlament_2 = | lider_2 = | hokim_2 = | hokim yordamchisi_2 = | hukmdor_2 = | hukmdor yordamchisi_2 = | yordamchisi_2 = | muvaqqat_2 = | muxolif_2 = | oʻrinbosar_2 = 
| oʻtmishdoshi_2 = Fridrix Ebert
| vorisi_2 = Valter Simons (v.b.)
| avvalgisi_2 = 
| keyingisi_2 =
| tartib_3 = 
| lavozim_3 = Reyxsbank prezidenti
| bayroq_3= Flagge Deutsches Reich - Dienstflagge zu Land (1921-1933).svg
| bayroq3_3= 
| ismi ostida_3 = 
| boshlanish davri_3 = [[7-mart]] [[1930-yil]] 
| tugash davri_3 = [[17-mart]] [[1933-yil]]
| premyer_3 = 
| prezident_3 = | vitse-prezident_3 = | gubernator_3 = | vitse-gubernator_3 = | vazir_3 = 
| bosh vazir_3 = 
| birinchi vazir_3 = | monarx_3 = | noib_3 = 
| kansler_3 = | parlament_3 = | lider_3 = | hokim_3 = 
| hokim yordamchisi_3 = | hukmdor_3 = | hukmdor yordamchisi_3 = | yordamchisi_3 = | muvaqqat_3 = 
| muxolif_3 = 
| oʻrinbosar_3 = 
| oʻtmishdoshi_3 = [[Hjalmar Schacht]]
| vorisi_3 = [[Hjalmar Schacht]]
| avvalgisi_3 = 
| keyingisi_3 = 
| tartib_4 = 
| lavozim_4 = [[Weimar Respublikasi|Germaniya]] iqtisod vaziri
| bayroq_4=Flagge Deutsches Reich - Dienstflagge zu Land (1921-1933).svg
| bayroq4_4=
| ismi ostida_4 = 
| boshlanish davri_4 = [[26-oktabr]] [[1925-yil]] 
| tugash davri_4 = [[25-yanvar]] [[1926-yil]]
| premyer_4 = uning o'zi
| prezident_4 = 
| vitse-prezident_4 = | gubernator_4 = | vitse-gubernator_4 = | vazir_4 = | bosh vazir_4 = | birinchi vazir_4 = | monarx_4 = | noib_4 = | kansler_4 = | parlament_4 = | lider_4 = | hokim_4 = | hokim yordamchisi_4 = | hukmdor_4 = | hukmdor yordamchisi_4 = | yordamchisi_4 = | muvaqqat_4 = 
| muxolif_4 = 
| oʻrinbosar_4 = 
| oʻtmishdoshi_4 = Otto fon Shliben
| vorisi_4 = Piter Reynxold
| avvalgisi_4 = 
| keyingisi_4 = 
| tartib_5 = 
| lavozim_5 = 
| bayroq_5= Flagge Deutsches Reich - Dienstflagge zu Land (1921-1933).svg
| bayroq5_5= 
| ismi ostida_5 = 
| boshlanish davri_5 = [[6-oktabr]] [[1923-yil]] 
| tugash davri_5 = [[15-dekabr]] [[1924-yil]]
| premyer_5 = Gustav Shtrezeman,<br>[[Wilhelm Marx]]
| prezident_5 = 
| vitse-prezident_5 = | gubernator_5 = | vitse-gubernator_5 = | vazir_5 = | bosh vazir_5 = | birinchi vazir_5 = | monarx_5 = | noib_5 = | kansler_5 = | parlament_5 = | lider_5 = | hokim_5 = | hokim yordamchisi_5 = | hukmdor_5 = | hukmdor yordamchisi_5 = | yordamchisi_5 = | muvaqqat_5 = | muxolif_5 = 
| oʻrinbosar_5 = 
| oʻtmishdoshi_5 = Rudolf Gilferding
| vorisi_5 = Otto fon Shliben
| avvalgisi_5 = 
| keyingisi_5 = 
| tartib_6 = 
| lavozim_6 = Germaniya oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi vaziri
| bayroq_6= Flagge Deutsches Reich - Dienstflagge zu Land (1921-1933).svg
| bayroq6_6= 
| ismi ostida_6 = 
| boshlanish davri_6 = [[1-dekabr]] [[1922-yil]] 
| tugash davri_6 = [[4-oktabr]] [[1923-yil]]
| premyer_6 = Wilhelm Kuno,<br>Gustav Shtrezeman
| prezident_6 = | vitse-prezident_6 = | gubernator_6 = | vitse-gubernator_6 = | vazir_6 = | bosh vazir_6 = | birinchi vazir_6 = | monarx_6 = | noib_6 = | kansler_6 = | parlament_6 = | lider_6 = | hokim_6 = | hokim yordamchisi_6 = | hukmdor_6 = | hukmdor yordamchisi_6 = | yordamchisi_6 = | muvaqqat_6 = | muxolif_6 = 
| oʻrinbosar_6 = 
| oʻtmishdoshi_6 = Karl Myuller
| vorisi_6 = Gerxard fon Kanits
| avvalgisi_6 = 
| keyingisi_6 = 
| tugʻilgan sanasi = 10-mart 1879-yil
| tugʻilgan joyi = [[Berlin]], [[Germaniya imperiyasi]]
| vafot sanasi = {{death date and age|1962|5|11|1879|3|10}}
| vafot joyi = [[Dusseldorf|Dyusseldorf]], [[Shimoliy Reyn-Vestfaliya|Shimoliy Reyn Vestfaliya]], [[Germaniya Federativ Respublikasi(1949—1990)|Germaniya]]
| vafot sababi =
| fuqaroligi =
| millati =
| partiya = Germaniya xalq partiyasi (1929—1933)
| boshqa partiya =
| boʻyi =
| turmush_oʻrtogʻi =
| bolalari =
| otasi =
| onasi =
| nikohsiz jufti =
| munosabatlar =
| qarindoshlari =
| istiqomat joyi =
| dini = Lutheran
| taʼlim = Berlin Universiteti<br />Jeneva Universiteti<br />Kil Universiteti
| alma_mater =
| kasbi = advokat
| mashhur ishlari =
| maoshi =
| kabinet =
| qoʻmitalar =
| portfolio =
| ilmiy unvoni =
| unvoni =
| maʼlumoti =
| mukofotlari =
| dafn etilgan joyi = [[Stoffeler Friedhof]]
}}

