Belarus tili: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Tahrir izohi yoʻq |
kTahrir izohi yoʻq |
||
| (17 oraliq tahrir tomonidan 3 foydalanuvchi koʻrsatilmagan) | |||
Qator 13:
|turkumlanishi = Turkumlanishi
|til_kodlari = Til kodlari
}}-->
{{Til bilgiqutisi|nomi=Belarus tili
|xarita=Idioma bielorruso.png
|milliy nom=беларуская мова
|mamlakatlar=[[Belarus]]
|soʻzlashuvchilarning_umumiy_soni=6 900 000
}}
'''Belarus tili''' ({{lang-be|беларуская мова}}) — Sharqiy slavyan tillaridan biri, [[Belaruslar|belarus millatining]] tili. [[Belarus|Belarus respublikasi]]ning davlat tili ([[rus tili]] bilan bir qatorda), [[Polsha]]ning ayrim munitsipalitetlarida yordamchi til, [[Rossiya]] va Belarus oʻrtasida tuzilgan [[Ittifoqdosh davlat]]ning rasmiy tili.
'''Belarus tili''' — [[Belaruslar|belarus xalqining]] tili. Slavyan tillarining sharqiy guruhiga kiradi. Qariyb 8 mln. kishi soʻzlashadi. 13-asrdagi ayrim yorliqdarda Belarus tiliga oid belgilar koʻrinadi. 16-asrdan boshlab Belarus tilida Buyuk Litva knyazligining yorliklari yozilgan, tarjimalar paydo boʻlgan.▼
Gaplashuvchilar soni 8 millionga yaqindir.
Belarus tilining yozuvi [[kirill alifbosi]]ga asoslangan boʻlib, juda kam va norasmiy holatlarda [[lotin alifbosi]]dan ham foydalaniladi, [[arab alifbosi]]dan deyarli foydalanilmaydi (undan polsha-litva tatarlari gʻarbiy rus tilida matnlarni yozish uchun foydalanishgan).
Ikki variantdagi til qoidalariga ega. Asosiy qoʻllaniliuvchi rasmiy orfografiya (1933-yil joriy etilgan) va tarashkevitsa (shuningdek „klassik yozuv“ ham deyiladi, 1918–1933-yillarda rasman qoʻllangan, hozirda norasmiy va kam qoʻllanadi)
[[File:WIKITONGUES- Uladzislau speaking Belarusian.webm|thumb|right|250px|Belarus tili]]
==Nomlanishi haqida==
„Belarus tili“ lingvonimi qadimgi „[[Belaya Rus]]“ [[etnonim]]i va [[Geografik nomlar|toponim]]i bilan bogʻliqdir. Bir qancha tarixiy oʻzgarishlar natijasida tilning, xalqning va davlatning zamonaviy nomlanishlari kelib chiqqan<ref name="avt">150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. [[Саверченко, Иван Васильевич|Іван Саверчанка]], Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. {{ISBN|9986-9229-6-1}}.</ref>.
Turli davrlarda bu til „rus tili“, „gʻarbiy rus tili“, „litvin tili“ va „krivich tili“ deb atalgan<ref>[[Станкевич, Ян|Станкевіч Я.]] [http://www.jivebelarus.net/history/gistografia/kryuja-bielarus-at-ancient-time.html?page=8 Крыўя-Беларусь у мінуласьці]. — Менск: Выданне Беларускае Народнае Самапомачы, 1942.</ref>. „Gʻarbiy rus tili“ atamasi Gʻarbiy Rus toponimidan kelib chiqqan boʻlsa, „litvin tili“ atamasi [[Buyuk Litva knyazligi]] politonimidan olingandir<ref name="avt" />. „Krivich tili“ atamasi XIX asrda paydo boʻlgan, uni asosan [[Vatslav Lastovskiy]] qoʻllagan. XX asrning birinchi yarmida „gʻarbiy rus tili“ lingvonimi arxaik atamaga aylandi<ref>Yan Chechot XIX asrning birinchi yarmida ''„slavyana-krivitskaya mova“ („славяна-крывіцкая мова“)'' atamasini qoʻllagan</ref><ref>{{cite book|title=Антропология Беларуси в исследованиях конца XІX – середины XX в.|link=https://books.google.com/books?id=RO5UDwAAQBAJ&pg=PA113|date=10 April 2018|publisher=ЛитРес|isbn=978-5-04-109768-4|pages=113–}}</ref>.
