Jizzax (shahar)

Jizzax − Oʻzbekiston Respublikasining Jizzax viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi.

Jizzax
shahar
Gerb
40°7′0″N 67°51′0″E
Mamlakat	Oʻzbekiston
Viloyat	Jizzax viloyati
Hukumat
• hokim	Xolmurodov Komil Adhamovich
Ilk eslatilishi	X asr
Maydon	49 km2 (19 kv mi)
Markazi balandligi	378 m
Iqlim turi	Keskin-kontinental
Rasmiy til(lar)i	oʻzbekcha
Aholisi  (2023)	188, 300
Zichligi	200 kishi/km2
Milliy tarkib	O'zbeklar-85,6% Ruslar-4,5% Tojiklar-2,0% Tatarlar-1,2% Qozoqlar-1,8% Qirg'izlar-0,7% boshqalar-4,2%
Konfessiyaviy tarkib	Musulmonlar 90% Nasroniylar 5% Boshqalar 5%
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Telefon kodi	72
Pochta indeks(lar)i	130100 — 130117
Avtomobil kodi	13 (1998—2008), 25 — 29 (2008)
Jizzax

Shahar Sangzor daryosi boʻyida, Nurota tizmasining shimoliy etaklarida, Mirzachoʻl dashtining janubiy qismida, 460 m balandlikda, Toshkent-Samarqand temir yoʻl va Katta Oʻzbekiston trakti yoqasida joylashgan. Maydoni 0,1 ming km² (49640 ga). 2023-yilning 1-aprel holatiga Jizzax viloyatining doimiy aholisi soni 1 483,1 ming kishini, Jizzax shahar aholisi esa 188,3 ming kishini tashkil etgan.

Etimologiyasi

Eng mashhur versiyalardan biriga koʻra, shahar nomi soʻgʻdcha „Dizak“ soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, „kichik qal’a“ degan maʼnoni anglatadi.

Tarixi

Yunon solnomachilari Gazoni alohida tilga olishadi. Arxeologlar Gazo shahrining oʻrnini aniq va asosli tayin etmasalarda, tarixiy manbalarda uni Samarqand va Toshkent oraligʻida joylashganligi aytiladi. Olimlar Gazoni qadimiy Jizzax deb taxmin qiladilar.

Jizzax Oʻrta Osiyodan oʻtgan bir necha qadimiy karvon yoʻlining tutashgan joyida vujudga kelgan. Yozma manbalarda ilk bor arab geograf olimlari va sayyohlaridan Ibn Havkal va Muqaddasiplarning asarlarida Ustrushonaning Faknon viloyatidagi shahar deb tilga olinadi. Shahar arablar istilosidan oldin ham mavjud boʻlgan.

Jizzax IX−X asrlarda Somoniylar, XI−XIII asr boshida Qoraxoniylar, Xorazmshohlar davlati, XIV−XV asrlarda Temuriylar davlati, XVI−XVIII asr 1-yarmida Buxoro xonligi, XVIII asr 2-yarmidan 1866-yilgacha Buxoro amirligiga tobe boʻlgan.

Shahar bir necha marta inqirozga uchrab, yana qayta tiklangan. XVI−XVII asrlarda aholi hozirgi eski bozordagi Oʻratepaga koʻchgan. XIX asr 60-yillarida u ham harobaga aylangan. Keyinchalik yana tiklangan. XIX asr 2-yarmidan Turkiston general gubernatorligi tarkibiga kiritilgan. Jizzaxda tegirmon, juvozxona, temirchilik ustaxonalari, kulolchilik korxonalari va boshqalar ishlab turgan. Shahar XVI−XIX asrlarda koʻpgina tarixiy voqealarning guvohi boʻlgan. 1571-yilda Abdullaxonning Dashti qipchoq xoni Boboxon va Toshkent hokimi Darveshxon bilan Jizzaxdagi toʻqnashuvi shaharga koʻp talafot yetkazgan. 1866-yil 12−18-oktyabrda Jizzax qalʼasi rus bosqinchilari tomonidan toʻpga tutilib, vayronaga aylantirilgan. 1916-yildagi Jizzax isyonida shahar rus mustamlakachilari tomonidan yana vayron qilinib, aholi beshafqat qirilgan.