'''Hans Luther''' ({{talaffuz|Hans Lyuter}}; [[1879-yil]] [[10-mart]], [[Berlin]], [[Germaniya imperiyasi]] — [[1962-yil]] [[11-may]], [[Dusseldorf]], [[Germaniya Federativ Respublikasi (1949—1990)|Germaniya]]) — [[nemis]] davlat arbobi, moliyachi va diplomati, Germaniya kansleri ([[1925]]—[[1926]]), Reyxsbank prezidenti ([[1930]] — [[1933]]).

== Biografiyasi ==
=== Yoshlik yillari. Davlat xizmatidagi faoliyati ===
Hans Luther Berlinda, Lutheran oilasida, boy, yogʻoch mahsulotlar savdogari Otto Luther (1848-1912) va Wilhelmina Lutherning (Hyubner) xonodonida tugʻilgan<ref name="Bio2">{{Veb manbasi|url=https://www.dhm.de/lemo/Biografie/hans-luther|title=Biografie Hans Luther (German)|publisher=Deutsches Historisches Museum|accessdate=19-yanvar 2015-yil}}</ref>.

1897-yilda Leybnits gimnaziyasini tamomlagandan soʻng Jeneva universitetida huquqshunoslik boʻyicha oʻqishni boshladi. U [[Berlin universiteti]] va Kil universitetlarida oʻqishni davom ettirdi. 1904-yilda davlat yuridik imtihonlarini aʼlo baholarga topshirdi. 1907-yil mart oyida baholovchi unvoni uchun imtihondan soʻng, Magdeburg magistratining yuridik boʻlimi boshligʻi etib tayinlandi.