==Lingvogeografiya==
===Sotsiologik maʼlumotlar===
[[Fayl:Dialects of Belarusian language be-tarask.png|thumb|300px|
Dialektlar<br />
{{legend|#70BEC5|Shimoli-sharqiy dialekt}}
{{legend|#D29FE6|Oʻrta dialekt}}
{{legend|#FFAAAA|Janubi-gʻarbiy dialekt}}
{{legend|#FFFF99|Gʻarbiy Palyesian}}
Chiziqlar<br />
{{legend-line|#FF0000 dotted 3px|Belarus tili tarqalgan hudud (1903, Karskiy)<ref>{{cite book|author=Карский, Е. Ф.|title=Белорусы: 3 т. Т. 1. / Уступны артыкул М. Г. Булахава, прадмова да першага тома і каментарыі В. М. Курцовай, А. У. Унучака, І. У. Чаквіна. ; (Карскій. Бѣлоруссы. Т. I – Вильна, 1903)|place=Мн.|publisher=БелЭн|year=2006|isbn=985-11-0360-8}} (Т.1), {{ISBN|985-11-0359-4}}</ref>}}
{{legend-line|#3333FF dotted 3px|Gʻarbiy rus tili dialektlarining sharqiy chegarasi (1967, Zaxarova, Orlova) }}
{{legend-line|#339900 dotted 3px|Belarus tilining rus yoki ukrain tili bilan chegarasi (1980, Bevzenk)}}
]]
2009-yil aholi soni hisoblanganida oʻzini belarus deb ataganlardan 4 841 319 nafari va 217 015 nafar boshqa millat vakillari (ulardan 171 287 nafari [[polyaklar|polyak]]) belarus tilini ona tili sifatida koʻrsatgan, bu koʻrsatkich Belarus aholisining 53,22 foiziga tengdir. Bundan tashqari oʻzini belarus deb hisoblovchilardan 1 099 935 nafari va boshqa millat vakillarining 271 778 nafari (ulardan 181 091 nafari [[ruslar]]) belarus tilini erkin gapira oladigan ikkinchi tili sifatida sanagan. Bu Belarus aholisining 13,49 foizidir. Umumiy hisobda 2009-yil 5 058 334 kishi belarus tilini ona tili deb hisoblashini aytdi, 1 281 713 kishi belarus tilini ikkinchi til sifatida koʻradi, jami 6 340 047 kishi belarus tilida erkin gaplasha oladi. Belarus aholisining 2/3 qismi belarus tilida erkin gaplasha olishini aytgan boʻlsa ham, ulardan 2 073 853 nafar belarus millatiga mansub odamlar va 153 271 nafar boshqa millat vakillari (shundan 120 378 nafari polyak) bu tildan maishiy turmushda foydalanishini maʼlum qildi. Yaʼni belarus tilini biladigan aholining 2/3 qismi uyda bu tilda gaplashmaydi<ref name="Perep2009">[https://web.archive.org/web/20110825202316/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/selected_nationalities.rar Предварительные результаты переписи 2009 года. Население отдельных национальностей по полу, возрасту, состоянию в браке, образованию, источникам средств к существованию, лингвистическим признакам.]</ref> 1999-yil bilan solishtirganda bu holat belarus tilidan foydalanish biroz kamayganini bildiradi. Avvalgi sanoq natijalariga koʻra 73,6 foiz aholi belarus tilini ona tili hisoblagan, ulardan 37 foizi oilada belarus tilida gaplashgan<ref>[http://nashaniva.by/?c=ar&i=43063 Беларусаў стала больш, але яны русіфікуюцца].</ref>.
<gallery caption="Belarus tilidan maishiy hayotda foydalanuvchilar miqdori (2009-yilgi sanoq natijalariga koʻra)" mode="packed" heights="250px">
Fayl:Belarus Census 2009 - languages spoken at home Belarusian&Russian.png |Butun aholi
Fayl:Belarus Census 2009 - languages spoken at home Belarusian&Russian Urban.png |Shahar aholisi (Mogilyov rayonida shahar aholisi yoʻq)
Fayl:Belarus Census 2009 - languages spoken at home Belarusian&Russian for rural population.png |Qishloq aholisi
</gallery>
▲
„D“ tovushini „dz“, „t“ tovushini „i“ bilan ifodalash (dzed — buva, dzen` — kun, tsen` — soya), qattiq „r“ mavjudligi (poryadok — paradok, gavaru — govoryu), „l“, „v“, „u“ning „oʻ“ga oʻtishi Belarus tili fonetikasining oʻziga xos xususiyatlaridir. Lekin „g“, „k“, „x“ tovushlari „z“, „q“, „s“ bilan almashishi jihatidan Belarus tilida soʻz oʻzgarishi oʻziga xos xususiyatga ega: rutse — qoʻl, strase — qoʻrquv. Umumslavyan soʻzlari Belarus tili leksikasining asosini tashkil qiladi. Unda Belarus tilining oʻziga xos soʻzlari, boshqa slavyan tillaridan chiqib ketgan arxaik soʻzlar ham bor. Belarus tilida polyak, nemis, lotin, turkiy, litva tillaridan oʻzlashgan soʻzlar ham uchraydi. Yozuvi Kirill alifbosi asosida boʻlsada, „dj“, „dz“, „i“, „oʻ“, „u“ (Ў) va boshqa tovush ifodalari bilan undan farqlanadi.<ref>"{{PAGENAME}}" ''[[OʻzME]]''. [http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O'zbekiston%20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20B%20harfi.pdf B-harfi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
| |||