Jizzaxda 1920-yillardan boshlab yangi korxonalar qurilgan. 1930-yil mahalliy xom ashyo bilan ishlaydigan ohak zavodi, 1932-yil shahar elektr stansiyasi, 1942-yilda paxta zavodi, 1943-yilda qishloq xoʻjaligi mashinalarini taʼmirlaydigan zavod, 1949-yilda yogʻ-pishloq zavodi, 1960-yilda Oʻzbekistonda eng yirik binokorlik materiallari kombinati ishga tushdi. Mirzachoʻl va Qarshi choʻllarini sugʻorish uchun polietilen quvurlar va polixlorvinil mahsulotlari ishlab chiqariladigan kimyo kombinati (1969), elevator, un zavodi va aralash yem ishlab chiqariladigan sexdan iborat un kombinati qurildi (1970). 1971-yilda gʻisht zavodi va Toshkent trikotaj firmasi filialining birinchi bosqichi foydalanishga topshirildi. Shuningdek, non zavodi, tikuvchilik fabrikasi mahsulot bera boshladi.

Geografiyasi

Shaharning maydoni taxminan 0,1 ming km² (49640 ga). Jizzax Sangzor daryosi vodiysida, Nurota togʻlarining shimoliy etagida, Mirzachoʻl dashtining janubida joylashgan.

Shahar Toshkentdan 180 km janubi-gʻarbda, Samarqanddan 90 km shimoli-sharqda joylashgan. Jizzax shahri egallab turgan hudud Jizzax viloyatining Sharof Rashidov tumani bilan chegaradosh.

Iqlimi

Iqlimi keskin kontinental. Yanvardagi oʻrtacha harorat 1,5°, minimum − 35°, iyulda oʻrtacha haorat 28,5°, maksimum − 46°.

Muassasalari

Shaharda 12 ta yirik sanoat korxonalari faoliyati olib bormoqda: „Jizzaxdonmaxsulotlari“ AJ, „Jizzax Akkumlyator Zavodi“ AJ, „Jizzakh Textile“ MCHJ, „Boʻston olami“ MCHJ, „Suvoqava“ DUK, „Oʻzbekenergo“ DAK, „Oʻztransgaz“ AK, „Toza Hudud“ DUK, Manbai" DUK, „Jizzax-Toshtepa Tekstil“ MCHJ, „Jizzax Akkumulyator Zavodi Distributor“ MCHJ, „Master Building Products“ MCHJ. Jizzax shahrida 32 ta maktab, 155 ta maktabgacha taʼlim muassasasi, 51 ta kutubxona, 40 ta sogʻliqni saqlash muassasasi va 12 ta masjid bor. Shuningdek, shaharda 69 ta qoʻshma va xorijiy korxonalar va 1125 ta kichik sanoat korxonalari faoliyat yuritmoqda.

Aholisi

Jizzax shahar aholisi 188,3 ming kishini tashkil etadi va uning milliy tarkibi: oʻzbeklar (85,6%), ruslar (4,5%), tojiklar (2,0%), tatarlar (1,2%), qozoqlar (1,8%), qirgʻizlar (0,7%) va boshqa millat (4,2%) vakillari.

Tarixiy yodgorliklari

Jizzaxda „Sayhonsoy qoyatoshlari“dagi suratlar (4,5 ming yil avval), eng qadimgi odamlar yashaganligi tahmin etilayotgan „Peshagʻor gʻori“ madaniy qatlamlari, ikki ming − ikki yarim ming yillik tarixga ega „Mozorsoy yodgorliklari“, „Jomonjar yer osti ehromlari“, qadimgi manbalarda tilga olingan Gaza, Xarakana, Zomin, Sobot, Miq (1,2,3,4,5,6), Marsmanda, undanda qadimiyroq xitoy solnomalarida tilga olingan „Yecha shahri“ qoldiqlari boʻlmish qadimgi qal’alar va shaharlar saqlanib qolgan.

Jizzax viloyatida „Temir darboza“, „Saʼd ibn abu Vaqqos“, „Parpi ota“, „Xoʻjamushkent ota“, „Novqa ota“, „Oʻsmat ota“, „Said Burhoniddin Qilich“, „Xoʻjabogʻbon ota“ kabi koʻplab ziyorat manzillari va qadamjolar bor.

