Abu Nasr Mansur sahifasining manbasini koʻrish

{{Olim bilgiqutisi}}'''Abu Nasr ibn Iroq Mansur ibn Ali''' ([[960]] – [[1036]]) – [[xorazm]]lik [[riyoziyot]]chi va [[astronomiya|falakiyotshunos]] [[olim]]. [[Xorazmshoh]] [[saroy (qasr)|saroyi]]dagi [[Abu Ali ibn Sino]], Abu Sahl Masixiy, [[Abulxayr ibi HAMMOR Hasan Ibn Sivor Ibn Bobo Ibn Bahrom Xorazmiy|Abulxayr Hammor]] va [[Abu Rayhon Beruniy]] kabi olimlar bilan muloqatda boʻlgan. Xorazmshoh [[Maʼmun Ibn Maʼmun Abul Abbos|Abulabbos Maʼmun]]ga bagʻishlab „Kitob fi kuriyya as-sama“ („Samoning [[shar]] shaklida ekani haqida [[kitob]]“), „Risola filhalli shubhaten arazat fil-maqolat as-solis ashara min kitob al-usul“ („Negizlar“ kitobining oʻn uchinchi maqolasida yuz bergan shubxani hal qilish haqidagi [[risola]]"), „Risola fi sana al-usturlob bit-tariq assi na i ila Abi Abdallax Muhammad ibn Ali al-Maʼmuni“ („Abu Abdilloh Muhammad ibn Ali al-Maʼmunga [[usturlab|usturlob]]ni [[sanʼat]] usulida yasash haqida yuborilgan risola“) kabi [[asar]]lar yozgan. Oʻz davrida „Batlimusi soniy“ („Ikkinchi [[Ptolemey Klavdiy|Ptolemey]]“) degan faxriy [[nom]] olgan.

== Biografiyasi ==
Ibn Iroq taxminan 960 (yoki 961—965-yillar oraligʻida) [[Gilon|Gilonda]] tugʻilgan va [[Beruniy (shahari)|Beruniyda]] yashagan. U [[Afrigʻiylar|Afrigʻiylar]] Iroqning nabirasi va bu sulolaning [[Xorazmshoh|Xorazmshohi]] edi. Umrining yillari [[Islom dunyosi|islom olamidagi]] beqarorlik davriga toʻgʻri keldi. 995-yilda toʻntarish natijasida afrigʻiylar agʻdarilib, [[Xorazm|Xorazmda]] hokimiyat tepasiga [[Maʼmuniylar sulolasi|Maʼmuniylar]] keldi. Fuqarolar urushi natijasida [[Abu Rayhon Beruniy|al-Beruniy]] mintaqani tark etishga majbur boʻldi. Maʼmuniylar ilm-fan homiylari boʻlib, oʻsha davrning bir qancha yirik olimlarini qoʻllab-quvvatlaganlar. Ular orasida 1004-yildan boshlab Ibn Iroq bilan hamkorlikni tiklagan al-Beruniy ham bor edi. 1017-yilda Xorazm [[Mahmud Gʻaznaviy|Mahmud Gʻaznaviy]] tomonidan bosib olindi va ikkala olim ham gʻolib Sultonga ergashib [[Gʻazna|Gʻaznaga]] boradilar. Aftidan, Ibn Iroq umrining qolgan qismini Mahmud<ref name="мактьютор">{{Veb manbasi |muallif=O'Connor J. J., Robertson E. F. |sarlavha=Abu Nasr Mansur ibn Ali ibn Iraq |url=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Mansur/ |nashriyot=[[Архив истории математики Мактьютор]] |sana=1999 |qaralgan sana=2022-07-10 |til=en |arxivsana=2019-07-21 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20190721090944/https://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Mansur.html}}</ref> saroyida oʻtkazdi.