1907-yilda u oʻzining birinchi xotiniga uylandi. Lekin kanslerlik lavozimidan biroz oldin xotini vafot etadi. Ularning toʻrtta qizi bor edi, ulardan ikkitasi goʻdakligida vafot etadi.

Luther 1913-yil fevraligacha Magdeburgda qolib, Prussiya shaharlar ittifoqining tijorat direktori lavozimini egalladi.

1918-1922-yillarda — [[Essen|Essen oberburgomistri]] (meri) boʻlgan. 1919-yilda texnik muharrir Geynrix Raysner, bankir Wilhelm fon Valdtauzen va kimyogar Frants Fisher bilan birgalikda „Reyn-Vestfaliya sanoat zonasida fan va hayot jamiyati“ga asos solgan. Keyinchalik jamiyat Texnologiyalar Uyiga (HDT) aylantirildi, u bugungi kunda Germaniyaning eng qadimgi mustaqil texnik taʼlim instituti boʻlib, bosh qarorgohi Essen shahrida va filiallari Berlin va Myunxenda joylashgan.

1922-yil noyabrda partiyasiz bõlishiga qaramay, shu bilan birga, Germaniya Xalq partiyasiga (NNP) yaqin siyosatchi sifatida Germaniyaning Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi vaziri etib tayinlangan.

1923-yil oktabr oyida NNP raisi G. Strezeman hukumatida moliya vaziri etib tayinlandi.[[Giperinflyatsiya|Giperinflatsiyani]] tugatishga qaratilgan pul islohotini amalga oshirishni nazorat qildi. 1923-yil 15-noyabrda Rent markasi va 1924-yil 30-avgustda — Reyxsmark muomalaga kiritildi.

=== Kansler lavozimida. Isteʼfoga chiqishi ===
1925-yil yanvarida „katta koalitsiya“ parchalanganidan soʻng, prezident Ebert kansler Strezeman tavsiyasiga koʻra, unga hukumat tuzish vazifasini topshirdi. Luther hukumati [[Weimar Respublikasi|Veymar Respublikasining]] birinchi oʻng qanot hukumati boʻldi, uning tarkibiga sotsial-demokratlar kirmadi, lekin ilk bor Germaniya Milliy xalq partiyasi (NNPP) vakillari kirdi. Oʻsha yilning fevral oyining oxirida Ebert vafotidan soʻng, u 12 kun davomida muvaqqat prezident vazifasini bajarib turdi.

[[Fayl:Bundesarchiv Bild 102-02063, Reichskabinett Luther I.jpg|thumb|Lutherning Reyxs vazirlari. 1925-yil]]
1925-yil 5-16-oktabr kunlari Lokarno shahrida boʻlib oʻtgan xalqaro konferensiyada qatnashdi va u yerda Lokarno shartnomalarini [[Shartnoma|imzoladi]]. Bu „Lokarno inqirozi“ ni keltirib chiqardi — 25-oktabrda NNPP partiyasiga mansub vazirlar hukumatni tark etishdi va u parlamentdagi koʻpchilikni yoʻqotdi. 26-oktabrda isteʼfodagi millatchi fon Shliben oʻrniga u moliya vaziri lavozimini egalladi va uni 1926-yil 20-yanvargacha kansler lavozimi bilan bir vaqtda egallab turdi. 1925-yil 19-noyabrda uning kabineti Lokarno shartnomalari imzolanganidan keyin isteʼfoga chiqishga qaror qildi. 27-noyabr kuni Reyxstagdagi SPD fraksiyasi shartnomalarni ratifikatsiya qilish uchun ovoz berdi, qaror 291 ovoz bilan (174 ovoz qarshi) qabul qilindi. Vazirlar Mahkamasi 5-dekabrda isteʼfoga chiqdi.