2008-yilning 10-iyun holatiga Jizzax viloyati hududida jami 372 ta madaniy meros obyektlari, shundan 42 ta tarixiy obida va muqaddas ziyoratgohlar, 267 ta arxeologik manzilgohlar, 63 ta monumental yodgorliklar (haykallar, byustlar, hotira maydonlari) „Davlat muhofazasi roʻyxatlari“ga kiritilgan.

Taʼlimi

OTM

Jizzax politexnika instituti;

Jizzax davlat pedagogika universiteti;

Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali;

Qozon federal universitetining Jizzax filiali;

Sambhram Universiteti Jizzax filiali.

Litsey

Jizzax politexnika instituti qoshidagi akademik litsey;

Jizzax davlat pedagogika instituti qoshidagi „Sayiljoy“ akademik litseyi;

Jizzax davlat pedagogika instituti qoshida 2-raqamli akademik litsey.

Kollej

Jizzax yengil sanoat kasb-hunar kolleji;

Jizzax tibbiyot kolleji;

Jizzax pedagogika kolleji;

Jizzax arxitektura-qurilish kasb-hunar kolleji;

Jizzax viloyat yuridik kolleji;

Jizzax shahar iqtisodiyot va servis kasb-hunar kolleji.

Madaniyati

Sharof Rashidov memorial muzeyi.

Hamid Olimjon va Zulfiya memorial muzeyi.

Oʻlkashunoslik muzeyi.

Yunus Rajabiy nomidagi drama teatri.

Bolalar qoʻgʻirchoq teatri.

Sporti

Jizzax uzoq yillik sport anʼanalariga ega va professional sport faol rivojlanayotgan shahardir. Sportni rivojlantirish Jizzax viloyati madaniyat va sport ishlari boshqarmasi tomonidan nazorat qilinadi.

Futbol

Shaharda „Soʻgʻdiyona“ futbol klubi bor (1970−1972 va 1975−1976-yillarda „Jizzax“ deb nomlangan). U mezbon uchrashuvlarini 2015-yilda qayta qurilgan va hozirda 11650 tomoshabinga moʻljallangan koʻp maqsadli arena − „Soʻgʻdiyona“ sport majmuasi stadionida oʻtkazadi (sobiq „Markaziy“ stadioni, „Jizzax“ stadioni).

Mashhur shaxslar

Jizzaxdan koʻpgina mashhur kishilar: Sharof Rashidov − Sovet partizan va davlat rahbari, yozuvchi. 24 yil davomida O‘zbekiston SSR rahbari, O‘zbekiston SSR Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi, Sergey Lebedev − rus razvedkachisi, armiya generali, Rossiya tashqi razvedka xizmati direktori (2000−2007), 2007-yil 5-oktyabrdan MDH Bosh kotibi, shoir Hamid Olimjon, Nurali Qobul, adib Sarvar Azimov, Oʻzbekiston xalq artisti Xosiyat Azimova, 1941−45-yillar urushi qahramonlari J. Toʻrayev, Ye. I. Ivanin, G. M. Gubarkov, Mehnat Qahramoni B. Pirmatov va boshqalar yetishib chiqqan. Shaharda „Jizzax ovozi“ gazetasi muntazam nashr etiladi (adadi 2000).

Hokimlari

Qobilov Asror Askarovich (2009-yil martdan va 2016-yil 16-sentyabrga qadar);

Toʻxtayev Abduqahhor Xasanovich (16-sentyabr 2016-yil − 27 aprel, 2017-yil);

Rahmonqulov Akram Baritdinovich (2017-yil 27 aprel − 2018-yil aprel);

Shukurov Akbar Safarovich (2018-yil 5-apreldan boshlab);

Xolmurodov Komil Adhamovich (2021-yil 19 yanvardan boshlab).

Galereya

• 
  JDPU
• 
  Jizzax shahri Sharof Rashidov koʻchasi
• 
  Jizzax shahrida 2023-yil yangi qurilgan yer osti yoʻli
• 
  Jizzax shahri koʻchalari

Adabiyotlar

• Haydarov H., Jizzax viloyati tarixi, T., 1996.