Aneron sahifasining manbasini koʻrish

{{Orphan|date=Fevral 2024}}

'''Anērān''' ([[Pahlaviy|oʻrta forscha]], {{Lang|pal|𐭠𐭭𐭩𐭥𐭠𐭭}}) yoki '''Anīran''' (zamonaviy forscha, {{Lang|fa|انیران}}) etno-lingvistik atama boʻlib, „[[Eroniy xalqlar|eronlik]] boʻlmagan“ yoki „[[Katta Eron|Eron]] boʻlmagan“ (oriy boʻlmagan) maʼnosini bildiradi. Shunday qilib, umumiy maʼnoda „Aneron“ [[eroniy tillar]]i soʻzlashmaydigan oʻlkalarni bildiradi. Tor maʼnoda „Eron va [[zardushtiylik]]ning siyosiy va diniy dushmani“ degan maʼnoni anglatadi<ref name="Anērān">{{kitob manbasi |title=ANĒRĀN |publisher=Encyclopaedia Iranica |url=https://www.iranicaonline.org/articles/aneran |accessdate=3-fevral 2024-yil |language=en}}</ref>.

„Aneron“ atamasi [[Pahlaviy|oʻrta forscha]] ''anērān'', pahlaviycha ''ʼnyrʼn'' soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, ''ērān'' soʻzining antonimi boʻlib, u oʻz navbatida xalq yoki [[Sosoniylar davlati|Sosoniylar imperiyasini]] bildiradi<ref>{{kitob manbasi |title=ĒRĀN, ĒRĀNŠAHR |publisher=Encyclopaedia Iranica |url=https://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |accessdate=3-fevral 2024-yil |language=en}}</ref>. Biroq, "zardushtiylik adabiyotida va ehtimol, sosoniylarning siyosiy tafakkurida ham bu atama sezilarli darajada diniy maʼnoga ega. ''Anēr'' shaxsi nafaqat eronlik emas, balki zardushtiy boʻlmagan hamdir; ''anēr'' [[Dev|''devlar'']] („jinlar“) boshqa dinga sigʻinuvchilarni yoki dinlarning tarafdorlari ham bildiradi". IX-XII asrlarga oid ushbu matnlarda „arablar va turklar ''anēr'' deb atalagan, odatda musulmonlar degani, musulmonlar maʼnosi yashirin tarzda qoʻllangan“<ref name="Anērān" />.

== Bitiklarda ==
Rasmiy qoʻllanishda bu atama birinchi marta oʻzini „''Ērān'' va ''Anērān'' shahanshohi“ deb atagan [[Shopur I]] (241–272-yillarda hukmronlik qilgan) yozuvlarida qayd etilgan. Shopurning ''Anērānga'' daʼvosi imperatorning [[Valerian]] va [[Filipp Arab|Filipp]] ustidan qozongan gʻalabalarini aks ettirgan va Sosoniylar davlatining dushmanlari boʻlgan [[Rim imperiyasi]]ga qarshi daʼvo qilgan. Bu Shopur I ning Zardushtiylar Kaʼbasidagi yozuvida ham oʻz aksini topadi, bu yerda shahanshoh ilgari rimliklardan tortib olingan [[Suriya]], [[Kappadokiya]] va [[Kilikiya]]ni ''Anērān'' hududlar roʻyxatiga qoʻshadi<ref name="Anērān" />.

„Ērān va Anērān shahanshohi“ deb eʼlon qilish keyingi Sosoniylar sulolalarining asosiy epitetiga aylanadi. Shopurdan 30 yil oʻtgach, zardushtiylik oliy ruhoniysi Kartir [[Kavkaz]] va [[Armaniston]]ni ''Anērān'' hududlari roʻyxatiga kiritdi. Bunda Kartirning yozuvi ([[Zardushtiylar Ka'basi|Kaʼbayi Zardushtda]] ham) Shopurning yozuviga zid keladi, bu ikki viloyatni oʻzining ''Ērān'' viloyatlari roʻyxatiga kiritgan<ref name="Anērān" />.