1926-yil 13-yanvar Prezident Gindenburg Lutherga vazirlar mahkamasini tuzishni buyurdi va bir hafta oʻtib Reyx kansleri vazifasini bajaruvchi sotsial-demokratlar va millatchilarsiz yangi markazchi ozchilik hukumatini taqdim etdi.

1926-yil 1-mayda hukumat elchixonalar va konsulliklarga respublika bayrogʻi bilan bir qatorda qora-oq-qizil (imperator bayrogʻining ranglari) yuqori burchakda kichik qora-qizil-oltin tusli savdo floti bayrogʻidan foydalanishga ruxsat berdi. Bu 1926-yil 12-mayda sotsial-demokratlar, kasaba uyushmalari va Reyxsbannerning gʻazabini qoʻzgʻatdi. Reyxstag hukumatga tanbeh berdi va Lutherning ikkinchi kabineti ham isteʼfoga chiqdi.

1929-1933-yillarda Germaniya Xalq partiyasi aʼzosi edi. Lekin, 1960-yilda nashr etilgan „Partiyasiz siyosatchi“ nomli memuarlari sarlavhasida u oʻzining partiyasizligini taʼkidlaydi.
[[Fayl:Bundesarchiv Bild 102-00131A, Otto Karl Geßler und Hans Luther.jpg|thumb|right|Otto Gesler (chapda) va Hans Luther (õngda)]]
Isteʼfoga chiqqanidan soʻng, u 《Germaniya Imperial Temir yoʻllari》Deutsche Reichsbahn boshqaruvi aʼzoligiga tayinlandi, biroq, avtomobil yoʻllarining ikki toifali tizimiga oʻtish boʻyicha sudda magʻlub boʻlgach, lavozimni tark etdi. Moliyaviy va sanoat kompaniyalari kuzatuv kengashlarida qator lavozimlarda ishlagan. Shuningdek, u nemis ipoteka banklarining qoʻshma guruhini boshqargan. 1928-yilda „Imperiyani yangilash ittifoqi“ga asos solgan, bu islohot tadqiqot markazi keyinchalik omma oldida „Lutherbund“ nomi bilan atalgan. Uning asosiy maqsadi amalda mavjud boʻlgan davlat va Prussiyaning ajratishni bartaraf etish edi. Prussiya mavjud milliy tuzilishda butun xalq zarariga gegemon davlat yoʻnalishini olib boradi, deb taxmin qilingan edi. Huquq va imkoniyatlar har tomonlama boʻlinish va vakolatlarni kengaytirish boʻyicha quyidagilar taklif qilindi: Prussiyaga oʻzining tarixiy kelib chiqishiga koʻra oʻzining davlat va davlat mulki kontseptsiyasini saqlab qolishga ruxsat berilishi kerak, lekin oʻzi imperator erlari maqomi berilgan bir necha mustaqil hududlarga boʻlinishi kerak.