Ibn Iroqning vafot etgan sanasi aniq emas<ref name="эи2">{{Islom ensiklopediyasi, ikkinchi nashri}}</ref>. Beruniyning yozishicha, u hijriy 427-yili (1035/1036) oʻzining „Risola“sini yozishdan oldin vafot etgan.

== Ilmiy faoliyati ==
Ibn Iroq „Yettiburchakning qurilishi toʻgʻrisida kitob“ asarida muntazam yettiburchak qurish muammosini kub tenglama orqali yechdi, shundan soʻng u bu tenglamani [[konus kesimlari]] yordamida yechdi. U buning uchun [[Umar Xayyom|Umar Xayyomning]] alohida maqtoviga sazovor boʻldi.

Ibn Iroq [[sferik trigonometriya]] usullarini ishlab chiqishga katta hissa qoʻshgan. U [[Iskandariyalik Menelaus|Menelausning]] „Sferiklari“ haqida batafsil sharh yozgan. „Sferiklarda Menelaus jumlasini takomillashtirish kitobi“da qoʻllagan qoʻsh xorni almashtirgan. Ibn Iroq „Toʻgʻri va qiya uchburchaklar uchun sinuslarning tekislik va sferik teorema haqida kitob“, „Azimutlar kitobi“ va boshqa bir qator asarlarida [[Sinuslar teoremasi (sferik geometriya)|sinuslarning sferik teoremasini]] isbotlaydi. Astronomik hisob-kitoblarda [[Menelaus teoremasi|Menelausning toʻliq toʻrtburchak teoremasini]] almashtirdi. „Osmon yoylari haqidagi risola“da u berilgan sharsimon uchburchakning tomonlarini uning uch burchagidan hisoblaganda [[Polar uchburchak|qutbli uchburchak bilan]] tanishtiradi. Bu usul keyinchalik [[Tusiy Nosiriddin|Nosir ad-Din at-Tusiy]] tomonidan takrorlangan.

Ibn Iroqning asosiy astronomik asari „Shohning Almagesti“ boʻlib, hozirda yoʻqolgan deb hisoblanadi. Uning bir qator asarlari oʻzidan oldingilar tuzgan boshqa astronomik jadvallarni tuzatish yoki aniqlashtirishga bagʻishlangan. Shuningdek, u „Astrolabada azimutal doiralarni oʻtkazish toʻgʻrisida kitob“ va boshqa bir qator astronomlarning ilmiy risolalarini yozgan.

== Adabiyotlar ==
* Matvievskaya G. P. ''Uchenie o chisle na srednevekovom Blijnem i Srednem Vostoke.'' Tashkent: Fan, 1967.
* Matvievskaya G. P., Tllashev X. [http://naturalhistory.narod.ru/Hronolog/IAI/IAI_13/Iai_Ogl.htm O nauchnom nasledii astronoma X—XI vv. Abu Nasra ibn Iraka.] ''Istoriko-astronomicheskie issledovaniya'', Vip. XIII, 1977, s. 219—232.
* Matvievskaya G. P., Tllashev X. Sochineniya Abu Nasra ibn Iraka o sferike. V kn.: ''Iz istorii srednevekovoy vostochnoy matematiki i astronomii.'' Tashkent: Fan, 1983, s. 82-171.
* Matvievskaya G. P., Rozenfeld B. A. [http://naturalhistory.narod.ru/Person/Modern/Matvievskaja/Matv_ogl_1.htm Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovya i ix trudi (VIII—XVII vv.)] V 3 t. M.: Nauka, 1983.
* Matvievskaya G. P. ''Ocherki istorii trigonometrii.'' Tashkent: Fan, 1990.

== Manbalar ==
{{Manbalar}}

{{OʻzME}}

{{DEFAULTSORT:Mansur, Abu}}
[[Turkum:Matematiklar]]
[[Turkum:Astronomiya]]
[[Turkum:Olimlar]]
[[Turkum:Xorazmlik olimlar]]
[[Turkum:960-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:1036-yilda vafot etganlar]]