== Yozuv va folklorda ==
IX-XII asr zardushtiylik matnlarida afsonaviy [[Turon]] shohi va harbiy sarkarda [[Afrosiyob (obraz)|Afrosiyob]] (Dahag va Iskandar bilan birga) Ahriman tomonidan (Avestoda ''Angra Mainyu'') [[Eroniy xalqlar|eroniylarga]] qarshi qoʻyilgan mavjudotlar ichida eng nafratlanilgani hisoblanadi (''Zand-i Vahman yasn'' 7.32; ''Menog-i Khrad'' 8.29)<ref name="Afrāsīāb">{{kitob manbasi |title=AFRĀSĪĀB |publisher=Encyclopaedia Iranica |url=https://www.iranicaonline.org/articles/afrasiab-turanian-king |accessdate=3-fevral 2024-yil |language=en}}</ref>.

Shoir [[Firdavsiy]] ''"[[Shohnoma]]da"'' zardushtiylik bitiklariga asoslanadi (toʻgʻri nisbat berilgan) va ''Aneronning'' turonliklar bilan aloqasini saqlab qoladi. Firdavsiyning Xurosondagi uyi nuqtai nazaridan bu identifikatsiya avesto tushunchasiga (masalan, ''[[Videvdat|Vendidad]]'' 7.2, 19.1) toʻgʻri keladi, Angra Mainyu (oʻrta forscha: Ahriman) yerlari shimolda joylashgan{{Citation needed}}. Biroq, ikkala manba tafsilotlarga nisbatan bir-biridan farq qiladi. Avestoda [[Soʻgʻd]]iyona (avestocha ''Sughdha'', hozirgi [[Sugʻd (viloyat)|Sugʻd]] va [[Samarqand viloyati|Samarqand viloyatlari]]) Anērān emasligi keltirilgan – Soʻgʻdiyona Mazda yaratgan oʻn olti yerdan biri, Angra Mainyu yerlaridan biri emas.

Shunday boʻlsa-da, Firdavsiy uchun ''Avestoda'' boʻlgani kabi Ērān va Anērān oʻrtasidagi boʻlinish ham qatʼiydir: Qadimgi podshoh Faridun (avestocha ''Θraētaona'') oʻz saltanatini – butun dunyoni – uch oʻgʻli orasida taqsimlaganda, kattasiga gʻarbdagi somiylar yurtlarini, oʻrtancha oʻgʻli Turga (avestocha ''Turya'', shuning uchun „turonlik“ deb atalgan) shimoldagi yerlarni, kenjasiga ''Ērānni (Shohnoma 1.189<ref name="Dhalla">{{Citation |last=Dhalla |first=Maneckji N. |title=Zoroastrian Civilization |pages=5-6 |year=1922 |place=New York |publisher=OUP}}.</ref>)'' beradi{{Yaxshiroq manba kerak|sana=March 2019}}. Hikoyada, bu boʻlinish oilaviy janjalga olib keladi, unda ikki katta oʻgʻil (Anērān yerlarini boshqaradigan) eng kichigi (eroniylar) kuchlariga qarshi kurashadi. Eroniylar gʻalaba qozonadi.

Firdavsiy uchun turonliklar/anērānliklar (koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatiladi) asarning yomon qahramonlari ekanligi shubhasiz. Ularning eronliklar bilan toʻqnashuvi ''"Shohnoma"'' ning asosiy mavzusi boʻlib, matnning yarmidan koʻpini tashkil qiladi<ref name="Afrāsīāb" />. Qahramonlar va boshqa hayratlanarli shaxslarning oʻlimi koʻpincha turonliklar bilan bogʻliq. Shunday qilib, ''"Shohnoma"'' 5.92 da<ref name="Jackson">{{Citation |last=Williams Jackson |first=A.V. |title=Zoroaster, the prophet of ancient Iran |pages=130-131 |year=1899 |place=New York |publisher=Columbia UP}}.</ref> aytilishicha, Tur-Barotur ismli turonlik bosqinchi [[Balx]]da 77 yoshli [[Zardusht]]ni oʻldiradi.

== Bibliografiya ==
{{Manbalar}}

[[Turkum:Forscha soʻzlar va iboralar]]
[[Turkum:Shohnoma]]
[[Turkum:Zardushtiylik tarixi]]
[[Turkum:Sosoniylar davlati]]
[[Turkum:Eronning qadimgi tarixi]]
[[Turkum:Etnomadaniy belgilar]]
[[Turkum:Eksonimlar]]