=== Reyxsbankning boshligʻi sifatida ===
[[Fayl:Reichskanzler Luther ca1925 146-2002-007-34.jpg|thumb|Hans Luther 1925-yilda.]]
1930-yil 7-martda Reyxsbankning prezidenti Shaxt isteʼfoga chiqishini eʼlon qildi va oʻsha kuni kechqurun hukumat Lutherning Reyxsbank prezidenti etib tayinlanishini yoqlab chiqdi, bu ishbilarmon doiralarda hurmat qozongan rent markasi joriy qilinishi ham katta rol oʻynagan edi. Reyxsbank qoshidagi Bosh kengash 11-mart kuni uning bank prezidenti lavozimiga nomzodini tasdiqladi. Ushbu lavozimda u deflyatsiya strategiyasiga amal qildi. Oʻzidan oldingi Shaxt bilan solishtirganda, u zaif menejer hisoblangan va Reyxsbank boshqaruviga qaram edi. Bundan tashqari, uning bank faoliyati yoʻqligi tanqid qilindi, bu esa uning kasbiy qobiliyatlariga shubha uygʻotdi. 1931-yilning yozida u kredit inqiroziga duch keldi. „Oltin bank qoidasi“ ga muvofiq, jalb qilingan kapitalni tasarruf etish muddati uni qaytarish vaqtiga toʻgʻri kelishi kerak edi. Lekin, chet eldan olingan muddati oʻtgan kreditlarning qaytarib olinishi va xuddi shunday tartibdagi valyuta oqimini kirib kelmasligi moliyalashtirish taqchilligiga olib keladi. Bu faktlar oldindan maʼlum boʻlsa-da, hukumat va Reyxsbank bunday vaziyatga tayyor emas edi. Inqirozning kelib chiqishiga 1931-yil may oyida Avstriyadagi eng yirik xususiy bankning sinishi va Birinchi jahon urushidan keyin nemis reparatsiyalari uchun kelajakdagi toʻlovlarni toʻlash boʻyicha muhokamalar fonida xorijiy kapitalning ketishi sabab boʻladi. Inqirozning iqtisodiy oqibatlari dahshatli edi. Reyxsbankda roʻyxatdan oʻtgan chet el valyutasi chiqib ketishi shunchalik yuqori ediki, bu yuridik qoplama chegarasiga yetmas edi. Turli moliyaviy institutlar ham qiyin ahvolga tushib qoldi. Misol uchun, DANAT-Bank va Dresdner Bank oʻzlarining toʻlov qilishga qodir emasliklari haqida xabar berishlari kerak edi. Inqirozni bartaraf etish uchun qilingan barcha saʼy-harakatlar natija bermadi. Oxir-oqibat, siyosiy darajada uni bartaraf etishning hal qiluvchi choralari topildi.

Kelajakda u katta kreditlar olish uchun, u [[Adolf Hitler|Adolf Gitlerning]] ish oʻrinlari tashkil qilish dasturini qoʻllab-quvvatladi, ammo modernizatsiya uchun koʻproq kredit olishga qarshi chiqdi. 1933-yil mart oyida u Reyxsbank rahbariyatidan ozod qilindi. U AQShga elchi etib tayinlandi va bu lavozimda 1937-yilgacha ishladi.

[[Ikkinchi Jahon urushi|Ikkinchi jahon urushi]] oxirida u Myunxen siyosiy fanlar institutining iqtisod fanlari boʻyicha faxriy professori boʻlgan. 1953-1955-yillar Bundestag qarori bilan tuzilgan Germaniya Federativ Respublikasi hududini maʼmuriy qayta tashkil etish qoʻmitasining raisi boʻlgan.

[[Fayl:Grab Hans Luther.jpg|thumb|right|Stoffeler qabristonidagi Hans Luther va uning ikkinchi xotini Gertruda (Mauts) larning qabri. (Dyusseldorf).]]

== Insholar ==
* Politiker ohne Partei, Stuttgart. 1960-yil.

== Adabiyotlar ==
* Winkler GA. Weimar 1918-1933: birinchi nemis demokratiyasi tarixi. M.: ROSSPEN, 2013-yil.
* ''Patrushev A.I.'' Bismarkdan Merkelgacha boʻlgan Germaniya kansleri. — M: Moskva universiteti nashriyoti, 2009-yil.

== Manbalar ==
{{manbalar}}

== Havolalar ==
* [http://www.bundesarchiv.de/aktenreichskanzlei/1919-1933/0001/adr/adrhl/kap1_5/para2_233.html Federal arxiv veb-saytida qisqacha biografik maʼlumotlar] {{ref-de}}
* [http://www.dhm.de/lemo/html/biografien/LutherHans/ Nemis tarixiy muzeyi veb-saytida qisqacha tarjimai hol] {{ref-de}}

{{Olmoniya Kanslerlari}}
{{Portal|Biografiya}}
{{tashqi havolalar}}

{{DEFAULTSORT:Luther, Hans}}

[[Turkum:1879-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:1962-yilda vafot etganlar]]